Drzewoznawstwo leśne

Materiały do wykładu pt.:

Olsze -  Alnus B. Ehrh.

Drzewa oraz krzewy lub formy pośrednie: najwyższe drzewo do 40 m - A. cremastogyne  Burkill (Chiny), do 35 m - A. glutinosa (L.) Gaertn.

Liczba gatunków:  32 (według  Boratyńskiej 1983)

Rozmieszczenie rodzaju: według Boratyńskiej (1983) - 9 gatunków amerykańskich, 4 europejskie, 2 zachodnioazjatyckie, 16 wschodnioazjatyckich (w tym 8 endemitów japońskich i 3 endemity chińskie), 1 gatunek wspólny dla Ameryki Północnej i Azji.

Gatunki występujące Polsce oraz w Europie: A. glutinosa (L.) Gaertn. , A. incana (L.) Moench, A. viridis (Chaix) DC. oraz poza Polską A. cordata (Loisel.) Desf. (endemit, południowe Włochy, Korsyka).

Olsze w holocenie

Według Środonia (1980) gwałtowny wzrost udziału A. glutinosa miał miejsce od pogranicza okresu borealnego z okresem atlantyckim. Pojedynczo lub w niewielkich skupieniach gatunek ten występował prawdopodobnie u schyłku późnego glacjału, lecz w warunkach, jakie nie odpowiadały jego rozprzestrzenianiu się. Na przeszkodzie stała niezbyt wysoka wilgotność ówczesnego klimatu oraz brak odpowiednich siedlisk. U schyłku późnego glacjału i we wczesnym holocenie, w środkowych i górnych odcinkach rzek dominowała erozja wgłębna, która nie sprzyjała powstawaniu teras - naturalnych siedlisk lasów olszowych. Na progu okresu atlantyckiego wraz z narastającym zwilgotnieniem klimatu,  w dolinach rzek osłabły procesy erozji wgłębnej, natomiast dominowała akumulacja. Doprowadziło to do powstania systemu rozległych teras. Począwszy od okresu subborealnego udział A. glutinosa stopniowo spadał mimo klimatu sprzyjającego rozwojowi olszyn. Zmiana ta wywołana została przez odlesienie kraju oraz osuszanie siedlisk bagiennych. Występowanie A. incana w holocenie było podobne jak w interstadiałach (centra w górach europejskich oraz na północy). W okresach późnoglacjalnych A. incana wraz z brzozami i osiką mogła należeć do drzew pionierskich zasiedlających w pierwszej kolejności strefę peryglacjalną. Wraz z procesem wylesienia kraju (od okresu subborealnego) zostały lokalnie stworzone warunki dla ekspansji olszy szarej (np. grunty porolne w Bieszczadach).

Olsza czarna Alnus glutinosa

Występuje prawie w całej Europie oraz w zachodniej Azji i północnej Afryce. W rozproszeniu dociera  aż do koła polarnego. W południowo-zachodniej Europie południowa granica zasięgu przebiega północnym wybrzeżem Morza Śródziemnego, a dalej na wschodzie południowym skrajem strefy lasów liściastych, omijając południowe rejony Ukrainy oraz Nizinę Nadkaspijską. Maksimum wysokościowe osiąga w południowych partiach zasięgu (Alpy - 1800 m n.p.m.). W Polsce A. glutinosa jest gatunkiem przechodnim, występującym na niżu oraz do wysokości 500-550 m n.p.m. w górach (maks. 1130 m n.p.m. w Paśmie Policy). Rozwija się dobrze w klimacie umiarkowanym i ciepłym z dużą wilgotnością powietrza i gleby. Należy do drzew znoszących w młodości lekkie ocienienie. Jest wytrzymała na niskie temperatury zimowe. Znosi sezonowe zalewy. Wykazuje wrażliwość na przesuszenie gleby. Występuje głównie na podłożu torfów niskich (olsy Ribeso nigri-Alnetum, Sphagno squarrosi-Alnetum), na glebach torfowo-murszowych, gytiowo-murszowych i murszowo mineralnych (łęg jesionowo-olszowy – Fraxino-Alnetum). W postaci domieszki rośnie także na madach oraz na glebach brunatnych (łęg jesionowo-wiązowy – Ficario-Ulmetum minoris, wilgotne grądy np. Galio-Carpinetum stachyetosum).

Olsza szara Alnus incana

Występuje w Europie oraz w zachodniej Azji. Zasięg rozdzielony jest na część północną - nizinną (Skandynawia, oraz północne obszary Niżu Wschodnioeuropejskiego i zachodnią część Niżu Zachodniosyberyjskiego) oraz południową – górską (Alpy, Rudawy, Sudety, Karpaty, Apeniny, Góry Dynarskie, Stara Planina, Rodopy i Riła w Europie oraz Kaukaz w Azji). W Polsce rozproszone stanowiska niżowe (doliny Wisły i Odry oraz ich dopływów) nawiązują do karpackiego ośrodka występowania, natomiast stanowiska w północno-wschodniej części kraju nawiązują do borealnej części zasięgu. Najwyżej położone stanowiska znajdują się na Kaukazie (2000 m n.p.m.), a w Polsce w Tatrach (1250 m n.p.m.). Lokalnie wykazuje dużą ekspansywność na ugorach oraz miejscach wylesionych, a także na gruzach osiedli (Bieszczady). Rośnie w warunkach klimatu kontynentalnego oraz w wilgotnych dolinach górskich. Gatunek światłożądny, znosi umiarkowane ocienienie w młodości. Wymagania termiczne oraz wilgotnościowe są mniejsze niż  A. glutinosa. Nie znosi dłuższego zalewania. Rośnie głównie na glebach mineralnych, często o charakterze kamienistych gleb górskich, na żwirowiskach przy brzegach rzek i potoków (inicjalne mady górskie). W tych warunkach tworzy drzewostan olszynki karpackiej (Alnetum incanae). Na podtopionych glebach mułowo-torfowych w płaskich rejonach dolin potoków górskich wchodzi w skład olszyny bagiennej (Caltho-Alnetum).

Olsza zielona (kosa olcha) Alnus viridis

Gatunek europejski, subalpejski. Występuje przede wszystkim w górach środkowej części Europy (Alpy, Karpaty, Szwarzwald i Las Czeski), głównie w zaroślach między innymi wraz z kosodrzewiną, jarzębem pospolitym i górskimi wierzbami krzewiastymi. Maks. wysokościowe - 2800 m n.p.m. (Alpy Szwajcarskie). W Polsce rośnie tylko w Bieszczadach Zachodnich na połoninach oraz w strefie górnej granicy lasu. Tworzy zarośla Pulmonario-Alnetum. Część stanowisk ma charakter wtórny w miejscach pozbawionych roślinności leśnej.

Tabela 1. Porównanie wymagań siedliskowych trzech gatunków olszy występujących w Polsce (według Jaworskiego 1995)

Zasięg geograficzny olszy szarej (Alnus incana (L.) Moench)

(źródło: Boratyński 1980)

     Zasięg geograficzny olszy zielonej (Alnus viridis (Chaix) DC.)

(źródło: Browicz, Kaczmarek 1972)