Ideał państwa według Platona-podłoże historyczne.pdf

Ideał państwa i prawa według Platona podłoże historyczne i

filozoficzne oraz próba oceny z perspektywy współczesnej.

Filozofia prawa.

Grecja okresu klasycznego obejmującego VI, IV wiek przed

narodzeniem Chrystusa to czas potęgi i dobrobytu. Zmieniające się stosunki

społeczne i rozkwit demokracji sprzyjają rozwojowi nauki, a w tym myśli

politycznej. To właśnie ona pozwala zobrazować ducha tamtych czasów, gdyż

polityka i prawo są częściami życia ludzi jako społeczności. Grecja, ojczyzna

polityki jako nauki wydaje wiele świetnych umysłów z tej dziedziny. To tam

powstały fundamentalne pojęcia i pytania dotyczące państwa i prawa. Bliższe

przyjrzenie się im wskazuje, jak zaskakująco wiele spraw przejęliśmy z dorobku

starożytnej Grecji w zakresie nawet obiegowych pojęć w sferze ocen

politycznych i prawnych.

Sam źródłosłów wyrazu polityka jest grecki. Pochodzi on od słowa

polis, oznaczającego państwo, a w zasadzie państwo – miasto. W tym

zrozumieniu zajmuje się problematyką powstania państwa, prawidłowości jego

funkcjonowania i organizacji oraz celów czy wartości traktowanych jako

zasadnicze . 1 Z wyrazem polityka nierozerwalnie połączony jest wyraz państwo ,

które oznacza zorganizowane społeczeństwo zamieszkujące pewne terytoria.

Państwo jako instytucja posiada prawo stosowania przymusu wobec jednostek i

grup społecznych nieprzestrzegających obowiązującego prawa . 2 Tak więc te

trzy wyrazy łączą się ze sobą, są podstawą i kluczem do określenia organizacji

społeczeństwa.

Aby zrozumieć dlaczego właśnie w tym kraju tak owocnie rozwinęła się

myśl polityczna należy poznać warunki jakie w Grecji panowały przy powstaniu

i rozkwicie tej nauki. Ustrój państwa jego stan miał bardzo wielki wpływ na

tendencje filozofii państwa i prawa.

W V w.p.n.e. Grecja była wolnym państwem. Długoletni pokój sprzyjał

bogaceniu się kraju. Zmiana stosunków społecznych i demokratyzacja życia

publicznego stworzyła warunki rozwoju średniej klasy. Drogę do urzędów coraz

częściej otwiera wiedza, a nie stan urodzenia, czy stan majątkowy.

Zainteresowanie nauką sięga coraz szerszych kręgów społeczeństwa. Sprzyja

temu wolność polityczna i dobrobyt materialny. Kadencyjność urzędów, tak jak

na przykład w Atenach, pozwala niemal każdemu obywatelowi na czynny udział

w życiu publicznym. Fundamentalne znaczenie miał okres rządu Peryklesa jako

głównego stratega. Wprowadził on ustawodawstwa ateńskie, przeciwdziałał

wpływom odśrodkowym, otaczał opieką filozofów i artystów takich jak:

Fidiasz, Anaksagoras, Herodot, Sofokles. Na uwagę zasługuje tu fakt, że ustrój

demokratyczny został narzucony wbrew ich woli.

A. Sylwestrzak, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1996, s. 2-4.

2 K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Toruń 1997, s. 162.

Zanim został stworzony pełny dojrzały obraz przedstawiający państwo

jako instytucję wielu myślicieli dało podwaliny pod rozwój myśli politycznej.

Jednym z nich był Protagoras z Abdery. Zasłyną on jako twórca prawa dla

miasta Turjum. Wśród współczesnych mu cieszył się dużym szacunkiem jako

myśliciel. Jego teorie polityczne zawarte w dziele „O ustroju państwowym” nie

zachowały się w całości, a pochodzą raczej z drugiej ręki. Poglądy Protagorasa

zawierają się „Krótko mówiąc, w cnocie ludzkiej, mieszczącej w sobie:

sprawiedliwość, umiarkowanie, zbożność” . 3 Określa je i warunkuje sankcja

prawna, opinia publiczna i wychowanie. W tym Protagoras widzi rozwój

cywilizacji i zasady organizacji społeczeństwa. Sankcją za nieprzestrzeganie

prawa jest wygnanie. Warunkiem dobrego zarządzania sprawami publicznymi

jest wiedza. Dla polityka pierwszorzędne znaczenie mają zasady nauki

politycznej. W jej skład wchodzi sztuka wymowy opierająca się nie na

prostosłowiu, ale gruntownej znajomości rzeczy . 4

Protagoras spełnianie cnoty obywatelskiej widzi w: naturze, wychowaniu,

ćwiczeniu. Rolę wychowawcy w osiągnięciu cnoty publicznej powierza

państwu. Państwo czyni to przez nadawanie prawa i żądanie jego posłuchu.

Normy prawne są wzorem postępowania.

Protagoras jest autorem zdania: „Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy

istniejących, że istnieją, nie istniejących, że nie istnieją”. Według tej myśli

wspólnota polis powinna być zorganizowana stosownie do potrzeb jednostki.

Sensowność praw oceniać przede wszystkim należy w świetle ich przydatności

dla rozwoju indywidualnego, a w ślad za tym i zbiorowości. Prowadzi to do

sugestii obowiązywania prawa jedynie za zgodą obywateli. Prawo i

sprawiedliwość są rzeczą ludzką i tak samo względną, jak kryteria dobra i zła.

Podsumowując teorię polityczna Protagorasa to naczelną rolę w państwie

odgrywa wiedza, a państwo jest wychowawcą obywateli.

Drugim przedstawicielem omawianego okresu jest Hippiasz. Pojmuje on

państwo odmiennie niż Protagoras. Dla niego jest ono źródłem prawa

pozytywnego, często sprzecznego z naturą. Tworzy zasadę natura contra

legem . 5 Prawa pisane są zmienne, często nie sprawiedliwe bądź dające wyraz

ignorancji jego twórców podczas gdy prawa natury odpowiadają harmonii

ludzkich powiązań skłaniając wszystkich do ich poszanowania. Cały problem

sprowadza się do ustanowienia takich praw pisanych aby były zgodne z prawem

natury. Jeśli prawo pisane przeciwstawia się prawom natury spełnia wówczas

rolę „tyrana ludzi” i należy wypowiadać mu posłuszeństwo.

Dla Protagorasa normy prawne były sposobem wychowywania obywateli przez

dawanie im wzorców postępowania. U Hippiasza „prawo pozytywne, choć nie

3 E. Jarra, Dzieje myśli politycznej u Platona, Warszawa 1918, s. 51.

Tamże, s. 52.

5 Tamże, s. 51.

zawsze, to jednak często bywa wypaczeniem stosunków dla człowieka

wyłącznie właściwych i posiadających pewien sprawdzian absolutny”. 6 mimo

to uważa, że celem ustroju państwowego jest pożytek ludności, a prawa są

szkodliwe gdy są przyjmowane wbrew kryteriom naturalnym.

Z podobnego do Hippiasza poglądu, że prawo i natura najczęściej są ze

sobą sprzeczne wychodzi Kallikles. Twierdzi on, że prawo jest dziełem ludzi

słabych. Pojęcie dobra i zła jest sztuczne. Podobnie ma się rzecz z równością. Te

pojęcia stworzyli słabi ludzie, aby zabezpieczyć się przed przewagą silniejszych.

Według Kalliklesa w społeczeństwie są jednostki, mające naturalną przewagę

nad innymi i dążące do podporządkowania sobie innych. Natura contra legem w

jego rozumieniu opiera się o zasady świata przyrody, gdzie występuje przewaga

silniejszego nad słabszym. Odwołuje się on do przykładów z życia ludzkiego,

gdzie wielcy mocarze swym prawem przyrodzonym narzucają jarzma innym.

Do tego służy im stworzone przez nich prawo pozytywne pomagające

utrzymywać im władzę. Kallikles w swym stanowisku dochodzi do apoteozy

despotyzmu, uznając za cnotę naczelnika państwa zuchwalstwo, bezkarność,

nieograniczoną swobodę . 7 Jeszcze dalej w poglądach Kalliklesa posuwa się

Trazymach twierdząc, że cały ustrój prawny jest ustanowieniem władzy, jest

wola silniejszych, na ich korzyść obróconą, bo tę wyłącznie korzyść mają na

względzie ludzie stojący na czele rządów. Sprawiedliwość przynosi zawsze

silniejszemu pożytek, człowiek sprawiedliwy zawsze jest słabszy od

niesprawiedliwego . 8

Idee Kalliklesa trafnie wskazują słabości teorii prawa natury w zakresie

jego źródeł i treści. Daje to wyraz obawom i niepokojom, jakie nieść może

rozwój demokracji i zbytnie zaufanie do praw natury.

Sokrates jako wielki filozof nie stworzył żadnej nowej koncepcji

dotyczącej państwa i prawa. Niemniej w swych poglądach na ten temat

odzwierciedlił swój stosunek do początkowego upadku Grecji. Wywarł także

duży wpływ na swego ucznia Platona. Sokrates postulował reformę polityczną,

która powinna objąć przede wszystkim kierujących państwem. Umiejętność

rządzenia widział w nauce i rządzeniu.

W dziedzinie prawodawstwa Sokrates odrzuca antagonizm natury i prawa.

Pojęcie prawa utożsamia normę pozytywną z zasadą sprawiedliwości. 9 Źródło

jej widzi w cnocie, która jest mądrością.

Pełny system myśli politycznej stworzył Platon. Widać w nim wiele

podobieństw w teoriach głoszonych przez poprzedników. Wychowawcza rola

6 Tamże, s. 64.

7 Tamże, s. 70.

Tamże, s. 71.

9 Tamże, s. 88.

państwa Protagorasa u Platona do monstrualnych rozmiarów. Państwo w

dosłownym znaczeniu wychowuje od dziecka. Niemowlę zostaje zabrane wbrew

powszechnym zasadom rodzinnym. Jego rodzicem jest państwo. Wychowanie to

zakłada wytępienie w młodzieży egoizmu poprzez pozbawienie ich własności

prywatnej i życia rodzinnego.

Postulat Protagorasa i Sokratesa aby urzędy w państwie były w rękach ludzi

kompetentnych (mających wiedzę i doświadczenie) u Platona sprowadza się do

sprawowania władzy przez filozofów mędrców (Sophokratia). Zapewnić to

miałoby skrajnie nacjonalistyczny system rządzenia. Indywidualizm Kalliklesa,

Hippiasza przeciwstawiony jest uniwersalizmowi platońskiemu. Oznacza to

bezwzględne podporządkowanie dobra indywidualnego dobru powszechnemu.

O ile normy prawne u Hippiasza są sposobem wychowania społeczeństwa przez

wskazanie wzorców postępowania o tyle u Platona prawo reguluje całość życia

społecznego. Sięga ono pracy, gier sportowych, życia rodzinnego i aktywności

religijnej. Prawo u Platona jest narzędziem wychowywania społeczeństwa,

utrzymania ustroju, a także stworzenia zrębów sprawiedliwości.

Na platońską ideę sprawiedliwości duży wpływ miał jego nauczyciel, Sokrates.

Jej źródło dla człowieka jako jednostki i zbiorowości widzi w ustanowieniu

idealnej polis. Główną cechą sprawiedliwości według Platona jest

harmoniczność.

Naturalne zróżnicowanie ludzi Kalliklesa u Platona ma inny wyraz. Dzieli on

ich według składników duszy i wyróżnia: filozofów (rozum), wojowników

(odwaga), lud (zaspokojenie potrzeb naturalnych). Podział ról na rządzących i

rządzonych ustalony jest z góry, a nie jak u Kalliklesa w wyniku przyrodzonej

przewagi i walki.

Myśl Protagorasa, Hippiasza, Kalliklesa postawiła kilka

fundamentalnych pytań przed filozofią państwa i prawa. Przede wszystkim

wyeksponowana przez nich relacja między prawem natury a prawem

pozytywnym doprowadziła do konkluzji oznaczających rewolucję w

dotychczasowym pojmowaniu prawa pisanego.

Podobieństwa i różnice zaznaczające się w poglądach filozofów okresu

klasycznego i Platona nie dają żadnej konstruktywnej wskazówki w dążeniu do

idealnego państwa. Teorie dotyczące państwa i prawo jako sposobu osiągnięcia

subiektywnie pojmowanego przez każdego filozofa szczęścia, sprawiedliwości,

dobra są różne ze względu na środki i cel jakie chcą osiągnąć. Niemniej idee te

odzwierciedlają czasy w jakich żyli. Ma to duży wpływ na sposób pojmowania

świata. Przykładem może być demokracja, o której zdania ówczesnych i

współczesnych są diametralnie różne. Mimo to, tendencje w myśleniu

przetrwały do dziś, a ich podstawy widać we współczesnej myśli politycznej i

prawnej. Każde z nich budzi we mnie skojarzenie z największymi ideologiami

XX wieku.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: