IPN-Wojna z Kościolem 1956-1966.pdf

rp . pl

Sobota – poniedziałek | 3 – 4 wrzeÊnia 2011

wojna z KoÊciołem

1956 – 1966

Dodatek specjalny w 50 lat po walce komunistów z krzy˝em i religià w szkołach

Odwil˝

i po

odwil˝y

PAèDZIERNIK ’56 | Ust´pstwa władz nie ozna-

czały rezygnacji z planu wyparcia KoÊcioła z

˝ycia publicznego

MILENA PRZYBYSZ

D okonane przez ekip´ Gomułki po Paêdzierniku ’56

ust´pstwa na rzecz KoÊcioła miały charakter koniunktu-

ralny i ulotny. W krótkim czasie, z chwilà okrzepni´cia

struktur aparatu władzy, komuniÊci podj´li kontynuacj´

starego represyjnego kursu polityki wyznaniowej – acz z

pewnymi korektami.

Okres nadziei

dawało si´, ˝e władze PRL definitywnie zrywajà ze stalinizmem. Terror wprawdzie zel˝ał, za byle co nie

wsadzano do wi´zieƒ, ale demokratyzacj´ i swobody obywatelskie znów ograniczano. Z KoÊciołem i

w ogóle chrzeÊcijaƒstwem walczono ró˝nymi sposobami i na ró˝nych polach, ale szczególnie dotkli-

wa okazała si´ laicyzacja oÊwiaty, co przejawiało si´ w zdejmowaniu krzy˝y i wycofywaniu nauczania

religii ze szkół. Opór społeczeƒstwa łamano szykanami wobec katechetów, nauczycieli i rodziców. Obroƒców krzy˝y

rozp´dzano nawet za pomocà gazów łzawiàcych i pałek, jak to miało miejsce w Złotoryi, gdzie ofiarà ZOMO padły ko-

biety. WłaÊnie na poczàtku lat 60. ubiegłego wieku wojna Gomułki i jego ekipy z krzy˝em, religià oraz KoÊciołem rzym-

skokatolickim przybrała takie formy. Apogeum konfrontacji władzy z prymasem Stefanem Wyszyƒskim i episkopatem

przypadło zaÊ na obchody tysiàclecia chrzeÊcijaƒstwa w 1966 roku.

O tym wszystkim piszà autorzy dzisiejszej dodatku „Rzeczpospolitej”, przede wszystkim historycy z Instytutu Pami´-

ci Narodowej, dzi´ki któremu publikacja ta powstała. Warto poznaç lub przypomnieç sobie po półwieczu tamtà walk´

z krzy˝em...

Decyzja o uwolnieniu prymasa Wyszyƒskiego z internowania w Ko-

maƒczy została ostatecznie podj´ta w dniu, w którym podczas przemó-

wienia Gomułki na placu Defilad (24 paêdziernika) tłum uparcie doma-

gał si´ powrotu hierarchy. Tymczasowy alians z KoÊciołem miał uspoko-

iç antykomunistyczne nastroje.

Zwolnienie z internowania Wyszyƒskiego (28 paêdziernika) pocià-

gn´ło za sobà kolejne ust´pstwa. Prymas zgodził si´ bowiem powróciç, a

wi´c w pewien sposób legitymizowaç nowe władze, dyktujàc jednocze-

Ênie własne warunki. Przy czym kierował si´ obawà przed rozlewem

krwi, Gomułce zaÊ zale˝ało bardziej na utrzymaniu władzy i jej swoistej

legitymizacji przez hierarch´. Niemal natychmiast po uwolnieniu pry-

masa powrócono do koncepcji układania wzajemnych stosunków na li-

nii paƒstwo – KoÊciół poprzez periodyczne rozmowy w ramach tzw. Ko-

misji Wspólnej zło˝onej z przedstawicieli rzàdu i episkopatu. Efektem jej

prac było zawarcie w grudniu 1956 r. tzw. małego porozumienia. Na jego

podstawie uchylono najbardziej kontrowersyjny i ingerujàcy w we-

wn´trzne sprawy KoÊcioła dekret z 9 lutego 1953 r. „O tworzeniu, obsa-

dzaniu i znoszeniu duchownych stanowisk koÊcielnych”, który umo˝li-

wiał władzom dowolne kreowanie polityki personalnej i obsadzanie sta-

nowisk prore˝imowymi duchownymi.

Nowy, znacznie mniej restrykcyjny, dekret zakładał, ˝e władze jedy-

nie zatwierdzajà wybór dokonany przez stron´ koÊcielnà. Umo˝liwiono

równie˝ powrót do diecezji wygnanym z nich wczeÊniej biskupom.

Zwolniono uwi´zionego bp. Czesława Kaczmarka i po pewnym czasie

zezwolono na jego powrót do macierzystej diecezji kieleckiej. Wznowio-

no wydawanie zezwoleƒ na budow´ Êwiàtyƒ i kaplic. Przywrócono mo˝-

—Maciej Rosalak

ciàg dalszy na stronie 2

³ Kardynał Stefan Wyszyƒski , którego wiara, cierpienie, màdroÊç i m´stwo uchroniły KoÊciół w Polsce przed losem, jaki

gotowali mu komuniÊci. Prawdziwy Prymas Tysiàclecia

50 lat temu komuniÊci zaostrzyli walk´ z KoÊciołem. Stało si´ tak niedługo po Paêdzierniku ’56, kiedy wy-

Sobota – niedziela | 3 – 4 wrzeÊnia 2011

wojna z KoÊciołem

1956 – 1966

wojna z KoÊciołem

1956 – 1966

Sobota – niedziela | 3 – 4 wrzeÊnia 2011

Krucjata ZOMO

jàcym oporze. Za taki stan rzeczy obwiniano

głównie t´ cz´Êç społeczeƒstwa (głównie zaÊ

rodziców uczàcych si´ dzieci), która nie go-

dziła si´ z laicyzacjà szkolnictwa. Zastrze˝e-

nia władz budziła tak˝e postawa niektórych

kierowników szkół, którzy nie doÊç gorliwie

starali si´ realizowaç nowe wytyczne. Wàtpli-

woÊci budziły ponadto inspektoraty oÊwiaty,

nie zawsze wystarczajàco jasno przedstawia-

jàce nauczycielom ich obowiàzki. Zdarzało

si´ równie˝, ˝e winà obarczano kolegia orze-

kajàce i prokuratury, które miały lekcewa˝yç

przewinienia osób łamiàcych okólnik.

Do powa˝nych wystàpieƒ na tle narzuca-

nej odgórnie laicyzacji szkolnictwa doszło

w połowie wrzeÊnia w powiatach Dàbrowa

Białostocka i Sokółka, gdzie protesty prze-

ciwko usuwaniu krzy˝y odbywały si´ w kilku

szkołach dziennie. Do pacyfikowania oporu

„fanatyków religijnych”, jak okreÊlano prote-

stujàcych, u˝ywano ZOMO. Âwiadczyło to

o skali oporu, ale tak˝e o determinacji

władz. I tak np. 15 wrzeÊnia w Dolistowie

przeciwko około 30 kobietom usiłujàcym za-

wiesiç w klasach krzy˝e wezwano na pomoc

Inspektorat OÊwiaty i funkcjonariuszy zmo-

toryzowanych odwodów MO. Protest został

ostatecznie stłumiony bez u˝ycia siły, a krzy-

˝e zdj´te ze Êcian sal lekcyjnych.

W Klewiance (powiat Moƒki) 15 wrze-

Ênia 1958 r. krzy˝e w klasach zostały ponow-

nie zawieszone przez grup´ kobiet zaraz

po rozpocz´ciu lekcji. Matki uczniów oznaj-

miły, ˝e nie b´dà posyłały dzieci do szkoły,

w której nie ma symboli religijnych. Równie˝

do tej placówki przybył inspektor oÊwiaty, co

skutkowało usuni´ciem krzy˝y kilka godzin

póêniej. Na 48 godzin zatrzymano wtedy Ja-

nin´ Klepackà, której zarzucono pod˝eganie

do manifestacji. 16 wrzeÊnia Kolegium Orze-

kajàce przy PPRN w Moƒkach rozpatrzyło

jej spraw´ i ukarało grzywnà 1,5 tys. zł. Do ko-

legium skierowano 18 innych wniosków

przeciwko kobietom z Dolistowa, które „za-

kłócały porzàdek publiczny”. Sporzàdzono

te˝ 13 wniosków za „najÊcie” protestujàcych

na szkoł´ we Wroceniu, 9 w Klewiance, 11

w Goniàdzu i 5 w Zabielu.

Do protestów doszło te˝ w innych miej-

scowoÊciach. Dla przykładu, 16 wrzeÊnia

w Majewie uczniowie nie uczestniczyli w za-

j´ciach lekcyjnych. Był to protest przeciwko

majàcemu miejsce dzieƒ wczeÊniej usuni´-

ciu z klas krzy˝y. WyjaÊnieniem tej sprawy

zaj´ła si´ SB KPMO w Sokółce. Zaj´cia dy-

daktyczne nie odbyły si´ tak˝e 16 wrzeÊnia

w miejscowoÊciach Dziadkowice, Koce-

-Schaby i Perlejewo. Zarówno dzieci, jak i ich

rodzice protestowali w ten sposób przeciw-

ko wprowadzeniu w ˝ycie okólnika nr 26.

Z kolei w szkołach w miejscowoÊciach Mio-

dusy Dworaki, Niemirów i Suknie dwudzie-

sto-, trzydziestoosobowe grupy mieszkaƒ-

ców same zawiesiły krzy˝e w salach tamtej-

szych szkół. Âledztwo w tej sprawie prowa-

dziła KPMO Siemiatycze, a w wymienionych

wsiach interweniowały siły ZOMO. Ogó-

łem 24 osoby z tych miejscowoÊci skierowa-

no do kolegium orzekajàcego, szeÊç zostało

skazanych, a przeciwko pi´ciu dochodzenie

prowadził prokurator powiatowy.

pluton ZOMO. Ten skutecznie spacyfikował

opór, u˝ywajàc do tego gazu łzawiàcego i pa-

łek.

Ostatecznie w areszcie osadzono Zofi´ Ja-

błoƒskà i Władysław´ Rojeckà. Według

wspomnieƒ tej ostatniej, z chwilà u˝ycia ga-

zu łzawiàcego wierni zacz´li uciekaç do ko-

Êcioła. Ona i druga kobieta zostały wciàgni´-

te do samochodu bezpieki i wywiezione

do Białegostoku. Umieszczono je razem

w obskurnym pomieszczeniu. Co kilka go-

dzin były przesłuchiwane, wyzywane i stra-

szone wi´zieniem. Po tygodniu takich do-

Êwiadczeƒ zostały wypuszczone na wolnoÊç.

Epilogiem wypadków w Złotorii było ukara-

nie Jabłoƒskiej i Rojeckiej przez Kolegium

Karno-Administracyjne grzywnami po 3 tys.

zł, co obie kobiety odczuły bardzo boleÊnie.

Krzy˝e nie powróciły do miejscowej szkoły...

Zdecydowane działania władz sprawiły, ˝e

postanowienia sierpniowego okólnika zo-

stały wprowadzone w wi´kszoÊci szkół woje-

wództwa białostockiego. Według danych

Wydziału III SB KW MO w Białymstoku z 22

paêdziernika 1958 r. na 1491 tego typu placó-

wek zaledwie w 166 doszło do ponownego

zawieszenia krzy˝y, a w 45 zbojkotowano za-

j´cia lekcyjne. SzeÊciu kierowników szkół,

którzy nie chcieli zgodziç si´ na usuni´cie

krzy˝y, zostało zawieszonych w wykonywa-

niu obowiàzków. Władze aresztowały 32

osoby, z których dwie odpowiadały

przed sàdem, a pozostałe były zatrzymane

na 48 godzin. Przeprowadzono ponadto 437

tzw. rozmów profilaktycznych, kolegia orze-

kajàce ukarały 308 osób na sumy od 500

do 4,5 tys. zł. Tak koƒczył si´ sen o wolnoÊci

wyznania pod rzàdami Gomułki. ·

PLAN PZPR | Zdjàç krzy˝e,

zamiast religii – akademia

Gaz i pałki w Złotoryi

Szkolny

eksperyment

towarzysza

Wiesława

ZŁOTORYJA | Pluton ZOMO przełamał opór kobiet, u˝ywajàc gazu łzawiàcego

i pałek

Do najwi´kszych protestów w wojewódz-

twie doszło w Złotorii, gdzie hiobowa wieÊç

o usuwaniu krzy˝y ze szkół dotarła ju˝ w wa-

kacje 1958 r. Nie do koƒca w nià wierzono, bo

uwa˝ano, ˝e „nikt nie b´dzie chciał tego ro-

biç we wsi katolickiej”. Gdy jednak 20 wrze-

Ênia krzy˝e znikn´ły z sal, w ich obronie wy-

stàpiły kobiety. Dwa dni póêniej doszło ju˝

w Złotorii do demonstracji, w której wzi´ło

udział około 100 osób. Domagano si´ za-

przestania akcji dekrucyfikacyjnej, powrotu

krzy˝y do szkoły, wznoszono antypaƒstwo-

we i antysystemowe okrzyki, np. „Precz z ko-

munà!”

Inspektorat Szkolny w Białymstoku po-

wiadomił o tych wypadkach tamtejszà

KWMO. W efekcie tego do Złotorii wyjechała

specgrupa z Inspektoratu Szkolnego i Gro-

madzkiej Rady Narodowej. Sytuacja stawała

si´ jednak coraz bardziej napi´ta, gdy˝ ko-

biety zabrały dzieci do domów i za˝àdały

wydania im krzy˝y zdj´tych z sal lekcyjnych

miejscowej szkoły.

Przedstawiciele lokalnych władz nie po-

trafili sobie poradziç z protestem i si´gn´li

po jedyny znany im i w ich ocenie najbar-

dziej skuteczny Êrodek „dialogu” z opozycjà

– przymus. Z chwilà, gdy Êpiewajàce pieÊni

religijne kobiety nie rozeszły si´ na wezwa-

nie milicji, do akcji przeciwko nim wysłano

O dejÊcie od „odwil˝y” Paê-

mieli zastrze˝enia jedynie do faktu prowa-

dzenia nauki religii w godzinach pozalekcyj-

nych. Obawiali si´, ˝e nie poradzà sobie z or-

ganizacjà zaj´ç we wszystkich szkołach. Byç

mo˝e, ˝e za tà demonstracyjnà lojalnoÊcià

kryła si´ nadzieja mniejszoÊci na udzielenie

im przez władze w Warszawie pewnych kon-

cesji.

dziernika 1956 roku po-

kazał oficjalnie okólnik

nr26 z 4 sierpnia 1958 r.

wydany przez Minister-

stwo OÊwiaty. Dotyczył on

„przestrzegania zasad Êwiec-

koÊci szkoły”, do których władze zaliczyły

tak˝e wieszanie krzy˝y w salach lekcyjnych,

modlitw´ przed i po lekcjach, udział uczniów

i nauczycieli w nabo˝eƒstwach oraz piel-

grzymkach. Metody, za pomocà których eki-

pa Gomułki starała si´ wprowadziç w ˝ycie

owe postanowienia, dobrze ilustruje przy-

kład dawnego województwa białostockiego.

Ppłk Wałach donosi

1 wrzeÊnia 1958 r. białostockie Kuratorium

OÊwiaty rozwiàzało umowy o prac´ z czter-

dziestoma zakonnikami nauczajàcymi religii

w szkołach. Nie pomogły interwencje kurii

arcybiskupiej ani pojedynczych duchow-

nych z ró˝nych parafii. Ten sam skutek od-

niosły proÊby o przywrócenie do pracy ksi´-

˝y – zakonników kierowane przez rodziców

uczniów. Âwieckich, którzy nie chcieli si´

podporzàdkowaç okólnikowi, aparat poli-

cyjny wzywał na przesłuchania oraz tzw. roz-

mowy ostrzegawcze i profilaktyczne. ProÊbà

i groêbà funkcjonariusze SB i MO wywierali

presj´ na odstàpienie od protestów. Pełne

r´ce roboty miały tak˝e kolegia orzekajàce,

które nakładały na niepokornych wysokie

kary grzywny. Z kolei ksi´˝a, którzy jawnie

opowiadali si´ przeciwko zarzàdzeniom

władz oÊwiatowych, byli wzywani do prezy-

diów PRN na tzw. rozmowy profilaktyczne,

które miały ich odstraszyç od wyst´powania

przeciwko okólnikowi. W województwie bia-

łostockim przeprowadzono 46 tego typu

rozmów, podczas których duchowni z reguły

zaprzeczali, jakoby mieli nawoływaç do opo-

ru przeciwko „władzy ludowej”.

6 wrzeÊnia podsumowano post´py we

wprowadzaniu w ˝ycie postanowieƒ sierp-

niowego okólnika. W materiale skierowa-

nym do MSW zast´pca komendanta woje-

wódzkiego MO ds. SB w Białymstoku ppłk

Stanisław Wałach pisał, ˝e trzy dni wczeÊniej

odbyło si´ rozszerzone posiedzenie sekreta-

riatu KW PZPR w Białymstoku z udziałem

przedstawicieli tamtejszej Rady Narodowej,

prokuratury, szkolnictwa i komendy MO.

Po tym posiedzeniu przekazano prokurato-

rowi wojewódzkiemu informacje o najbar-

dziej jaskrawych przypadkach łamania za-

rzàdzenia ministra oÊwiaty, które według

oceny SB kwalifikowały si´ do wszcz´cia do-

chodzenia.

ŁUCJA MAREK

OBEP IPN Katowice

wawcze sà instytucjami Êwieckimi. Cało-

kształt nauczania i wychowania w tych insty-

tucjach ma charakter Êwiecki” – głosił art. 2

ustawy o rozwoju systemu oÊwiaty i wycho-

wania uchwalonej przez Sejm PRL 15 lipca

1961 r. Normatyw ten definitywnie usunàł

nauczanie religii ze szkół. WłaÊnie min´ło 50

lat od tamtych wydarzeƒ…

Okólnik nr 26

Jeszcze przed rozpocz´ciem roku szkol-

nego 1958/1959 ksi´˝a z tego terenu inspiro-

wali wiernych do przeciwstawienia si´ no-

wym przepisom dotyczàcym ÊwieckoÊci

szkoły. W koÊciołach odczytywany był list

episkopatu mówiàcy o usuwaniu symboli re-

ligijnych i pozbawianiu prawa nauczania re-

ligii ksi´˝y – zakonników. W efekcie tego

po rozpocz´ciu zaj´ç w wielu powiatach wo-

jewództwa białostockiego władze napotkały

ró˝norodny opór we wprowadzaniu okólni-

ka – od petycji kierowanych do władz admi-

nistracyjnych (np. Inspektoratów OÊwiaty

i Rad Narodowych) i spotkaƒ z ich przedsta-

wicielami przez samowolne wieszanie krzy-

˝y po manifestacje i swoiste strajki szkolne.

Warto odnotowaç, ˝e we wchodzàcych

w skład województwa białostockiego powia-

tach na tzw. Ziemiach Odzyskanych – Ełk,

Gołdap i Olecko oraz w rejonie Hajnówki

i Sejn (tam – odpowiednio – przewa˝ały

mniejszoÊci białoruska i litewska) realizacja

okólnika nie nastr´czała administracji zbyt

wielu problemów. Dla przykładu, w powie-

cie Bielsk Podlaski szybko, bo do 5 wrze-

Ênia 1958 r. usuni´to krzy˝e w 70 proc. szkół,

głównie w cz´Êci wschodniej, gdzie przewa-

˝ali Białorusini. Sami duchowni prawosławni

Zezwalamy i usuwamy

³ W kwietniu 1960 roku doszło w Nowej Hucie do wielogodzinnych starç z ZOMO w

obronie krzy˝a ustawionego na placu, gdzie miał stanàç kosciół. Zdj´cie wykonane przez

Słu˝b´ Bezpieczeƒstwa

Poczàtkowo władze respektowały obec-

noÊç katechezy w szkole. Okólnik Minister-

stwa OÊwiaty z 13 wrzeÊnia 1945 r. gwaranto-

wał nauczanie religii w placówkach oÊwiato-

wych jako przedmiotu nadobowiàzkowego,

ale nakazał wymazaç go ze Êwiadectwa

szkolnego. Jesienià 1947 r. władze podj´ły

zdecydowanà walk´ z silnà pozycjà i wpły-

wami KoÊcioła, tak˝e w oÊwiacie. Obni˝ono

wymiar godzin religii do jednej tygodniowo,

przystàpiono do usuwania krzy˝y z sal lek-

cyjnych, zakazano działalnoÊci stowarzysze-

niom katolickim, które wychowywały dzieci i

młodzie˝, zamykano szkoły wyznaniowe i

tworzono ateistyczne pod patronatem Ro-

botniczego lub Chłopskiego Towarzystwa

Przyjaciół Dzieci (od 1949 r. Towarzystwa

Przyjaciół Dzieci). Bardzo cz´sto laickie pla-

cówki oÊwiatowe zakładano wbrew woli ro-

dziców, w budynku jedynej w okolicy szkoły.

Dochodziło te˝ do aresztowaƒ katechetów

oskar˝onych na podstawie donosów, np. o

szkalowanie władzy ludowej podczas lekcji

religii.

14 kwietnia 1950 r. zawarte zostało poro-

zumienie paƒstwa z KoÊciołem, w którym to

pierwsze zapewniało m.in., ˝e „nie zamierza

ograniczaç obecnego stanu nauczania religii

w szkołach” i szkół katolickich, a tak˝e dys-

kryminowaç nauczycieli religii. Zobowiàza-

nie to było tylko pustà deklaracjà. Walka z

KoÊciołem nasiliła si´, szybko post´pował

proces rugowania z placówek oÊwiatowych

katechezy i katechetów (pod pretekstem

niepodpisania przez nich tzw. apelu sztok-

holmskiego w sprawie pokoju), a tak˝e za-

mykania szkół wyznaniowych, w tym ni˝-

szych seminariów duchownych. We wrze-

Êniu 1952 r. nauczanie religii nie było prowa-

dzone ju˝ w 53,5 proc. szkół podstawowych,

52 proc. Êrednich ogólnokształcàcych i 77

proc. zawodowych w skali całego kraju. Rok

szkolny 1955/1956 bez lekcji religii rozpocz´-

ło 74 proc. podstawówek i 84,5 proc. liceów.

Przeciw rugowaniu religii wystàpili m.in. bi-

skupi katowiccy Stanisław Adamski, Juliusz

Bieniek i Herbert Bednorz. Akcja zbierania

podpisów wiernych pod protestem do

władz zakoƒczyła si´ ich wysiedleniem z die-

cezji w listopadzie 1952 r. Ordynariusz i bi-

skupi pomocniczy powrócili z wygnania po

czterech latach.

Poza tym aparat bezpieczeƒstwa na bie-

˝àco informował kuratora o „niewłaÊciwej”

postawie nauczycieli i kierowników szkół.

Do powiatów, gdzie miały miejsce negatyw-

ne z punktu widzenia władz wystàpienia,

oddelegowano „odpowiedzialnych” funk-

cjonariuszy Wydziału III, którzy udzielali po-

mocy w przedsi´wzi´ciach zmierzajàcych

do rozładowania istniejàcych konfliktów.

Z analiz resortu wynikało, ˝e tam, gdzie kon-

fliktu nie dawało si´ rozwiàzaç drogà wyja-

Ênieƒ, nale˝ało u˝yç w ostrzejszy sposób

Êrodków karnych, karnoadministracyjnych

i dyscyplinarnych.

Opór

„fanatyków religijnych”

pracownik Oddziału IPN w Białymstoku

oraz Paƒstwowej Wy˝szej Szkoły Informatyki i Przedsi´biorczoÊci w Łom˝y.

Napisał m.in. „Urzàd Bezpieczeƒstwa w Łom˝y” (2009).

Zało˝enia te wprowadzono w praktyk´

tym bardziej, ˝e lokalne władze słały alarmi-

styczne w tonie apele Êwiadczàce o narasta-

³ W paêdzierniku 1963 roku wierni stan´li w obronie salezjaƒskiej szkoły organistów

w PrzemyÊlu . Starcia trwały trzy dni. Zatrzymano 70 osób. Władze zawłaszczyły mienie

szkoły zniszczyły unikatowe archiwum staropolskiej muzyki organowej. Zdj´cie SB

Odwil˝ i po odwil˝y

substytutu opozycji w Sejmie. Złagodzono

te˝ restrykcje wobec placówek wychowaw-

czych prowadzonych przez zako n y. To

wszystko dawało cieƒ nadziei na wzgl´dnie

poprawne, jak na warunki za ˝elaznà kurty-

nà, uło˝enie relacji na linii paƒstwo – KoÊciół.

nych do tego wielkiego jubileuszu wywołał

agresywnà reakcj´ władz. Wydały one wojn´

szerzeniu „klerykalizmu i fanatyzmu religij-

nego”. Ataki propagandowe – wycelowane

równie˝ osobiÊcie w prymasa – stawały si´

coraz bardziej brutalne.

Choç przypadki łamania porozumienia

zdarzały si´ niemal od poczàtku, zdecydo-

wany odwrót od polityki ust´pstw nastàpił w

1958 r. W lipcu tego roku przy u˝yciu SB i ZO-

MO dokonano rewizji w Instytucie Pryma-

sowskim na Jasnej Górze. Nast´pnie powró-

cono do systematycznego laicyzowania pla-

cówek słu˝by zdrowia. W 1959 r. wprowa-

dzono paƒstwowy nadzór nad seminariami

duchownymi, a w roku nast´pnym rozpo-

cz´to stopniowà likwidacj´ ni˝szych semi-

nariów. W 1961 r. ze szkół ostatecznie usuni´-

to nauk´ religii, a do 1962 r. zlikwidowano

szkolnictwo zakonne. Nagminnie wycofywa-

no dopiero co wydane zezwolenia na budo-

w´ Êwiàtyƒ. Ze Êwieckich Êrodków masowe-

go przekazu rugowano wszelkie wàtki religij-

ne. Ograniczano mo˝liwoÊç udziału w prak-

tykach religijnych i prowadzenia Êrodowi-

skowej działalnoÊci duszpasterskiej. Dekret

z 1960 r. zlikwidował wiele Êwiàt koÊcielnych,

co miało na celu stworzenie nowej Êwieckiej

tradycji opartej na kalendarzu z rozmachem

obchodzonych uroczystoÊci paƒstwowych.

Instytucje koÊcielne n´kane były drakoƒski-

mi podatkami. Reaktywowano równie˝ pro-

re˝imowe stowarzyszenie Koło Ksi´˝y Cari-

tas, którego celem było wprowadzenie rozła-

mu w szeregach duchowieƒstwa.

Do eskalacji inspirowanego przez ekip´

Gomułki konfliktu z KoÊciołem doszło w la-

tach 1965 – 1966. Furi´ władz wywołało or´-

dzie polskiego episkopatu do biskupów nie-

mieckich, w tym słynne ju˝ słowa: „udziela-

my wybaczenia i prosimy o nie”. Wystosowa-

nie takiej deklaracji bez wiedzy i aprobaty

rzàdu zostało uznane za uzurpacj´ i zdrad´.

Wywołało te˝ gwałtownà propagandowà na-

gonk´ na KoÊciół i samego prymasa. Polem

bezkompromisowej rywalizacji stały si´ ob-

chody Roku „Te Deum” (1966), którym prze-

ciwstawiano od 1960 r. Êwieckie obchody Ty-

siàclecia Paƒstwa Polskiego. Władze dopu-

Êciły si´ nawet we wrzeÊniu 1966 r. demon-

stracyjnego „uwi´zienia” peregrynujàcej po

kraju kopii obrazu Matki Boskiej Cz´sto-

chowskiej.

struktur wyznaniowych stało si´ prioryteto-

wym zadaniem. Przyj´cie nowej taktyki i

stworzenie pozoru paƒstwa szanujàcego

wolnoÊç wyznania w pewnym stopniu po-

dyktowane było ch´cià poprawy wizerunku

na arenie mi´dzynarodowej. Niewàtpliwy

wpływ miał tu nowy nurt w polityce Stolicy

Apostolskiej i otwarcie na dialog zapoczàt-

kowane przez nowego papie˝a Jana XXIII

(1958 –1963). W czasie Soboru Watykaƒskie-

go II władze zezwoliły na udział polskich bi-

skupów w obradach, choç stosowały ucià˝li-

wà polityk´ paszportowà. RównoczeÊnie SB

intensyfikowała działania operacyjne majà-

ce na celu infiltracj´ tzw. kr´gów watykaƒ-

skich. Jednak nadzieje ekipy Gomułki na

uło˝enie stosunków ze Stolicà Apostolskà

niejako za plecami prymasa szybko okazały

si´ płonne. W efekcie władze PRL uniemo˝li-

wiły nast´pcy Êw. Piotra skorzystanie z za-

proszenia polskiego episkopatu i przyjazd

na uroczystoÊci milenijne w 1966 r.

Po kilkunastu miesiàcach umiarkowanej

liberalizacji władze zdecydowały si´ wróciç

do starego kursu i w miar´ mo˝liwoÊci kon-

tynuowaç walk´ z dominacjà KoÊcioła w

sprawowaniu rzàdu dusz. Nie wszystkie zdo-

bycze Paêdziernika zostały jednak utracone.

Wymuszona sytuacjà korekta polityki wy-

znaniowej na trwałe wprowadziła w tej dzie-

dzinie nowà jakoÊç.

Aresztowania i procesy sàdowe przestały

byç ju˝ powszechnym narz´dziem represji.

Powrót do stalinowskich metod okazał si´

niemo˝liwy. Koszty polityczne byłyby ju˝

zbyt wysokie. Strona koÊcielna zyskała su-

werennoÊç i stała si´ o wiele zuchwalszym i

bardziej opornym przeciwnikiem. Faktycz-

nie i odczuwalnie dla mas wiernych w sytu-

acji KoÊcioła nastàpił przełom. Mimo sankcji,

szykan i brutalizacji propagandy antyko-

Êcielnej poszerzenie przestrzeni swobody i

bezpieczeƒstwa niezaprzeczalnie stało si´

faktem. ·

dokoƒczenie ze strony 1

liwoÊç spełniania posługi kapłaƒskiej w szpi-

talach i wi´zieniach. Do szkół jako przedmiot

fakultatywny powróciła religia, a w miej-

scach publicznych mogły zawisnàç symbole

religijne. Reaktywowano pras´ katolickà. Do

prawowitych redakcji powróciły „Tygodnik

Powszechny” i „GoÊç Niedzielny”, które od

1953 r. znajdowały si´ w r´kach kolegiów na-

rzuconych przez władze. Wyra˝ono zgod´ na

wydawanie nowych tytułów, m.in. miesi´cz-

nika „Wi´ê”. Zezwolono na utworzenie Êwiec-

kich stowarzyszeƒ – w Krakowie,

Poznaniu, Toruniu, Warszawie i Wrocławiu

powstały wówczas Kluby Inteligencji Katolic-

kiej. Efektem odwil˝y było równie˝ powsta-

nie Koła Poselskiego Znak, symbolicznego

Nie wszystko stracone

Nowa Êwiecka tradycja

O tym, ˝e polityka wyznaniowa pozosta-

wała w centrum zainteresowania ekipy Go-

mułki, mo˝e Êwiadczyç fakt, ˝e w 1958 r. przy

KC PZPR utworzono specjalnà Komisj´ KC

ds. Kleru. Administracyjnà kontrol´ na wy-

znaniami w dalszym ciàgu sprawował Urzàd

do spraw Wyznaƒ. Aktywny udział w realiza-

cji antyreligijnego kursu brały struktury bez-

pieczeƒstwa.

Po okresowym odsuni´ciu na dalszy plan

w 1962 r. do walki z wrogà działalnoÊcià reli-

gijnà wyodr´bniono specjalny Departament

IV MSW. Tzw. operacyjne rozpracowanie

Rychło jednak okazało si´, ˝e władze wca-

le nie zrezygnowały z planu zastàpienia reli-

gii ateistycznà ideologià marksistowskà czy

ze stopniowego wypierania KoÊcioła z prze-

strzeni ˝ycia publicznego. Fakt, ˝e korzysta-

jàc ze sprzyjajàcych warunków, KoÊciół roz-

wijał intensywnie działalnoÊç duszpaster-

skà, tylko zradykalizował i przyspieszył po-

dejmowane przez Gomułk´ kroki. Opraco-

wany przez prymasa w czasie odosobnienia

plan obchodów Milenium Chrztu Polski w

1966 r. oraz dziewi´cioletniej Wielkiej No-

wenny (1957 – 1966) przygotowujàcej wier-

historyk, pracownik OBEP IPN w Łodzi, autorka m.in. „Wyspy wolno-

Êci.Duszpasterstwo akademickie w Łodzi 1945 – 1989”

wojna z KoÊciołem

1956 – 1966

Dodatek specjalny „Rzeczpospolitej” WOJNA Z KOÂCIOŁEM 1956 – 1966 powstał dzi´ki współpracy z Instytutem Pami´ci Narodowej

Redakcja: Maciej Rosalak („Rzeczpospolita”), dr Bartłomiej Noszczak (IPN), Projekt graficzny i produkcja: Andrzej Baranowski

ciàg dalszy na stronie 7

KRZYSZTOF SYCHOWICZ

S zkoły i inne placówki oÊwiatowo-wycho-

Sobota – niedziela | 3 – 4 wrzeÊnia 2011

wojna z KoÊciołem

1956 – 1966

wojna z KoÊciołem

1956 – 1966

Sobota – niedziela | 3 – 4 wrzeÊnia 2011

Wojna

ciàg dalszy ze strony 3

Szkolny eksperyment

towarzysza Wiesława

Delikatnie i taktownie...

Gomułki

We wrzeÊniu 1956 r. w niektórych regio-

nach Polski (np. w ówczesnym wojewódz-

twie opolskim) nie było ani jednej szkoły, w

której prowadzono by lekcje religii. Gdyby

nie zmiany polityczne, byç mo˝e laicyzacja

oÊwiaty zakoƒczyłaby si´ pełnym sukcesem

ju˝ w nast´pnym roku szkolnym, ale po Paê-

dzierniku 1956 r. nowa ekipa rzàdzàcych na

czele z Władysławem Gomułkà nie mogła od

razu kontynuowaç linii walki z KoÊciołem,

którà realizowano w tzw. okresie bł´dów i

wypaczeƒ. Władze zgodziły si´ za to na po-

wrót religii do szkół jako przedmiotu nad-

obowiàzkowego (jego nauczanie uzale˝nio-

ne było od pisemnej woli wi´kszoÊci rodzi-

ców), ale uczyniły to wyłàcznie dla „rozłado-

wania napi´cia i zadra˝nienia wÊród wier-

nych”, czyli koniunkturalnie i pozornie. Ju˝ 3

stycznia 1957 r. w Urz´dzie do spraw Wyznaƒ

w Warszawie odbyła si´ odprawa, na której

Jerzy Sztachelski mówił o powodach

ust´pstw i instruował kierowników woje-

wódzkich wydziałów do spraw wyznaƒ, jak

post´powaç w tej sytuacji.

Minister nakazał terenowej administracji

czuwaç nad ÊwieckoÊcià szkół, by nie było

zawieszania krzy˝y i obrazów Êwi´tych, mo-

dlitwy przed i po lekcjach. „Zarzàdzeƒ w tej

sprawie nie b´dzie – mówił Sztachelski –

dlatego te˝ nale˝y załatwiaç to bardzo deli-

katnie i taktownie – drogà rzeczowej, prze-

konujàcej argumentacji”. „Delikatne i tak-

towne” perswazje były nieskuteczne wobec

spontanicznej reakcji katolików. Dlatego,

gdy ekipa Gomułki okrzepła – i mogła, a na-

wet musiała podjàç zdecydowane działania,

jeÊli chciała w por´ zahamowaç odradzajàce

si´ ˝ycie religijne – przyszedł czas na zarzà-

dzenia i powrót do polityki wyznaniowej

sprzed Paêdziernika.

966 – 1966 | Sacrum Poloniae Millennium i tysiàclecie... PRL

P iPRL była wielokrotnie wi-

Antymilenijny rollercoaster

³ Mieszko, Dàbrówka, Marks, Engels i Lenin

– logik´ tego zestawienia rozumiało chyba tylko

Biuro Polityczne KC PZPR. Faktu, ˝e czeska

ksi´˝niczka przyniosła do Polski chrzeÊcijaƒ-

stwo, nie eksponowano

downià czasem groênej, cza-

sem groteskowej wojny paƒ-

stwa z KoÊciołem. Do najcie-

kawszych jej odsłon nale˝a-

ła inspirowana przez ekip´

Gomułki kampania wymie-

rzona w obchody jubileuszu Milenium

Chrztu Polski. Stawkà było tu nie tylko zdo-

bycie rzàdu dusz Polaków, lecz tak˝e okre-

Êlenie na długie lata miejsca i roli KoÊcioła w

paƒstwie.

Ekipa Gomułki patrzyła na akcj´ KoÊcioła

przez pryzmat ideologicznego zacietrzewie-

nia, widzàc w niej jedynie rzucone sobie wy-

zwanie. Nie chciano dostrzec duchowego –

pozytywnego przecie˝ tak˝e dla paƒstwa –

wymiaru działaƒ Episkopatu. W zwiàzku z

tym od połowy 1958 r. ekipa Gomułki zafun-

dowała KoÊciołowi wieloletni antymilenijny

rollercoaster. Niewàtpliwà inspiracjà i zach´-

tà do tego typu działaƒ była brutalna polity-

ka wyznaniowa prowadzona równolegle w

ZSRS przez Nikit´ Chruszczowa.

26 czerwca 1958 r. zebrało si´ posiedzenie

Biura Politycznego, na którym stwierdzono

intensyfikacj´ „agresywnej działalnoÊci” Epi-

skopatu. Partia uznała za konieczne podj´cie

działaƒ neutralizujàcych przygotowania mi-

lenijne w ramach Wielkiej Nowenny. Posta-

nowiono zmobilizowaç aparat partyjny i

paƒstwowy, wydaç adresowany do człon-

ków komitetów powiatowych partii i sekre-

tarzy POP list „wyjaÊniajàcy” zadania PZPR

w zakresie laicyzacji, stosunków paƒstwo-

-KoÊciół i „ofensywy Êwiatopoglàdowej”. Ko-

misjom kontroli partyjnej i wydziałom orga-

nizacyjnym KC oraz komitetom wojewódz-

kim zalecono, by ich członkowie eliminowali

„klerykalne elementy” z aparatu partyjnego i

instancji partyjnych. Swoistà kontrofensyw´

propagandowà miała zainicjowaç prasa. Na-

le˝ało akcentowaç laicki charakter szkolnic-

twa. UdSW miał utrudniaç ruch pielgrzym-

kowy. Władze zleciły ograniczenia budow-

nictwa sakralnego i zabroniły otwierania no-

wych parafii.

Zgodnie z postanowieniami Biura Poli-

tycznego 4 lipca powołano Komisj´ KC ds.

Kleru, której zadaniem było opracowywanie

zasad działania partii w dziedzinie relacji na

linii paƒstwo-KoÊciół. Tak˝e w lipcu 1958 r.

KC skierował do terenowych władz partyj-

nych list, w którym zdefiniowano zasady

przeciwdziałania KoÊciołowi. Odtàd miejsce

silnych represji zaj´ła bardziej wyrafinowa-

na taktyka, polegajàca na subiektywnym i

selektywnym realizowaniu litery prawa,

utrudnianiu pracy duszpasterskiej, uszczu-

planiu bazy materialnej duchowieƒstwa,

kontroli jego aktywnoÊci, ograniczaniu ru-

chu pielgrzymkowego i ofensywie propa-

gandowej.

> Defilad´ Tysiàclecia , która stała si´ pokazem

siły wojskowej, urzàdzono w centrumWarszawy

22 lipca, dla uczczenia kolejnej rocznicy Polski

Ludowej

< 3 maja 1966 roku pod Janà Gór´ przyszło

pół miliona wiernych . Na kolejnych tysiàc lat

powierzono naród polski opiece Matki Boskiej

Wielka Nowenna

Narodu

odprawie krajowej SB Jerzy Sztachelski wy-

głosił referat, w którym wyjaÊniał funkcjona-

riuszom niuanse polityki partii wobec Ko-

Êcioła. Za najwi´ksze zagro˝enie uznał Wiel-

kà Nowenn´ oraz odbywajàcà si´ w ramach

przygotowaƒ do wielkiego jubileuszu chrztu

peregrynacj´ po Polsce kopii obrazu Czar-

nej Madonny. Zasugerował, ˝e „kontrofensy-

wa władz” poło˝y kres „ofensywie kleru”.

Nawiasem mówiàc, władze ch´tnie posługi-

wały si´ militarnà semantykà. Takie zwroty

jak „ofensywa elementów klerykalnych z

Wyszyƒskim na czele”, czy „ofensywa woju-

jàcego klerykalizmu” nale˝ały do najcz´Êciej

powtarzajàcych si´ zwrotów partyjnej no-

womowy, która w ten uproszczony sposób

próbowała opisaç odrodzenie ˝ycia religij-

no-społecznego w kraju w okresie Wielkiej

Nowenny i tym samym sankcjonowaç prze-

ciwdziałania aparatu administracyjnego.

Hierarchi´ koÊcielnà przestrzegamy

przed naruszaniem prawa i zarzàdzeƒ paƒ-

stwowych, co znowu si´ powtarza.

Radzimy zaniechaç prowokowania władzy

ludowej, bo nie wyjdzie to KoÊciołowi na

po˝ytek.

List I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki

do Episkopatu Polski,

Warszawa, 27 maja 1959 r.

przez cały rok 1966 wyprzedzajàce swojà

epok´ o lata Êwietlne słowa przeprosin wy-

powiedziane przez polskich biskupów. Byç

mo˝e to spowodowało, ˝e społeczeƒstwo,

przyznajmy ˝e poczàtkowo zaskoczone i nie

rozumiejàce do koƒca odwa˝nego gestu hie-

rarchów, opowiedziało si´ w wi´kszoÊci za

nimi. Niemałà w tym rol´ odegrał prymas,

który wielokrotnie wyjaÊniał wiernym sens

„Or´dzia”.

Jak˝e ograniczony i wyzbyty poczucia

paƒstwowego musi byç umysł przewod-

niczàcego Episkopatu polskiego , który z

tych tragedii, jakie spotkały Polsk´ wyciàga

taki tylko wniosek, ˝e naród polski mógł

„bardzo cz´sto byç i bez króla, i bez wo-

dza, i bez zwierzchników, i bez premierów, i

bez ministrów, ale naród ten nigdy nie ˝ył

bez pasterza”. Ten wojujàcy z naszym paƒ-

stwem ludowym nieodpowiedzialny

pasterz pasterzy, który głosi, ˝e nie b´dzie

si´ korzył przed polskà racjà stanu, stawia

swoje urojone pretensje do duchowego

zwierzchnictwa nad narodem polskim wy-

˝ej ni˝ niepodległoÊç Polski.

Fragment wystàpienia I sekretarza KC PZPR

Władysława Gomułki na uroczystoÊciach

paƒstwowych w Poznaniu,

17 kwietnia 1966 r.

Kazanie [w Poznaniu] głosiłem ju˝ po za-

koƒczeniu mowy Władysława Gomułki ,

który zmieszał mnie z błotem i si´gnàł do

mojej „głowy”. Na szcz´Êcie nic o tym nie

wiedziałem. Ale gdybym nawet i wiedział,

nie broniłbym si´. Moje kazanie w rzeczy-

wistoÊci było odpowiedzià, ale pozostanie

Bo˝à tajemnicà, dlaczego właÊnie tak si´

stało. Ludzie mieli mo˝noÊç porównaç dwa

style – komunistyczny i katolicki.

Zapiski milenijne

prymasa Stefana Wyszyƒskiego

z 17 kwietnia 1966 r.

Obchody Sacrum Poloniae Millennium

urzàdzane w latach 1956–1966/1967 były

cierniem w oku ekipy Gomułki. Przede

wszystkim dlatego, ˝e po stalinowskiej nocy

KoÊciół polski – głównie za sprawà chary-

zmatycznego prymasa Stefana Wyszyƒskie-

go – odrodził si´, wzmocnił i wykorzystujàc

politycznà koniunktur´ zwiàzanà z okreso-

wym osłabieniem aparatu władzy po Paê-

dzierniku 1956 r. przystàpił do gł´bokiej od-

nowy duchowej i moralnej narodu. „Polska

zeszła w ponury Êwiat niewiary” – mówili

wtedy biskupi i jako antidotum postulowali

swoistà rekatolizacj´ Polaków w ramach ob-

chodów jubileuszu Milenium chrztu.

Podczas poprzedzajàcej Rok „Te Deum”

(1966) Wielkiej Nowenny Narodu przed Ty-

siàcleciem Chrztu Polski (1957–1966) inspi-

rowane przez prymasa duchowieƒstwo kła-

dło nacisk na rozwijanie kultu religijnego i

duchowoÊci wiernych, anga˝owało si´ w ˝y-

cie religijno-społeczne, np. poprzez rozwój

duszpasterstw stanowo-zawodowych, dzia-

łalnoÊç kulturalnà oraz charytatywnà. Zmie-

niało katolicyzm statyczny w dynamiczny,

mobilizujàc wiernych do udziału w wielu

ró˝norodnych inicjatywach zwiàzanych z ce-

lebrowaniem wielkiego jubileuszu polskie-

go chrzeÊcijaƒstwa. Obrazowo, acz trafnie,

ujàł to jeden z partyjnych decydentów, Jerzy

Morawski, który we wrzeÊniu 1957 r. stwier-

dził: „W zwiàzku z Milenium [...] chce si´ całà

Polsk´ przeoraç kazaniami, misjami i reko-

lekcjami”. Przygotowania do jubileuszu 1966

r. wzmacniały struktury KoÊcioła nadwàtlo-

ne w latach stalinowskich, skupiały uwag´

społeczeƒstwa na jego problemach i wzmac-

niały presti˝. Oprócz podstawowego – du-

chowego wymiaru wieloletni cykl przygoto-

waƒ do roku wielkiego jubileuszu wchodził

te˝ w zastrze˝onà wtedy dla paƒstwa sfer´

polityki. Władze traciły monopolistycznà

pozycj´ na scenie polityczno-społecznej.

Bez krzy˝a, habitu, lekcji

religii

miała stanowiç sankcj´ dla teraêniejszoÊci.

PRL była przedstawiana jako ukoronowanie

całej historii Polski. Całe obchody Tysiàcle-

cia gin´ły w propagandowej tromtadracji.

Adresowane do masowego odbiorcy zamie-

niały si´ w jarmarczny, czasem groteskowy

spektakl. Ich zwieƒczeniem był pora˝ajàcy

swoim totalizmem pokaz siły paƒstwa pod-

czas defilady w Warszawie 22 lipca 1966 r.

Aresztowanie... obrazu

4 sierpnia 1958 r. minister oÊwiaty Włady-

sław Bieƒkowski wydał okólnik w sprawie

zasad przestrzegania ÊwieckoÊci szkoły. Od

nowego roku szkolnego ze Êcian klas miały

zniknàç krzy˝e i religijne emblematy, niedo-

puszczalna była modlitwa przed i po obo-

wiàzkowych zaj´ciach, a nauka religii mogła

si´ odbywaç niemal wyłàcznie po nich. Akcja

usuwania symboli wiary ze szkolnych Êcian

nie przebiegła bezkonfliktowo. Dochodziło

do ró˝nych incydentów, napi´ç społecznych,

a w niektórych miejscowoÊciach wr´cz do

wojny o krzy˝e z udziałem dzieci i rodziców.

4 sierpnia minister zarzàdził te˝, ˝e nauczy-

cielami religii nie mogà byç osoby zakonne.

W komunistycznej szkole nie było miejsca na

znaki i gesty zwiàzane z wiarà, a tak˝e na

symbole z nià kojarzone, jak chocia˝by habit.

Zatem ze szkół znikn´li zakonni katecheci.

Po tzw. dekrucyfikacji placówek oÊwiato-

wych aparat partyjno-paƒstwowy, wsparty

przez Towarzystwo Szkoły Âwieckiej, przy-

stàpił do rugowania nauki religii. By osiàgnàç

cel, stosowano administracyjny nacisk na ro-

dziców, utrudniano im składanie pisemnych

oÊwiadczeƒ, nie przyjmowano i nie respek-

towano ju˝ zło˝onych. Zdarzało si´, ˝e dekla-

racje ulegały „zagubieniu”, a odnajdywały si´

dopiero po interwencji wzburzonych rodzi-

ców. Pod ró˝nymi pretekstami (brak kwalifi-

kacji, wrogi stosunek do władz) odmawiano

zatrudniania nauczycieli religii. Nadu˝ywa-

no przepisów dotyczàcych tworzenia Êwiec-

kich klas i szkół. Dyrektorzy otrzymywali od-

górnà dyspozycj´ przekształcenia placówki

w Êwieckà instytucj´. Rugowano religi´ ze

szkół według planów i uchwał instancji par-

tyjnych, a nie woli rodziców. Według stanu na

1 maja 1961 r. nauka religii nie była prowa-

dzona ju˝ w 82 proc. szkół miejskich i 75 proc.

Ju˝ w styczniu 1966 władze wstrzymały

wyjazd prymasa do Rzymu na otwarcie ob-

chodów roku milenijnego. Kolejne uroczy-

stoÊci koÊcielne, szczególnie te najwa˝niej-

sze, centralne – z kwietnia i maja 1966 r. –

miały swoje paƒstwowe przeciwwagi. Tak

było np. w Gnieênie, Poznaniu, Katowicach,

Krakowie. Do powa˝nego zgrzytu doszło

zwłaszcza 17 kwietnia w Poznaniu, gdzie

przemawiajàcy na manifestacji Gomułka

przypuÊcił ostry atak na biskupów, oskar˝a-

jàc ich m.in. o prób´ przeciwstawienia Ko-

Êcioła paƒstwu w okresie obchodów Mile-

nium.

Władzom zale˝ało szczególnie na ograni-

czeniu udziału wiernych w koÊcielnych uro-

czystoÊciach. Machina paƒstwowa szła wi´c

pełnà parà, mobilizujàc dosłownie cały arse-

nał „sił ludzkich” i Êrodków do utrudniania

˝ycia pielgrzymom. Najwi´ksze nasilenie

tych działaƒ miało miejsce przed centralny-

mi uroczystoÊciami milenijnymi 3 maja 1966

r. na Jasnej Górze i cz´Êciowo odniosło ocze-

kiwany przez władze skutek. Utrudniano

te˝, jak umiano, peregrynacj´ Obrazu Na-

wiedzenia. Nie doÊç, ˝e miała swój Êwiecki

„odpowiednik” w postaci Sztafet Tysiàclecia

(zmotoryzowane grupy partyjnych aktywi-

stów i wojskowych przemierzały szlaki dru-

gowojennych walk 1 i 2 Armii lWP), to jeszcze

wielokrotnie była zatrzymywana lub kiero-

wana innymi drogami, ni˝ zaplanowano.

Gdy wszystko to okazało si´ nieskuteczne,

najzwyczajniej we wrzeÊniu 1966 r. ikon´ za-

trzymano i pod przymusem umieszczono na

Jasnej Górze (po 6 latach obraz wrócił na

Szlak Nawiedzenia po tym, jak wykradł jà

dla wiernych ks. Józef Wójcik).

nic z wyrzàdzonego papie˝owi afrontu i mi´-

dzynarodowego rezonansu, jaki wywołała ta

decyzja.

Ostatniego dnia grudnia 1966 r. uroczysta

msza Êw. w katedrze warszawskiej zakoƒczy-

ła rok milenijny. Obie strony – KoÊciół i paƒ-

stwo – dokonały bilansu zysków i strat kon-

fliktu o Milenium. Ka˝da widziała w sobie je-

go zwyci´zc´. Do nokautu co prawda nie do-

szło, ale przegranym na punkty okazało si´

paƒstwo, bo mimo antymilenijnego totali-

zmu, dost´pu do nieograniczonych mo˝li-

woÊci w ograniczaniu wpływów KoÊcioła, nie

udało mu si´ zdusiç wielkiego Êwi´ta pol-

skiego chrzeÊcijaƒstwa, a wierni – „głosujàc

nogami” i uczestniczàc w uroczystoÊciach na

szlaku milenijnym – wyrazili wotum nieuf-

noÊci wobec ekipy Gomułki.

Spór o Milenium był zresztà dla „Wiesła-

wa” poczàtkiem koƒca jego politycznej ka-

riery. W okresie milenijnej batalii I sekretarz

KC ostatecznie roztrwonił swój polityczny

kapitał, jaki osiàgnàł w Paêdzierniku 1956 r.

Byç mo˝e przegrana wojna z KoÊciołem po-

zbawiła go resztek politycznego pragmaty-

zmu i realizmu, czego tragicznym finałem był

Grudzieƒ 1970 r. ·

Szlaban dla papie˝a

Pokaz siły

List

do biskupów niemieckich

W roku 1966 zmobilizowano te˝ SB, przed

którà ju˝ w sierpniu 1958 r. postawiono zada-

nia zintensyfikowania „odporu na konkretnà

wrogà działalnoÊç kleru i elementów klery-

kalnych”, uaktywnienia rozpracowaƒ i ob-

serwacji „reakcyjnego kleru i Êrodowisk kle-

rykalnych” oraz podniesienie poziomu sieci

agenturalnej aktywnej „na odcinku kleru”.

Aparat policyjny nie unikał bezpoÊredniej

konfrontacji z wiernymi; do powa˝nych incy-

dentów doszło w Roku „Te Deum” w Krako-

wie (8 maja), Gdaƒsku (29 maja), Warszawie

(26 czerwca), a w roku 1967 w Sosnowcu

(20–21 maja).

Jeszcze jednà z odsłon milenijnej rywali-

zacji było niedopuszczenie do przyjazdu do

Polski papie˝a Pawła VI, który chciał odwie-

dziç Jasnà Gór´ najpierw w maju, a póêniej

w grudniu 1966 r. Gomułka nie robił sobie

W maju 1959 r. Gomułka skierował list do

biskupów, w którym stwierdził, ˝e program

milenijny KoÊcioła to przykład tego, jak „po-

lityczne tendencje” mo˝na osłaniaç „religij-

nymi pozorami”. Obawa przez zawłaszcze-

niem lub zmonopolizowaniem przez KoÊciół

obchodów jubileuszowych, a tym samym

oderwaniem mas od paƒstwa stała si´ czyn-

nikiem generujàcym od 1958 r. przygotowa-

nia do konkurencyjnego, sztucznie wykre-

owanego jubileuszu tysiàclecia paƒstwa w

roku 1966. MediewiÊci si´ z˝ymali, bo paƒ-

stwowoÊç Polski datuje si´ wczeÊniej, ni˝ na

rok 966, ale ostatecznie wzi´ła gór´ politycz-

na potrzeba chwili.

W latach 1960–1966 realizowano wi´c na

szczeblu ogólnopolskim i regionalnym (licz-

ba organizowanych z tej okazji ró˝norod-

nych imprez szła w tysiàce) bogaty program

obchodów Tysiàclecia Paƒstwa Polskiego. W

programie centralnym nacisk kładziono na

uhonorowanie wielkich rocznic historycz-

nych i akcje tzw. czynów społecznych, które

w istocie miały niewiele wspólnego z dobro-

wolnoÊcià. Zaowocowały jednak skàdinàd

potrzebnymi nowymi szkołami (w ramach

budowy Szkół Tysiàclecia) oraz poprawiły

stan zadrzewienia kraju.

W obchodach paƒstwowych przeszłoÊç

Mimo staraƒ, co najmniej do koƒca 1965 r.

aparat partyjno-paƒstwowy nie miał pomy-

słu na to jak skutecznie zatrzymaç rozp´dzo-

nà milenijnà lokomotyw´. Wbrew pierwot-

nym zało˝eniom stosował raczej mało fine-

zyjne metody, czego dobrà ilustracjà było

np. skonfiskowanie i zniszczenie jesienià

1963 r. całego nakładu ksià˝ek prymasa o ob-

chodach Milenium.

Mimo gomułkowskiej opresji lat

1958–1966 KoÊciołowi udało si´ przeprowa-

dziç wi´kszoÊç zaplanowanych w ramach

Nowenny uroczystoÊci. Jednak konflikt wo-

kół jubileuszu chrztu narastał z ka˝dym mie-

siàcem i przybierał coraz bardziej wyraêne i

ostrzejsze formy. Wyraênym jego poczàt-

kiem była sprawa wystosowanego 18 listopa-

da 1965 r. or´dzia biskupów polskich do bi-

skupów niemieckich. Mało kto wie, ˝e Go-

mułk´ nie rozsierdziły tyle zawarte w nim

słowa „udzielamy wybaczenia i prosimy o

nie”, co raczej fakt, ˝e polscy hierarchowie

stanowczo nie zaprotestowali przeciwko od-

powiedzi biskupów niemieckich, którzy nie

od˝egnali si´ od „prawa” RFN do tzw. Ziem

Odzyskanych.

Ale propaganda peerelowska nie gubiła

si´ w niuansach i niemiłosiernie zgrywała

SB na Jasnej Górze

Kolejne lata przyniosły praktyczne rozwi-

ni´cie deklarowanych zasad nowej polityki

wyznaniowej, której ostrze było do 1966 r.

wymierzone przede wszystkim w milenijny

program Episkopatu. Pierwsze uderzenie

spadło na Instytut Prymasowski na Jasnej

Górze 21 lipca 1958 r. SB dokonała tam z po-

mocà ZOMO rewizji, w wyniku której zare-

kwirowano maszyny drukarskie i wiele pu-

blikacji, po procesie skazano trzy osoby.

Kilka miesi´cy póêniej (2 paêdziernika) na

Trzeba całà Polsk´ przeoraç kazaniami, misjami i rekolekcjami. Dziewi´ciolecie przy-

gotowania do „Milenium” winno całà Polsk´ przeobraziç wewn´trznie. Losy komunizmu

rozstrzygnà si´ w Polsce. Jak Polska si´ uchrzeÊcijani, stanie si´ tak wielkà siłà moralnà,

˝e komunizm sam przez si´ upadnie. Losy komunizmu rozstrzygnà si´ nie w Rosji, tylko

w Polsce, przez jej katolicyzm. Tu le˝y strach Rosji przed nami. Polska poka˝e całemu

Êwiatu, jak si´ braç do komunizmu, i cały Êwiat b´dzie jej wdzi´czny za to.

Fragment przemówienia prymasa Stefana Wyszyƒskiego

wygłoszonego 3 sierpnia 1957 r. w Warszawie dla prowincjałów kapituły warszawskiej

i delegacji ksi´˝y diecezjalnych.

dr historii, OBEP IPN Warszawa

ciàg dalszy na stronie 7

BARTŁOMIEJ NOSZCZAK

Sobota – niedziela | 3 – 4 wrzeÊnia 2011

wojna z KoÊciołem

1956 – 1966

wojna z KoÊciołem

1956 – 1966

Sobota – niedziela | 3 – 4 wrzeÊnia 2011

Zwyci´stwo bp. Wojtyły

kalnymi władzami. Dzi´ki temu ksiàdz jako

obroƒca wiary stałby si´ wiarygodny dla ku-

rii biskupiej, w której SB zamierzała go umie-

Êciç. Satora wiedział o planach wobec siebie

i je akceptował. Wybuch niezadowolenia

w Nowej Hucie był wi´c tylko kwestià czasu.

W lutym 1960 r. władze zagarn´ły pienià-

dze komitetu budowy koÊcioła i zlikwidowa-

ły stowarzyszenie. W miejscu przeznaczo-

nym na koÊciół miała stanàç szkoła, a krzy˝

miał zniknàç. Od strony formalnej spór nie

był jednak zakoƒczony. W kwietniu Satora

odrzucił wi´c ˝àdanie Dyrekcji Budowy

Osiedli Robotniczych usuni´cia krzy˝a, a 24

kwietnia ogłosił decyzj´ władz o zakazie bu-

dowy, sugerujàc jednoczeÊnie przekonanie

kurii, ˝e koÊciół jednak powstanie. KtoÊ

na płocie budowy powiesił plakat wzywajà-

cy do obrony krzy˝a.

ciàg dalszy ze strony 5

Szkolny eksperyment

towarzysza Wiesława

szkół wiejskich w skali całego kraju. Lipcowa

ustawa o rozwoju systemu oÊwiaty i wycho-

wania usun´ła religi´ z pozostałych placó-

wek.

NOWA HUTA | Walka o krzy˝ i koÊciół pod Krakowem

P olityka konfrontacji z religià

dziennie? Niech sobie to robi, skoro tego

biologicznie potrzebuje. Nas cieszà ka˝de

narodziny, my, socjaliÊci, nie mamy zakłama-

nej koÊcielnej moralnoÊci”. Krakowski Ko-

Êciół czekała ci´˝ka przeprawa.

Od 1952 r. w Bieƒczycach, wsi poło˝onej

najbli˝ej osiedli robotniczych, istniała na-

miastka parafii. Do przerobionego na po-

trzeby kaplicy dworku zacz´ły waliç tłumy

wiernych. KoÊciół krakowski odzyskiwał ini-

cjatyw´. Nie uszło to oczywiÊcie uwagi

władz. „Dziennik Polski” w 1957 r. pisał o ob-

strzale propagandowym, „który z dwóch

stron prowadzà dwie ambony w Mogile

i Bieƒczycach. Kartacze szwedzkie p´kajàce

niegdyÊ nad Jasnà Górà mniej chyba czyniły

huku”. I dalej ju˝ czysta frustracja: „Miesz-

kaƒcy Nowej Huty w swej masie to przyby-

sze ze wsi. I to tłumaczy cel bojaêni wobec

ambony i grzmiàcych słów pot´pienia. Urok

i wpływ kom˝y i Êwi´conego obrazka pozo-

stał niezatarty”.

skiej kurii w 1956 r. władze wydały pozwole-

nie na budow´ Êwiàtyni u zbiegu ulic Marksa

i Majakowskiego. Wierni pod kierunkiem ks.

Stanisława KoÊcielnego z bieƒczyckiej para-

fii zacz´li zbieraç pieniàdze, załatwiaç eks-

pertyzy, projekty, materiały budowlane.

W miejscu budowy postawili krzy˝.

Kardynał Stefan Wyszyƒski zarzucał jed-

nak kurii krakowskiej opieszałoÊç w działa-

niach wobec Nowej Huty. W 1958 r. admini-

strator apostolski archidiecezji krakowskiej

abp Eugeniusz Baziak zyskał Karola Wojtył´

jako biskupa sufragana. Młody hierarcha

wiedział, jak post´powaç z władzà i społe-

czeƒstwem przemysłowym poddanym sil-

nej propagandzie. Odprawił pierwszà msz´

w Bieƒczycach 19 paêdziernika 1958 r. Po-

tem corocznie prowadził tu pasterki. Obec-

noÊç kapłana przynosiła wiernym otuch´.

Wzorcowe doÊwiadczenia

cz´stochowskie

i KoÊciołem, jakà ekipa Go-

mułki rozpocz´ła po pozor-

nej odwil˝y, obejmowała

przeciwdziałanie budowie

nowych koÊciołów i odna-

wianiu istniejàcych. Szcze-

gólnie dramatyczny przebieg miała walka

o koÊciół w Nowej Hucie.

Na przełomie lat 50. i 60. Cz´stochowa

przodowała w usuwaniu religii ze szkół i to w

skali całego kraju. Było to podyktowane

przez specyficzny charakter miasta, w któ-

rym znajdowało si´ najwa˝niejsze dla Pola-

ków (i nie tylko) sanktuarium maryjne na Ja-

snej Górze, z którym komunistyczne władze

miejskie toczyły presti˝owà rywalizacj´.

Na poczàtku 1960 r. na 57 placówek, jakie

funkcjonowały w Cz´stochowie (podstawo-

wych, Êrednich, zawodowych), a˝ w 50 w

ogóle nie nauczano religii, a w pozostałych

siedmiu tylko cz´Êç uczniów ucz´szczała na

te lekcje. Był to rezultat, z jakim nie mógł si´

równaç ˝aden inny miejski oÊrodek. W mar-

cu do Katowic i Cz´stochowy przyjechała

delegacja władz partyjno-paƒstwowych z

Warszawy „celem zbadania przyczyn zjawi-

ska”.

Okazało si´, ˝e nauczycielom udało si´

„pozyskaç dla sprawy wycofania religii” rady

klasowe (do instancji oÊwiatowych nie wpły-

n´ła ˝adna interwencja w tej sprawie). Na ze-

braniach zdołali „wytłumaczyç” im, ˝e wyco-

fanie religii jest po˝àdane. Jednym z najsku-

teczniejszych argumentów dla pozyskania

przychylnoÊci rodziców była kwestia zatło-

czenia szkół w skutek nauczania na kilka

zmian. „Praca nauczycieli została właÊciwie

zorganizowana” przez aparat partyjny – oce-

nili eksperci. Cz´stochowa – miasto, w któ-

rym bije serce polskiego katolicyzmu – stało

si´ zatem wzorcem wprowadzania laickoÊci

w szkolnictwie. W roku szkolnym 1960/1961

religii nie nauczano w ˝adnej z cz´stochow-

skich szkół Êrednich, nie prowadzono jej tak-

˝e w 83 proc. szkół podstawowych, a w pozo-

stałych była obecna tylko w niektórych kla-

sach. DoÊwiadczenie cz´stochowskie zosta-

ło nazwane przez najwy˝sze władze partyj-

ne „trwałym osiàgni´ciem politycznym,

wykraczajàcym poza problem tylko naucza-

nia religii w szkołach”.

Starcia

Pole bitwy

27 kwietnia 1960 r. o godzinie 8 na placu

budowy pojawia si´ spychacz. Z okolicznych

mieszkaƒ przymiarki do usuni´cia krzy˝a

widzà ˝ony robotników pracujàcych

na pierwszà zmian´. O 8.30 na placu jest ju˝

kilkadziesiàt osób. Dochodzi do słownych

utarczek. Podkopany krzy˝ chwieje si´.

W robotników DBOR lecà grudy ziemi i ka-

mienie. Ludzie bijà i przep´dzajà budowlaƒ-

c ów.

O godz. 9 przybywajà pierwsze radiowo-

zy i lokalna SB. Milicja najpierw wyczekuje,

potem zaczyna biç protestujàcych. Tłum

na placu g´stnieje i o godz. 14, gdy prac´ koƒ-

czy pierwsza zmiana, liczy ju˝ 2000 osób.

Kolejne 3000 idzie pod dzielnicowà rad´ na-

rodowà, która o godz. 21 stanie w płomie-

niach. Powstajà barykady, w stron´ milicji le-

cà kamienie, butelki. Zamieszanie wykorzy-

stujà pospolici chuligani, byç mo˝e kierowa-

ni przez agentów SB, dewastujàc kioski

i budk´ telefonicznà. Przed północà MO

i ZOMO, wspierane przez ˝ołnierzy KBW,

opanowujà sytuacj´, niszczàc barykady

i rozp´dzajàc tłum. Słychaç strzały z broni

ostrej. 28 kwietnia jest ju˝ spokojniej. MO bi-

je i przep´dza protestujàce pod krzy˝em

grupy kobiet.

W wyniku zajÊç aresztowano 493 osoby,

Okazja do upokorzenia KoÊcioła nadarzy-

ła si´ ju˝ w roku 1950, gdy rozpocz´to budo-

w´ najwi´kszej inwestycji planu 6-letniego

– Nowej Huty. Dla 70 000 ludzi pracujàcych

w zakładzie produkujàcym 1/3 polskiej stali

nale˝ało zbudowaç osiedle mieszkaniowe.

Ze szpitalami, szkołami, kinami. Bez koÊcio-

łów i Boga. Wyrwani z całej Małopolski

i przeniesieni w nowe otoczenie młodzi lu-

dzie ze wsi łatwo mieli si´ poddaç marksi-

stowskiej obróbce.

Poczàtkowo rezultaty społecznego ekspe-

rymentu zaskoczyły władze. Robotnicze

osiedla stały si´ siedliskiem patologii. We-

dług raportów MO 10 proc. kobiet oddawało

si´ prostytucji, codziennoÊcià były dewasta-

cje i kradzie˝e. Katastrofalny był stan higieny.

Sytuacja zacz´ła si´ poprawiaç w drugiej po-

łowie lat 50., ale pod koniec 1951 r. jeden

z miejscowych aparatczyków mówił: „Czy ja

mog´ przeszkadzaç dziewczynie z hotelu, je-

Êli ona chce przyjmowaç po kilku m´˝czyzn

³ Biskup krakowski Karol Wojtyła doprowadził do budowy koÊcioła dla mieszkaƒców Nowej Huty

Narastanie sporu

Starania wiernych

w czasie odwil˝y

W 1958 r. dochodziły jednak do nowohu-

cian sygnały od ˝yczliwych urz´dników, ˝e

koÊcioła nie b´dzie. Rada Narodowa i Wy-

dział. ds. Wyznaƒ w Krakowie zacz´ły mno-

˝yç problemy. Nie podobała si´ dokumenta-

cja prawna gruntu, rzekome nieprzestrzega-

nie przepisów BHP, pojawiły si´ zarzuty o li-

bacje i seks w barakach przy parafii. Leon

Król z krakowskiego wydziału za˝àdał od-

wołania ks. KoÊcielnego. Nowym probosz-

czem został ks. Mieczysław Satora, tajny

współpracownik SB od 1947 r., zwerbowany

najprawdopodobniej w zwiàzku z zabój-

stwem komendanta MO w Niegowici.

W planach operacyjnych SB parafia

w Bieƒczycach miała byç tylko przystankiem

dla Satory. Bezpieka zamierzała sprowoko-

waç konflikt swojego współpracownika z lo-

z których 87 dostało kary wi´zienia, a 119

grzywny. Pod kontrolà MO odbyły si´ dwa

pogrzeby, najprawdopodobniej osób za-

strzelonych przez milicj´. Rannych zosta-

ło 118 milicjantów, w tym 15 ci´˝ko.

wi wydziału ds. wyznaƒ, który zabronił jego

rozpowszechniania. JednoczeÊnie władze

oskar˝yły publicznie proboszcza o pod˝ega-

nie do zamieszek. Satora na ich ˝àdanie

szybko został zdj´ty z parafii. Jako symbol

oporu wobec władzy trafił do pracy w kurii

na wysokim stanowisku, mieszkajàc w tej sa-

mej kamienicy co bp Wojtyła. SB zrealizowa-

ła swój taktyczny cel.

Tymczasem niczego niepodejrzewajàcy

biskup wziàł proboszcza w obron´, zwraca-

jàc uwag´, ˝e win´ za zamieszki ponosi

DBOR. Wojtyła zamierzał nawet sàdownie

oskar˝yç przedsi´biorstwo o nielegalnà roz-

biórk´ krzy˝a. 14 maja 1960 r. Gomułka

na uroczystoÊciach w Nowej Hucie zapowie-

dział surowe represje wobec dalszych prób

protestu. Biskup zmienił zatem taktyk´. Za-

proponował władzom kompromis: zmian´

lokalizacji Êwiàtyni. Ku zdziwieniu reszty

hierarchów na proboszcza mianował ks. Jó-

zefa Gorzelanego, caritasowca, a wi´c ksi´-

dza koncesjonowanego przez PZPR. Władze

połkn´ły haczyk, łudzàc si´, ˝e poprzez

wchodzenie w układy z „uległym” Wojtyłà

skłócà go z „nieprzejednanym” Wyszyƒskim.

Manewr si´ nie udał – Wojtyła informował

o wszystkim kardynała.

W 1967 r. władze pozwoliły na budow´

Êwiàtyni w Bieƒczycach, która w wyniku szy-

kan, zastraszania pracowników przez SB

i celowego mno˝enia trudnoÊci technicz-

nych została ukoƒczona dopiero w 1977 r.

Rok póêniej abp Karol Wojtyła został wybra-

ny na papie˝a. Długà bitw´ o koÊciół i z Ko-

Êciołem władze przegrały. ·

Wierni zacz´li si´ domagaç budowy ko-

Êcioła z prawdziwego zdarzenia. Zgoda,

w myÊl porozumienia pomi´dzy paƒstwem

a KoÊciołem z 1956 r., zale˝ała formalnie

od wydziału do spraw wyznaƒ przy właÊci-

wej radzie narodowej. Instytucja ta nie miała

jednak ˝adnej samodzielnoÊci. W sprawach

najistotniejszych decydował Urzàd do spraw

Wyznaƒ podległy bezpoÊrednio premiero-

wi, a tym samym PZPR. OczywiÊcie olbrzy-

mià rol´ w polityce wobec KoÊcioła odgry-

wała SB, której funkcjonariusze byli zresztà

cz´sto urz´dnikami wydziałów d. wyznaƒ.

Po kilku petycjach płynàcych z krakow-

Nast´pstwa

Zamieszki zaskoczyły bp. Wojtył´, który

wystosował apel do wiernych. Miał on byç

odczytany do 1 maja. Biskup przemawiał

w nim w bardzo uspokajajàcym tonie, twier-

dzàc jednoczeÊnie, ˝e krzy˝ do czasu zbudo-

wania koÊcioła musi w Nowej Hucie pozo-

staç. Satora przekazał w nocy list urz´dniko-

nauczyciel historii i WOS,

publicysta historyczny

Obroniona reduta

KoÊcioła nie zmalały po 1956 r. Wprost prze-

ciwnie – tylko w czerwcu 1958 r. XI Zjazd

KPCz zaczàł przygotowania do nowej serii

procesów przeciwko duchowieƒstwu. Krót-

kotrwała odwil˝ przyszła dopiero w okresie

tzw. Praskiej Wiosny (1968 r.). Opór w Cze-

chosłowacji podtrzymywał jednak tzw. Ko-

Êciół katakumbowy z takimi charyzmatycz-

nymi duchownymi, jak póêniejsi kardynało-

wie Jan Chryzostom Korec i Miloslav Vlk.

Ju˝ w 1945 r. mi´dzynarodowa prasa ko-

munistyczna rozpocz´ła tworzenie czarnej

legendy wokół Piusa XII, czego skutki wi-

doczne sà do dziÊ. Niebagatelnà rol´ odegra-

ły w tym tak˝e sowieckie słu˝by specjalne,

które w propagandowej nagonce na papie˝a

inspirowały i wspierały zachodnioeuropej-

skich – mówiàc j´zykiem Lenina – „u˝ytecz-

nych idiotów”. Jeszcze bardziej zirytowało

komunistów ogłoszenie przez papie˝a

w 1949 r. ekskomuniki na katolików wst´pu-

jàcych do partii komunistycznych i wspiera-

jàcych je. Inna sprawa, ˝e decyzja Piu-

sa XII nie uwzgl´dniała zło˝onej sytuacji

za ˝elaznà kurtynà, podobnie jak póêniejsza

polityka wschodnia Watykanu nie zawsze

Êwiadczyła o zrozumieniu realiów, o czym

nierzadko przekonywał si´ prymas Stefan

Wyszyƒski.

Jednym z elementów strategii sowieckiej

stały si´ tak˝e próby oderwania KoÊciołów

od jednoÊci z Watykanem. W Rumunii

do stworzenia niezale˝nego KoÊcioła próbo-

wano wykorzystaç biskupa Szilárda

Bogdánffego, w Jugosławii – arcybiskupa

Alojza Stepinaca. Obaj odmówili. Skazani

po pokazowych procesach, zmarli, nie odzy-

skawszy wolnoÊci (pierwszy w 1953, drugi

w 1960 r.).

Amnestia dla wi´êniów politycznych, re-

alizowana stopniowo w ZSRS w latach 1953

– 1958, obj´ła tak˝e wielu kapłanów, którzy

jednak mieli niewielkà mo˝liwoÊç podj´cia

na nowo legalnej pracy duszpasterskiej.

W zwiàzku z tym jedni decydowali si´ na wy-

jazd do Polski, inni na nielegalnà działalnoÊç,

za którà wielu z nich ponownie trafiło do ła-

grów. Ponad 10 lat sp´dził w wi´zieniach

i obozach pracy zmarły niedawno kardynał

Kazimierz Âwiàtek. Na Białorusi i Ukrainie

nie było od czasów powojennych ani jedne-

go biskupa katolickiego.

DziałalnoÊç duszpasterska, zwłaszcza ka-

techizacja, zeszła do podziemia. W republice

rosyjskiej, na Syberii i w republikach azjatyc-

kich katolikom pozostawiono tylko trzy ko-

Êcioły: w Leningradzie (dziÊ Petersburg), Mo-

skwie i Tbilisi. Wiar´ podtrzymywali w´-

drowni duszpasterze, przemierzajàcy

ogromne przestrzenie republik sowieckich,

jak o. Serafin Kaszuba czy ks. Władysław

Bukowiƒski. Inni heroicznie wykorzystywali

wieloletni pobyt w łagrach do ewangelizacji,

np. amerykaƒski jezuita polskiego pocho-

dzenia o. Walter Ciszek, wymieniony w 1963

r. przez USA na dwóch szpiegów radziec-

kich.

Do podziemia zeszło tak˝e ˝ycie zakonne

– zdelegalizowane i okradzione z domów

i dzieł. We wszystkich krajach poza Polskà

i Jugosławià obowiàzywał zakaz przyjmowa-

nia dziewczàt do nowicjatów. W ZSRS po-

zwolono tylko na dwa seminaria duchowne,

w Kownie i w Rydze – ÊciÊle inwigilowane,

z reglamentowanà liczbà miejsc.

Chruszczow „zasłynàł” kilkoma błyskotli-

wymi deklaracjami na temat szybkiego i de-

finitywnego rozwiàzania kwestii religii, np.

˝e do 1970 r. nie b´dzie ju˝ ani jednego

chrzeÊcijanina. Inne jego stwierdzenie, ˝e

chrzeÊcijanie sà obłàkani, stanowiło podsta-

w´ do zamykania wierzàcych w cieszàcych

si´ ponurà sławà sowieckich „psychusz-

kach”.

W 1956 r. nast´pca Stalina rzucił hasło

– podchwycone przez „bratnie” partie ko-

munistyczne – wychowania nowego czło-

wieka, wolnego od „przesàdów religijnych”.

Kampania ateistyczna obj´ła szkoły, zakłady

pracy, kołchozy, media… Towarzyszyło temu

barbarzyƒskie niszczenie zabytkowych

Êwiàtyƒ, zwłaszcza na Białorusi i Ukrainie.

Ocenia si´, ˝e jeszcze w 1958 r. było w ZSRS

ok. 20 – 25 tys. Êwiàtyƒ. Po odsuni´ciu

od władzy Chruszczowa w 1964 r. pozostało

ich niecałe 8 tysi´cy. Dzieło zniszczenia kon-

tynuowano jednak za rzàdów jego nast´pcy

Leonida Bre˝niewa.

Tylko KoÊciół w Polsce nigdy nie oddał

partii komunistycznej rzàdu dusz. Na zwy-

ci´stwo zło˝yły si´ ró˝ne czynniki. Miał silne

struktury oraz długà tradycj´ obecnoÊci

w ˝yciu społecznym, ale tak˝e politycznym

kraju. Jego ˝ywotnoÊç wspierała si´ na wy-

bitnych osobowoÊciach, zwłaszcza na hie-

rarchach, którzy w specyficznych polskich

realiach nadawali ton działalnoÊci KoÊcioła.

Sukcesj´ po kardynałach AuguÊcie Hlondzie

i Adamie Stefanie Sapiesze przejàł lojalny

duet: Stefan Wyszyƒski – Karol Wojtyła. Ko-

munistom nie udało si´ wbiç pomi´dzy nich

klina. Niezłomni kardynałowie i biskupi mie-

li oparcie w społeczeƒstwie, w zdecydowa-

nej wi´kszoÊci uto˝samiajàcym si´ z KoÊcio-

łem.

Opóênienie represji wobec KoÊcioła

o trzy, cztery lata w porównaniu z innymi

krajami – ˝eby najpierw rozprawiç si´ z sil-

nym podziemiem niepodległoÊciowym

i z PSL – okazało si´ bł´dem komunistów.

Kiedy ekipa Bolesława Bieruta kolejnymi de-

kretami łamała porozumienie podpisane

z episkopatem w 1950 r., biskupi w ma-

< Władysław

Gomułka

i Nikita

Chruszczow .

Zdj´cie wyko-

nane przez

fotoreportera

Centralnej

Agencji Foto-

graficznej do

koƒca PRL znaj-

dowało si´ w

zasobie foto-

grafii

zakazanych

PORÓWNANIE | Na tle innych krajów bloku wschodniego sytuacja KoÊcioła w

Polsce była wyjàtkowa

Âwieckie (socjalistyczne)

wychowanie i morale

D uchowieƒstwo polskie wy-

stał aresztowany, w roku 1949 skazany

na do˝ywotnie wi´zienie. Porozumienie

mi´dzy rzàdem a osłabionym episkopatem

w´gierskim, podpisane w 1950 r., przypie-

cz´towało ubezwłasnowolnienie tamtejsze-

go KoÊcioła.

Z KoÊciołem w Czechosłowacji władze

w zasadzie tak˝e rozprawiły si´ do 1950 r. Ju˝

od kwietnia 1945 r. izolowano tam wa˝niej-

szych duchownych (co najmniej jedna piàta

ksi´˝y diecezjalnych była aresztowana, in-

ternowana lub wi´ziona), wzorem sowiec-

kiej „˚ywej Cerkwi” tworzono zr´by proko-

munistycznego ruchu „ksi´˝y patriotów”,

działalnoÊç religijnà sparali˝owano za po-

mocà serii antykoÊcielnych ustaw. Najbar-

dziej spektakularnà akcjà było zlikwidowa-

nie w kwietniu 1950 r. wszystkich zakonów

m´skich (akcja „K”), a potem – w sierpniu

i wrzeÊniu – zakonów ˝eƒskich (akcja „R”).

Re˝im Antonína Novotnego osadził zakonni-

ków i zakonnice w tzw. klasztorach zbior-

czych, które cz´sto pełniły funkcj´ obozów

pracy. Tak stworzono dwudziestowieczne

niewolnictwo – jedno z „osiàgni´ç” komuni-

zmu. Represje wobec czechosłowackiego

Od wrzeÊnia 1961 r. nauka religii mogła

byç prowadzona tylko na terenie parafii, czy-

li jako forma duszpasterskiej działalnoÊci

KoÊcioła. Warto w tym miejscu zauwa˝yç, ˝e

niektórzy partyjni decydenci krytykowali

całkowite usuni´cie religii ze szkół, widzàc w

tym ryzyko utraty przez paƒstwo kontroli

nad młodymi ludêmi i oddanie ich całkowi-

cie pod wpływy KoÊcioła. Z tego zapewne

powodu władze nadal uzurpowały sobie

prawo do nadzoru i kontroli katechezy, która

przecie˝ nie miała ju˝ nic wspólnego w pla-

cówkami oÊwiatowymi. Domagano si´ m.in.

rejestracji punktów katechetycznych, zawie-

raniu umów o prac´ przez katechetów, skła-

dania sprawozdaƒ, zakazu nauczania przez

osoby zakonne, stosowano ró˝ne formy na-

cisku i (re)presji wobec duchownych. Epi-

skopat kategorycznie odrzucił te ˝àdania.

Władze zrobiły nast´pny krok w kierunku

monopolizacji wychowania młodych oby-

wateli, upaƒstwowiły wi´kszoÊç zakonnych

placówek oÊwiatowych i opiekuƒczo-wy-

chowawczych, zlikwidowały ni˝sze semina-

ria duchowne.

15 lipca 1961 r. paƒstwowe szkolnictwo

stało si´ całkowicie laickie. Ustawowa Êwiec-

koÊç nie oznaczała neutralnoÊci Êwiatopo-

glàdowej, lecz paƒstwowy ateizm. Potwier-

szło z okresu stalinizmu

mocno osłabione, lecz

obroniło KoÊciół przed

groêbà „upaƒstwowienia”

i nie zerwało wi´zi ze Stoli-

cà Apostolskà. Tak˝e mi-

mo gomułkowskiej opresji KoÊciół polski za-

chował zdolnoÊç do kształtowania rzeczywi-

stoÊci religijnej, społecznej i – last but not le-

ast – politycznej.

To, co najwa˝niejsze z punktu widzenia

rozprawy z religià, zrobił Józef Stalin. Do jego

Êmierci w 1953 r. aresztowano ponad 90

proc. duchowieƒstwa na Białorusi i Ukrainie,

połow´ na Łotwie, ponad jednà trzecià na Li-

twie. Na konferencji Kominformu (Biuro In-

formacyjne Partii Komunistycznych i Robot-

niczych) w Karlovych Varach w lutym 1949

r. opracowano strategi´ ujednoliconej,

wzmo˝onej ofensywy antykoÊcielnej w kra-

jach zale˝nych od ZSRS. Jednym z najwa˝-

niejszych jej celów było uderzenie w niepo-

kornych hierarchów. Kard. József Mindszen-

ty, mianowany w 1945 r. prymasem W´gier,

niewiele zdà˝ył zdziałaç. Trzy lata póêniej zo-

ju 1953 r. rzucili wyzwanie re˝imowi, ogła-

szajàc protestacyjny memoriał z odwa˝nym

zwrotem: „Non possumus” (nie mo˝emy)

i zapowiadajàc, ˝e w razie potrzeby gotowi sà

ponieÊç najwy˝szà ofiar´. Reakcjà władz by-

ło aresztowanie Prymasa we wrzeÊniu 1953

r., a jego izolacja mogła skierowaç KoÊciół

polski w stron´ wariantu czechosłowackie-

go. Czas uwi´zienia wykorzystał na opraco-

wanie Êmiałego i dalekowzrocznego planu

zdynamizowania ˝ycia religijnego w Polsce

przez Âluby Jasnogórskie Narodu i dziewi´-

cioletni program przygotowaƒ do Milenium

Chrztu Polski w 1966 r.

Kolejne uderzenia w KoÊciół za rzàdów

Gomułki nie były w stanie zdusiç KoÊcioła,

który po stalinowskiej nocy stopniowo i kon-

sekwentnie podnosił głow´. Działania władz

przynosiły wi´c skutek odwrotny do zamie-

rzonego, prowokujàc narastajàcy opór spo-

łeczeƒstwa. ·

Tow. Gomułka – [...] Trzeba jednak bardzo

wyraênie podkreÊliç, ˝e to nie jest walka

mi´dzy paƒstwem i KoÊciołem, ale walka

mi´dzy paƒstwem a reakcyjnà cz´Êcià Epi-

skopatu. W zasadzie walk´ t´ prowadzimy

dotychczas na płaszczyênie politycznej.

Ârodków administracyjnych nie stosujemy.

Oto krótka informacja. Mo˝e b´dà pytania

– prosz´ bardzo.

Tow. Ceausescu – Nie, nie. Informacja była

bardzo szczegółowa. Dzi´kuj´ towarzyszo-

wi Gomułce. Jest zrozumiałe, ˝e u nas

takich spraw nie ma w ogóle. Mamy mało

katolików.

Tow. Cyrankiewicz – L˝ej ˝yç.

Tow. Ceausescu – O wiele.

(Zapis ze spotkania delegacji Rumuƒskiej Partii Ko-

munistycznej z delegacjà PZPR na XXIII Zjazd KPZR

w Moskwie 6 kwietnia 1966 r.)

szara urszulanka, absolwentka filologii polskiej. Bada problematyk´

funkcjonowania zakonów ˝eƒskich w PRL. Stała współpracowniczka

„Przewodnika Katolickiego”

ciàg dalszy na stronie 8

JAKUB OSTROM¢CKI

S. MAŁGORZATA KRUPECKA USJK

Sobota – niedziela | 3 – 4 wrzeÊnia 2011

wojna z KoÊciołem

1956 – 1966

ciàg dalszy ze strony 7

W obronie krzy˝a

Szkolny eksperyment

towarzysza Wiesława

dzał to art. 1 ustawy: „Szkoły i inne placówki

oÊwiatowo-wychowawcze wychowujà w du-

chu socjalistycznej moralnoÊci i socjalistycz-

nych zasad współ˝ycia społecznego”. Na-

uczanie i wychowanie w szkołach miało za-

pewniç „wszechstronny rozwój uczniów”,

ale „wszechstronny” z zało˝enia wykluczał

religijny aspekt i promował „naukowy po-

glàd na Êwiat” (materialistyczny). Odrzucał

zatem chrzeÊcijaƒski kodeks wartoÊci, zako-

rzeniony w prawie boskim. Dzieci i młodzie˝

miały kierowaç si´ Êwieckimi kodeksami

moralnymi, które odwoływały si´ do idei i

wartoÊci socjalistycznych. Trudno nie oprzeç

si´ jednak wra˝eniu, ˝e „Dziesi´ç obowiàz-

ków pachol´cia”, czyli kodeks moralny dla

młodszych dzieci szkół podstawowych (kl. I-

-III), w jakiÊ sposób nawiàzywał do dziesi´-

ciu przykazaƒ .

PRL | ...izby lekcyjne nie powinny byç dekorowane emblematami religijnymi

tej bezbo˝nej, totalitarnej, całkowi-

cie zale˝nej od Sowietów Polsce

masowo zacz´to stawiaç krzy˝e. Na

polach, w ogrodach, na podwór-

kach. Likwidowano je, nast´pnego dnia sta-

wiano nowe. Jak gdyby dokumentujàc

dwuwiersz, który takà karier´ zrobi po la-

tach, w stanie wojennym: „Tylko pod krzy-

˝em, tylko pod tym znakiem,/ Polska jest

Polskà, a Polak Polakiem”.

***

W pierwszych, popaêdziernikowych wy-

borach 20 stycznia 1957 r. doszło do rzeczy

wr´cz niebywałej. Oto biskupi w komunika-

cie zapewnili, ˝e „duchowieƒstwo katolickie

tak pokieruje nabo˝eƒstwami, by wszyscy

mogli bez przeszkód wypełniç swoje obo-

wiàzki religijne i obowiàzek wyborów”. Ni-

gdy, w całej historii PRL, KoÊciół nie posunàł

si´ tak daleko w akceptacji sytuacji społecz-

no-politycznej. Ale te˝ był to czas wyjàtko-

wy; dopiero co wypuszczony został na wol-

noÊç internowany ksiàdz prymas Wyszyƒ-

ski, anulowany te˝ został dekret z lutego

1953 roku, podporzàdkowujàcy KoÊciół

paƒstwu.

Z upływem czasu stawało si´ jasne, ˝e ko-

muniÊci nie majà zamiaru zaprzestaç ate-

izacji, a zmienili jedynie taktyk´ wobec Ko-

Êcioła i jego hierarchów. O stosunku ksi´˝y

do PRL-owskiej farsy wyborczej, w zamie-

rzeniu majàcej legitymizowaç rzàdy uzur-

patorów, najlepiej Êwiadczy postawa ks. Ka-

rola Wojtyły, który w trakcie wyborów w

1961 r. wszedł za kotar´, w 1965 r. głosował

jawnie, a w 1969 r. ju˝ si´ w lokalu wybor-

czym nie pokazał.

³ Krzy˝ z kwiatów uło˝ony przez warszawiaków na placu Zwyci´stwa (dziÊ – plac Piłsud-

skiego) w stanie wojennym

Dziesi´ç obowiàzków pachol´cia

Dobrym uczniem w szkole, dzieckiem w

rodzinie i kolegà w zespole jest ten, kto:

Kocha swojà Ojczyzn´, Polsk´ Ludowà i

dobrych ludzi na całym Êwiecie.

Brzydzi si´ zdradà i przemocà.

Szanuje prac´ innych i przedmioty przez

nich wykonane.

Nie bawi si´ z tymi, którzy ja niszczà.

NaÊladuje bohaterów pracy.

Nie uznaje pró˝niactwa.

Pami´ta o swych obowiàzkach i dobrze si´

uczy.

Słu˝y przykładem spóênialskim, zapomi-

nalskim i nieukom.

Szanuje opiekunów, wychowawców i ludzi

starszych.

Brzydzi si´ nieposłuszeƒstwem.

Stara si´ byç dzielnym i odwa˝nym i nie

znosi tchórzostwa i kr´tactwa.

Jest słowny i rzetelny.

Unika niesolidarnoÊci i kłamstwa.

Stara si´ byç coraz lepszy.

Nie uznaje niedbalstwa.

Dba o czystoÊç i porzàdek.

Nie cierpi brudu i bałaganu.

Kocha zwierz´ta i szanuje roÊliny.

Staje w ich obronie, gdy sà w zagro˝eniu.

usunàç religi´ ze szkół. Nauczanie jej przy-

wrócone zostało dopiero na poczàtku lat

90., ju˝ w wolnej Polsce.

Powrót ten odbył si´ przy jazgocie lewicy

laickiej, która potrafiła nazwaç podpisanie

przez Rzeczpospolità konkordatu – chome-

inizacjà kraju. Nihil novi. Po 1956 r. o rzeko-

mych niebezpieczeƒstwach wynikajàcych z

nauczania religii w placówkach oÊwiato-

wych najwi´cej pisał wtedy rewolucyjny, a

dziÊ kultowy – tygodnik „Po prostu”.

***

Mała stabilizacja nie była ˝adnà stabiliza-

cjà, ani du˝à, ani małà, lecz rzàdami człowie-

ka, któremu tylko dlatego, ˝e w minionym

okresie popadł w niełask´ i trafił do aresztu

domowego, społeczeƒstwo zapomniało

współorganizacj´ komunistycznego terroru

w pierwszych latach powojennych. Gomuł-

ka nie oszukał Polaków, to Polacy oszukali

si´ na nim.

Na polskiej małej stabilizacji odbijały si´

te˝ wstrzàsy mi´dzynarodowe. Przynaj-

mniej dwukrotnie, w trakcie kryzysu berliƒ-

skiego zakoƒczonego powstaniem muru

dzielàcego miasto i podczas amerykaƒsko-

-sowieckiej próby sił w Zatoce Âwiƒ, gdy na

Kubie Chruszczow usiłował zainstalowaç

rakiety wymierzone w USA, groziła nam –

jak całemu Êwiatu – kolejna wojna.

***

O ewolucji poglàdów Gomułki na rol´

kleru w paƒstwie „demokracji ludowej” naj-

lepiej Êwiadczy jego stosunek do ksi´dza

prymasa, do którego uwolnienia w 1956 r.

sam si´ przecie˝ przyczynił.

Ostatnia – z czterech, jakie w ogóle miały

miejsce – rozmowa Gomułki z Wyszyƒskim

odbyła si´ 26 kwietnia 1963 roku. Ksiàdz

prymas, przedstawiajàc liczne pretensje

KoÊcioła do władzy, zwrócił uwag´ m.in. na

niedopuszczalne ingerencje z zewnàtrz w

prac´ punktów katechetycznych. Wywiàzał

si´ wówczas nast´pujàcy dialog:

Gomułka: – KoÊciół ma t´ wolnoÊç w na-

uczaniu w punktach katechetycznych, a

paƒstwo ma obowiàzek wiedzieç, co si´

dzieje.

Wyszyƒski: – Paƒstwo totalne, ale nie

paƒstwo demokratyczne. Paƒstwo demo-

kratyczne nie musi wszystkiego wiedzieç i

wsz´dzie byç.

Gomułka: – To jest właÊnie paƒstwo de-

mokratyczne, nasze poj´cia demokracji sà

ró˝ne.

Wyszyƒski: – Sà ró˝ne demokracje, ale

nie ma takiej demokracji, która by przy ka˝-

dym akcie i czynie człowieka chciała go po

prostu kontrolowaç. [...] Jest, prosz´ pana,

na katechizmie dziecko milicjanta, któremu

nie wolno posyłaç dziecka na katechizm.

Niech pan si´ z tego nie Êmieje, prosz´ pana,

jeÊli pan si´ b´dzie Êmiał, to b´dzie najlep-

szy dowód, ˝e pan nie wie, co si´ w Polsce

dzieje, tzn., ˝e nie jest pan poinformowany.

Gomułka: – [...] Chce posyłaç milicjant

swoje dziecko, to niech posyła.

Wyszyƒski: – Mój drogi bracie, powiedz

to wszystkim milicjantom, to ci´ ozłocà.

Przepraszam za ten wyskok. To ci´ ozłocà,

mój drogi, to ci´ b´dà nosiç na r´kach i ja te˝

si´ do tego przyłàcz´. [...]

Gomułka: – Ksi´˝e Kardynale, mo˝e

Ksiàdz Kardynał zna lepiej swoich ksi´˝y,

ale ja znam lepiej swoich oficerów i swoich

milicjantów lepiej znam, wiem, co jest. I tutaj

opinia moja, moje rozeznanie jest lepsze

ani˝eli to, które posiada Ksiàdz Kardynał.

Ksiàdz Kardynał z pojedynczych wypad-

ków próbuje uogólniaç jakoÊ spraw´.

Wyszyƒski: – O nie, mój bracie, za du˝o

tych wypadków jest, za du˝o, za wiele w ca-

łej Polsce. To si´ nie dzieje jako lokalne prze-

kroczenie, ale masowe, i na tym polega cała

udr´ka, prosz´ pana [...] panie drogi, ˝eby

pan miał jakàÊ czapk´ niewidk´, jakàÊ ko-

szul´, która by pana schroniła przed oczy-

ma ludzkimi i ˝eby pan si´ tak troch´ prze-

szedł mi´dzy ludêmi.

Gomułka: – Ale ja dobrze znam ludzi.

Wyszyƒski: – Pan widzi ludzi tylko w re-

prezentacyjnej postaci.

Gomułka: – Nieprawda. [...] Ksi´dzu si´

nie podoba nasz ustrój.

Wyszyƒski: – Nie, prosz´ pana.

***

W trudnych chwilach Polacy szukali

wsparcia w modlitwie. Pod krzy˝em. W na-

st´pnych latach b´dzie tak jeszcze wiele ra-

zy. I w stanie wojennym, gdy krzy˝e układa-

no z kwiatów, i w póêniejszych latach 80.,

gdy o krzy˝e (znów!) upomnieli si´ ucznio-

wie ze szkół w Mi´tnem i Włoszczowie, jesz-

cze póêniej, kiedy Kazimierz Âwitoƒ usta-

wiaç zaczàł krzy˝e w OÊwi´cimiu, wreszcie

całkiem niedawno, po Smoleƒsku, gdy

krzy˝ stanàł na Krakowskim PrzedmieÊciu.

6 czerwca 1997 roku w homilii w Zakopa-

nem Jan Paweł II powiedział: „Broƒcie krzy-

˝a, nie pozwólcie, aby imi´ Bo˝e było znie-

wa˝ane”. ·

***

W 1966 r. główny ideolog partyjny Zenon

Kliszko zaanga˝ował si´ w sprowadzenie do

kraju prochów Norwida. Mieczysław Ja-

strun odnotował w „Dzienniku”, jak ten wy-

soki funkcjonariusz partyjny si´ wysilał, by

pochówek odbył si´ bez symboli religij-

nych, bez krzy˝a. Gdyby ci komuniÊci –

wzdychał Jastrun – „przeczytali, co Norwid

pisze we wst´pie do »Rzeczy o wolnoÊci sło-

wa« o zdj´ciu krzy˝a w szkołach przez Ko-

mun´!” (Paryskà, w 1871 roku – red.). Có˝,

nawet partyjni intelektualiÊci – a za takiego

uchodził Kliszko – mieli luki w wykształce-

niu, a oczytani te˝ nie byli. W przeciwnym

bowiem razie wiedzieliby, czym zakoƒczyła

si´ podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej

dekrucyfikacja we Francji, połàczona z po-

wtórzonym i w PRL ˝àdaniem, by ksi´˝a

składali przysi´g´ wiernoÊci wobec władzy

– rzezià w Wandei.

W Polsce wojny o krzy˝e miały na szcz´-

Êcie charakter mniej krwawy, co nie znaczy

– spokojny. Ju˝ w 1958 roku rozpocz´ło si´

masowe zdejmowanie krzy˝y ze Êcian w

klasach szkolnych, a to na mocy wydanego

okólnika w sprawie przestrzegania Êwiec-

koÊci szkoły, w której izby lekcyjne „nie po-

winny byç dekorowane emblematami reli-

gijnymi”. Nawiasem mówiàc, autorem tego

okólnika był póêniejszy dysydent, a wtedy

minister oÊwiaty, Władysław Bieƒkowski.

Do 21 paêdziernika 1958 r. nie zdj´to krzy˝y

tylko w 2 tysiàcach szkół na ich ogólnà licz-

b´ 26 tysi´cy. Inna sprawa, ˝e w wielu szko-

łach krzy˝e zdejmowano po to, by nieba-

wem znów je zawiesiç. Władze jednak nie

˝artowały; 182 osoby zostały aresztowane,

41 razy u˝yto ZOMO wobec demonstran-

tów, 1437 osób stawało przed kolegiami kar-

no-orzekajàcymi. Ze szkół wyrzucano ksi´-

˝y i katechetów, po to, by po stosownej

uchwale Sejmu 15 lipca 1961 r. ostatecznie

System wychowawczy szkoły podstawowej,

red. H. Muszyƒski, Poznaƒ 1970, s. 64 – 65.

Szkolne obrz´dy

Epoka Gomułki promowała Êwieckie ob-

rz´dy i obyczaje jako „wa˝ne ogniwo w ogól-

nym procesie wychowania młodego pokole-

nia”. Spełniała „funkcje ideowo-Êwiatopo-

glàdowe, wychowawczo-normatywne i lu-

dyczno-rekreacyjne”. Do tej obrz´dowoÊci

zaliczano: przyj´cie dziecka w poczet

uczniów danej szkoły (tzw. pasowanie na

ucznia), uroczyste otwarcie i zakoƒczenie ro-

ku szkolnego, uroczyste apele szkolne, Êwi´-

to patrona szkoły, a tak˝e uroczyste przyj´cie

w szeregi organizacji młodzie˝owej, obcho-

dy Mi´dzynarodowych Dni Dziecka, Mło-

dzie˝y, Studenta i innych Êwiàt dzieci´co-

-młodzie˝owych.

Zapoczàtkowany przez ekip´ Gomułki

proces był kontynuowany i udoskonalany w

dekadzie rzàdów Edwarda Gierka. Szkolno-

-dzieci´cà obrz´dowoÊç rozbudowano m.in.

o pasowanie na młodzika/pachol´cia (odpo-

wiednik Pierwszej Komunii Âwi´tej), paso-

wanie absolwentów szkół zawodowych na

hutnika, górnika, metalowca, rolnika, czyli

„błogosławieƒstwo” na zawodowà drog´ ˝y-

cia. W szkołach tworzono izby pami´ci, pod-

niesiono rang´ sztandarów, na które składa-

no przyrzeczenia. Od małego wpajano dzie-

ciom pewnego rodzaju Êwieckie sacrum. Do-

kumentuje to chocia˝by fotografia przedsta-

wiajàca grupk´ przedszkolaków kierujàcych

dwa złàczone palce prawej dłoni w kierunku

stojàcego na ziemi prowizorycznego ula. Pod

nim podpis „Âlubowanie »Pszczelarzy« w

jednym z przedszkoli poznaƒskich”. ·

krytyk literacki „Rzeczpospolitej”

KRZYSZTOF MASŁO¡

J u˝ w czasach stalinowskich, w tam-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: