Rejter A., Stabilność modeli nominacyjnych leksyki ekspresywnej w historii języka polskiego.pdf

„LingVaria”

Rok III (2008) nr 1 (5)

Artur Rejter

Uniwersytet Śląski

Katowice

STABILNOŚĆ MODELI NOMINACYJNYCH LEKSYKI EKSPRESYWNEJ

W HISTORII JĘZYKA POLSKIEGO

W refleksji nad historią języka dominuje postawa badawcza zakładająca prymat

opisu czynników decydujących o przeobrażeniach w obrębie kodu naturalnego, co

oczywiste, zważywszy, że właśnie to, co zmienne, jawi się jako interesujące i ważkie

poznawczo. Takie podejście umacnia również tradycyjnie rozumiana diachronia, któ-

rej podstawowym wyznacznikiem jest czynnik dynamiczny, procesualny, stanowiący

o przemianach języka. Jednak historia to także trwałość, niezmienność, stabilność,

która dla obserwatora dziejów polszczyzny może być zjawiskiem niezwykle cie-

kawym i inspirującym poznawczo. Pisała o tym niedawno Krystyna Kleszczowa

w artykule poświęconym stabilności słownictwa (na przykładzie staropolskich przy-

miotników derywowanych):

Leksemy stabilne uznaje się za mało interesujące. Tymczasem takie sprofilowanie studiów hi-

storycznojęzykowych gubi problemy natury zasadniczej, do jakich niewątpliwie należy roz-

ciągłość tradycji językowej, a także problem nadawczej i odbiorczej kompetencji językowej.

Warto zatem zatrzymać się przy tych znakach językowych, które „żyją” przez całą historię

języka (Kleszczowa 2004: 133).

Należy zaznaczyć, że stabilność języka na poziomie leksykalnym przejawia się

nie tylko w trwałości poszczególnych jednostek słownika, ale – chyba przede wszyst-

kim – dotyczy poziomów wyższych, np. modeli nominacyjnych. Takie założenie

pozwala uchwycić pewne ogólne tendencje, może nawet prawidła, mówiące coś

ważnego o języku jako ponadczasowym dobru społecznym i kulturowym. Badacze

dostrzegają problem stabilności modeli nominacyjnych stanowiącej o trwałości jed-

nostek leksykonu:

ARTUR REJTER

W dziejach leksyki niezmiernie doniosłą rolę odgrywa także stabilność leżąca u podstaw pro-

cesu nazwotwórczego, dzięki której ciągle zmieniające się fragmenty rzeczywistości pozajęzy-

kowej są nazywane w taki sam (podobny) sposób (Smółkowa 1998: 430).

Niniejszy artykuł poświęcony jest opisowi wyznaczników stabilności leksyki

ekspresywnej, a więc nacechowanej stylistycznie, bo przynależnej genetycznie do

potocznej odmiany polszczyzny – na poziomie właśnie modeli nominacyjnych 1 .

Przez model nominacyjny rozumie się zespół czynników natury formalnej i se-

mantycznej manifestujących się w strukturze leksemu oraz jego znaczeniu, a od-

zwierciedlających podstawy kognitywne, kulturowe i społeczne danej nazwy. Zło-

żoność aktu nominacji jest bezsprzeczna, wynika z natury języka, który prócz tego,

że służy komunikacji, jest także interpretatorem rzeczywistości, odzwierciedleniem

poglądów, systemów wartości, właściwości percepcji subiektu. Nominacja jako pro-

ces kompleksowy motywowana jest zatem przez czynniki natury psychologicznej,

kulturowo-społecznej, jak również przez szeroko pojętą pragmatykę wypowiedzi

(Nagórko 2000: 36).

Bazę materiałową stanowi ponad 4 tys. jednostek odnotowanych w słownikach

polszczyzny zawierających leksykę od średniowiecza do współczesności. Próba

została ograniczona semantycznie do wybranego makropola semantycznego ekspre-

sywnych apelatywnych nazw osób. W wielu miejscach będziemy się odwoływać do

spostrzeżeń i wniosków pomieszczonych w monografii poświęconej leksyce eks-

presywnej w historii polszczyzny (Rejter 2006). Należy także dodać, że obserwacje

i analizy zawarte w niniejszym artykule uwzględniają zarówno czynniki wewnątrz-,

jak i zewnątrzjęzykowe. Praca ma charakter teoretyczny, zatem często rezygnowano

z przywoływania obfitego materiału ilustracyjnego, którego bardzo wiele zawiera

wspomniana wyżej monografia.

Badacze słownictwa potocznego, w tym ekspresywnego, akcentują często oka-

zjonalność, doraźność i – co za tym idzie – niestabilność tego obszaru leksyki. To

oczywiste, gdy przyjąć daną perspektywę opisu, skupioną na rejestrowaniu nowych

jednostek leksykonu ekspresywnego oraz na ich obserwacji w perspektywie żywotno-

ści w języku w danym okresie. Dotyczy to zresztą słownictwa w ogóle, nie tylko jego

nacechowanych stylistycznie obszarów. Opisując ostatnie lata, uczeni, niezależnie od

założonego szczegółowego celu badawczego, akcentują niezwykle gwałtowny, nie-

spotykany dotychczas, przyrost ilościowy leksyki (zob. np. Jadacka 2001; Ochmann

2004; Smółkowa 2001; Waszakowa 2005). Już pobieżna obserwacja zgromadzonego

przez nich materiału daje powody do formułowania wniosków o niezwykle słabej ży-

wotności najnowszej leksyki, jej okazjonalności oraz słabym zakorzenieniu w uzusie,

nawet w czasie funkcjonowania danego słowa. Słowem – to, co było nowe, a wręcz

modne przed zaledwie paroma laty, dziś jest już często nieznane i zapomniane. Warto

zatem przyjrzeć się nie tyle poszczególnym jednostkom leksykalnym, co właśnie

modelom nominacyjnym.

1 Szerzej o podstawach metodologicznych wyodrębniania nominacji ekspresywnej i wyznacznikach słownictwa

ekspresywnego jako związanego z potoczną odmianą polszczyzny zob. Rejter 2006: 43–71.

STABILNOŚĆ MODELI NOMINACYJNYCH LEKSYKI EKSPRESYWNEJ...

Także w słownictwie stanowiącym podstawę badawczą niniejszego artykułu

można zaobserwować charakterystyczne zjawisko. Otóż przyrost nowych – pocho-

dzących z drugiej połowy XX i początków XXI w. – ekspresywizmów nazywających

osoby stanowi około 25% wszystkich takich form funkcjonujących we współczesnej

polszczyźnie. Reszta to wyrazy znane wcześniej, nierzadko od wielu wieków. Świad-

czy to z jednej strony o znaczącej stabilności leksyki nacechowanej emocjonalnie,

z drugiej zaś o efemeryczności leksyki najnowszej, zwłaszcza potocznej.

Stabilność jako cecha leksyki ekspresywnej ma charakter gradualny. W przepro-

wadzonych analizach wyodrębniono cztery poziomy stabilności badanego słowni-

ctwa, stanowiące, ogólnie rzecz ujmując, typy przeobrażeń wybranego pola seman-

tycznego. Są to:

1. pełna stabilność leksemu – wtedy, gdy wyraz pozostaje w słowniku w niezmie-

nionym znaczeniu i zachowuje nacechowanie ekspresywne;

2. względna stabilność leksemu – kiedy wyraz ulega pewnej modyfikacji seman-

tycznej i // lub formalnej, niemniej wciąż pozostaje nacechowany emocjonalnie;

3. potencjalna stabilność leksemu – gdy wyraz może zostać w każdej chwili utwo-

rzony w danej postaci i w funkcji ekspresywnej, ponieważ język „posiada zdolność”

(potencjał) do tego konieczną;

4. zanik leksemu – wówczas, gdy wyraz ulega całkowitej redukcji (wypada z lek-

sykonu) lub traci nacechowanie ekspresywne i przechodzi do zbioru jednostek neu-

tralnych.

W obrębie powyższych punktów wyróżniono po kilka podtypów, które w wyczer-

pujący sposób przedstawiają problem stabilności i zmienności słownictwa nacecho-

wanego emocjonalnie (Rejter 2006: 174–184).

W poniższych rozważaniach skupiono się na wskazaniu i omówieniu podsta-

wowych czynników stanowiących o stabilności leksyki ekspresywnej w dziejach

polszczyzny. Są to:

1. czynnik systemowy;

2. czynnik kognitywny;

3. czynnik kulturowo-społeczny.

Za czynnik natury systemowej , odgrywający niebagatelną rolę w stabilizacji

słownictwa nacechowanego emocjonalnie, należy z pewnością wymienić niezwykle

bogatą i rozbudowaną strukturę morfologiczną polszczyzny, przejawiającą się m.in.

w niezmierzonym bogactwie afiksów (głównie sufiksów) wyzyskiwanych przy two-

rzeniu apelatywów ekspresywnych nazywających ludzi. W poddanym obserwacji

materiale językowym podstawowym sposobem wyrażania nacechowania emocjonal-

nego jest derywacja za pomocą środków morfologicznych. Łącznie bowiem aż 81%

wszystkich odnotowanych jednostek to ekspresywizmy słowotwórcze, w tym: 36%

to derywaty właściwe, 33% – derywaty asocjacyjne, 12% – kompozita. Dodać należy,

że w wypadku leksemów pochodnych uwzględniono również jednostki utworzone

za pomocą innych niż afiksalna technik słowotwórczych (np. derywacji paradygma-

tycznej, dezintegracyjnej itd.), ale najliczniejszą grupę stanowią derywaty afiksalne

(ściślej: sufiksalne) właśnie (Rejter 2006: 145–147). Samych sufiksów odnotowano

142, z czego oczywiście tylko część pełni funkcję ekspresywną prymarną, większość

ARTUR REJTER

to przyrostki o innej podstawowej funkcji – ekspresywną przypisuje się im jako se-

kundarną 2 . Najczęściej jako wtórną przyjmują funkcję ekspresywną sufiksy tworzące

derywaty należące do kategorii nazw nosicieli cech, nazw wykonawców czynności

czy nazw narzędzi. W wypadku sufiksów o sekundarnej funkcji ekspresywnej decy-

dujący o zaliczeniu danej jednostki leksykalnej do grupy wyrazów nacechowanych

emocjonalnie wydaje się kontekst użycia, który stanowi najważniejszy sygnał eks-

presywności leksemu, zwłaszcza gdy mowa o materiale historycznym (Rejter 2006:

73–105) 3 . Ze wspomnianych 142 przyrostków znakomita większość, bo aż 118,

wykorzystywana jest nadal, a więc pojawia się w nowo tworzonych ekspresywnych

jednostkach leksykalnych nazywających osoby, a tylko 24 nie ma kontynuantów.

Niekontynuowane w procesie tworzenia najnowszych ekspresywnych apelatywnych

nazw osób są następujące sufiksy: - ag , - ał , - ałek , - ar , - ąg , - ądz , - erz , - ędź , - ich , - in ,

- ińka , - isz , - ita , - izna , - on , - ora , - udło , - udro, - uk , - una , - ych , - yra , - ys , - yś . Oto kilka

przykładów derywatów utworzonych za pomocą powyższych formantów:

babon SJPD ← baba , babulińka SW ← babula , chamudro SW ← cham , cycał SL ‘osoba nad-

miernie delikatna, tchórzliwa’ ← cyc , dziadora SW ‘człowiek stary’ ← dziad , grundys SP XVI

‘prostak’ ← grunt , maśluk SJPD ‘osoba marudna, płaczliwa’ ← masło , purtudło ‘osoba nie-

zgrabna, niezdarna’ SW ← purtać ‘mieć rozwolnienie, laksować, wypróżniać się’, szpeciąg SL

← szpetny .

Przyczyn tego stanu rzeczy upatrywać należałoby po pierwsze w zaniku produk-

tywności niektórych przyrostków bądź całkowitym ich zaniku w języku ogólnym

(niektóre pozostały tylko w gwarach), po drugie natomiast – w spadku rangi po-

szczególnych technik derywacyjnych w procesie tworzenia nowych ekspresywnych

apelatywnych nazw osób (Rejter 2006: 169–172) 4 . Najpopularniejsze, a także obecne

na przestrzeni dziejów polszczyzny sufiksy tworzące ekspresywizmy nazywające

ludzi to: - acz , - ak , - arz , - ca , - ec , - ek , - ik , - ina , - isko , - ka , - ko , - nik , - uch , - uś , np.:

bluźnik ‘człowiek bezbożny’ SP XVI ← bluźnić ; chłopisko SWil. ← chłop ; ciastuch ‘człowiek

nadmiernie delikatny’ SL ← ciasto ; dureniek ‘osoba głupia’ SJPD ← dureń ; fajtuś ‘pysza-

łek’ SWil. ← fajtać ‘kiwać, śmigać’; obmawiacz ‘plotkarz, gaduła’ SStp. ← obmawiać ; oślak

‘osoba głupia’ SW ← osioł , próżniaczka ‘człowiek leniwy’ SW ← próżniak , winopijca ‘pijak’

SL ← wino , pić .

Jak widać, bogactwo morfologiczne polszczyzny oraz polisemiczność afiksów

sprzyjała tworzeniu i utrzymywaniu przez wieki derywatów ekspresywnych nazy-

wających ludzi. Oczywiście – należy to z całą mocą podkreślić – poszczególne lek-

2 Jest to także cecha polszczyzny współczesnej (zob. Grabias 1981).

3 W wypadku polszczyzny współczesnej można – z uwagi na posiadaną kompetencję językową – wskazać dość

precyzyjnie wykładniki ekspresywności leksemu (konkretne morfemy, techniki derywacyjne). Prócz określonych

sufiksów badacze wymieniają jeszcze derywację paradygmatyczną i wsteczną jako produktywne w obszarze słow-

nictwa potocznego, w tym ekspresywnego (por. np. Przybylska 2000).

4 Oczywiście teza o zaniku formantów nie nosi znamion niepodważalności, ponieważ należy pamiętać, że słowniki,

nawet współczesne, nie notują wszystkich leksemów. Z drugiej strony – odnotowane leksemy utworzone za pomocą

formantów niepotwierdzonych w polszczyźnie współczesnej mogły stanowić przykłady leksyki okazjonalnej, więc

efemerycznej. Świadczy to o trudnościach związanych z formułowaniem wniosków ogólnych dotyczących słowni-

ctwa ekspresywnego.

STABILNOŚĆ MODELI NOMINACYJNYCH LEKSYKI EKSPRESYWNEJ...

semy zanikają, jednak struktury, typy słowotwórcze pozostają w wielu przypadkach

niezmienne. Tylko 19% badanej próby to leksemy niederywowane. Najmniej, gdyż

zaledwie 6%, to ekspresywizmy pragmatyczne pierwotne, czyli takie niepochodne

jednostki wyrazowe (często o niejasnej semantyce możliwej do odtworzenia jedy-

nie na drodze analiz etymologicznych, np. cham , gbur ), które pełnią tylko funkcję

ekspresywną, zazwyczaj precyzyjnie określoną, ograniczoną do wąskiego spektrum

użyć. Pozostałe 14% (ekspresywizmy pragmatyczne wtórne) badanych przykładów

to ekspresywizmy powstałe na skutek metaforycznego rozszerzenia znaczenia leksy-

kalnego (waloryzacja znaczeń konotacyjnych, np. baryła , łania , kukułka ) oraz (zde-

cydowanie rzadziej) aluzji, np. fonetycznej. Mówiąc o operacjach metaforycznych na

znaczeniu, należy jednak pamiętać, że zdecydowana większość derywatów asocjacyj-

nych, jak również złożeń, oparta jest na tym zabiegu semantycznym. Uwzględniając

zatem jedynie kryterium znaczeniowe, trzeba uznać, że ok. 55%–60% odnotowanych

jednostek to ekspresywizmy metaforyczne.

Z czynnikiem formalnym łączyć należy również, najwyrazistszą w badanym ma-

teriale, stabilność ekspresywizmów derywowanych właściwych, tzn. pochodnych od

nazw cech i czynności eksplicytnie nazywających daną cechę uwypukloną w nazwie

(np. głupek ← głupi , leniuch ← leń , leniwy , grubas ← gruby ). To właśnie ten typ

semantyczny ekspresywizmów derywowanych charakteryzuje się ponadczasową

aktualnością modelu nominacyjnego. Wynika to z pewnością z faktu, że są one naj-

bardziej oczywiste, najprostsze w wyrażaniu emocji dotyczących innych ludzi, a co

za tym idzie – cechuje je duża frekwencja tekstowa.

Kolejnym czynnikiem wpływającym na stabilność modeli nazewniczych słowni-

ctwa ekspresywnego jest baza kognitywna procesu nominacji , która także, jak się

okazuje, nie podlega łatwo zmianom. Onomazjologiczne podejście do znaczenia lek-

sykalnego każe uwzględnić przede wszystkim czynnik podmiotowy jako podstawo-

wy w tworzeniu nazwy. Z pewnością należy podkreślić, że zdecydowanie przeważają

leksemy nazywające ludzi o cechach negatywnych, co potwierdza tezę o potocznej

waloryzacji tego, co nacechowane, odmienne, obce, a więc – nieakceptowalne 5 .

Na najwyższym, najbardziej ogólnym, poziomie analiz procesu nominacyjnego

trzeba wyróżnić podstawową dychotomię semantyczną, którą tworzą deprecjacja

(zdecydowanie częstsza) dla nazw o wartościowaniu negatywnym oraz nobilitacja

(bardzo rzadka, wręcz okazjonalna) – dla jednostek wartościujących pozytywnie. Jak

pokazują wyniki badań, bazę percepcyjną dla analizowanego makropola określają

– jeśli chodzi o leksemy o nacechowaniu negatywnym – trzy wyznaczniki: nadmiar ,

odrębność i niestosowność . Wyznaczniki te sygnalizują stosunek nadawcy do su-

biektu nazywanego, wynikający z przyjętego systemu aksjologicznego, właściwego

dla potocznej percepcji świata, opartej na silnie akcentowanej wspólnotowości.

Poczucie wspólnoty powoduje, że wszystko, co odbiega od potocznej normy jest

wartościowane negatywnie i w efekcie odrzucane 6 . Ich odpowiednikami w wypad-

ku wyrazów o konotacjach pozytywnych – jak już sygnalizowano, zdecydowanie

rzadszych, są: harmonia , wspólnotowość i stosowność . Wspomniane wyznaczniki

5 Szerzej na ten temat zob. Ong 1992.

6 Zob. np. Ong 1992, passim, lub Rejter 2006: 43–71.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: