Tradycja stosowania zabaw w pracy z grupą jest znana od dawna. Są one skutecznym środkiem wzmacniającym zainteresowania uczniów.
W pedagogice stosowano dotychczas zabawę jako metodę w pracy przede wszystkim z dziećmi młodszymi i młodzieżą, najczęściej w formach pozaszkolnych. Obecnie pedagodzy zabawy powołują się na psychologiczne uzasadnienia zabawy w rozwoju jednostki i grupy, a zwłaszcza na jej znaczenie w psychoterapii. Znajduje więc ona zwolenników także podczas zajęć szkolnych. Pedagogika zabawy czerpie inspiracje teoretyczne głównie z psychologii humanistycznej, w myśl której człowiek jest zdolny do wzrostu i rozwoju oraz posiada zdolność uczenia się, opierając się na własnych doświadczeniach. Dlaczego więc nie wykorzystać tego, co dobre dla wzrastania człowieka, w działaniach szkolnych?
W pedagogice zabawy bardzo istotne jest to, iż z repertuaru tradycyjnych zabaw wybiera tylko te, które nie stwarzają napięcia powodowanego nadmierną rywalizacją i nie ośmieszają jej uczestników. Zabawy, które proponuję, sprzyjają aktywności wszystkich członków grupy. Posługuje się różnymi środkami, takimi jak: słowo pisane i mówione, gest, ruch, taniec, malowanie, dotyk, dźwięk, odgrywanie ról, pantomima. Sytuacje stwarzane w trakcie zabawy uczą dzieci wypowiadania swoich uczuć na forum publicznym i poszanowania uczuć innych. Pomagają także dostrzec wartość i różnorodność członków grupy wynikającą z ich dotychczasowych doświadczeń, zdolności, umiejętności, wrażliwości, wyobraźni czy wiedzy.
Pedagogika zabawy spełnia funkcję pomocniczą w procesie kształcenia i rozwoju, jednak dla psychicznego funkcjonowania dziecka pełni funkcję podstawową. Pozwala na zmniejszanie lęku, obaw, dystansu między wszystkimi członkami grupy, w tym także między prowadzącym, np. wychowawcą a grupą - klasą szkolną. Spośród wielu znanych z różnych źródeł zabaw wybiera i modyfikuje tylko te, które są przyjazne dla dziecka i spełniają pewne określone zasady, a zwłaszcza:
1. Zapewniają dobrowolność uczestnictwa, tzn. uczestnik sam decyduje, czy chce wziąć udział w zajęciach, wychowawca tylko zachęca, zaprasza do uczestnictwa, stara się zainteresować dziecko. Realizacja tej zasady umożliwia odkrycie autentycznych zachowań i sprzyja uczeniu się, nie ma tu środka przymusu.
2. Uwzględniają wszystkie poziomy komunikowania, tzn. zarówno rzeczowy, jak i emocjonalny. Poziom rzeczowy dotyczy obiektywnych, logicznych i prawdziwych informacji, które są wymieniane między ludźmi. Poziom emocjonalny natomiast wskazuje, że treści kształcenia są przyjmowane przez dziecko w zależności od emocji towarzyszących uczeniu się, a zwłaszcza od dotychczasowego doświadczenia i kontaktów w grupie. Realizacja tej zasady wymaga od prowadzącego i uczestników zaakceptowania różnych postaw, uczy tolerancji.
3. Uznają pozytywne przeżycia za wartość i unikają rywalizacji. Pedagogika zabawy uznaje przeżycie za wartość i preferuje zdobycie pozytywnego doświadczenia, doznania w pracy grupowej czegoś przyjemnego. Zabawa stwarza wiele sytuacji emocjonalnych, które skłaniają do refleksji i angażują uczestników w ocenę argumentów. Pomaga ona też w uczeniu się określonych treści, w rozwiązywaniu konkretnych problemów. Zdecydowanie unika bezsensownej rywalizacji, przypadkowych zwycięstw, konkurencji, w której jeden zwycięża, a reszta przegrywa. W pedagogice zabawy dzieci uczą się współdziałania, współpracy, dostrzegania różnych mocnych stron uczestników grupy. Zabawy łagodzą tu niepokój przed oceną, lęk przed przegraną i wzmacniają motywację do wysiłku.
4. Posługują się różnorodnymi środkami wyrazu, czyli umożliwiają przekazywanie różnych treści i emocji poprzez oddziaływanie na różne zmysły. Jest to zasada, która do pracy w grupie włącza wszystkie media*.
*
Jak widać, otwarcie się na innych, uwolnienie się od lęku i niepewności przed deprymującą oceną daje możliwość autentycznego poznania treści i przyjęcia ich za własne. Pedagogika zabawy prezentuje duży wachlarz propozycji, które mogą ożywić i urozmaicić tradycyjne nauczanie i dlatego są one warte bliższego poznania. Wymienię tu rodzaje metod i technik, które są mi znane i stosowane z dużym powodzeniem. Można je pogrupować za Z. Zaorską w sposób następujący:
1. Metody ułatwiające poznanie się. Są to zabawy ułatwiające wejście w grupę, poznanie nowego otoczenia, poznanie imion, powierzchownych cech osób, z którymi rozpoczynamy naukę.
2. Metody rozluźniające, relaksujące, odprężające, wykorzystujące ruch, taniec czy gest - likwidują napięcie mięśni i napięcie psychiczne.
3. Metody twórczego opracowania tematu, w tym metod poznawania dotychczasowych doświadczeń, obecnych odczuć, potrzeb, oczekiwań poszczególnych członków grupy.
4. Zabawy dramowe polegające na wykorzystaniu gry z podziałem na role jako wstępu do omówienia problemu.
5. Metody animacji dużych grup, które mają na celu uaktywnienie wszystkich, bez podziału na biernych widzów i aktywnie prezentujących się; nie ma tu ośmieszającej rywalizacji, przypadkowych wygranych i kilku zwycięzców.
6. Metody ułatwiające przekaz informacji zwrotnych od uczestników, które pozwalają sygnalizować indywidualne reakcje i odczucia poszczególnych uczestników. W tej grupie są także metody ułatwiające podsumowanie i zakończenie zajęć.
7. Metody aktywizujące dla określonych grup, np. niedowidzących, upośledzonych, jak również jednorodnych pod względem wieku.
8. Metody określane czasami jako gry dydaktyczne polegające na przedstawianiu danych treści w formie zagadkowego problemu i poszukiwaniu rozwiązań według proponowanych reguł.
9. Metody wymiany myśli, gry dyskusyjne wykorzystujące analizę danego problemu z różnych stron, z włączeniem doświadczeń i wiedzy uczestników.
10. Zabawy umożliwiające samoocenę, poznanie własnej hierarchii wartości,własnych, spontanicznych zachowań.
Zabawy niosą radość i zadowolenie ze wspólnego odkrywania i przeżywania pewnych treści, stymulują radosne i twórcze poznanie siebie nawzajem, ułatwiają prowadzącemu świadome bycie z grupą, wzbogacają kontakty. Proponowane interakcje to coś więcej niż tylko tradycyjne sytuacje zabawowe, to raczej wstęp, przerwa, urozmaicenie czy zakończenie (w zależności od sytuacji i potrzeb) intensywnej pracy. Aktywizujące zabawy mają tę szczególną zaletę, że zawsze pozostają zachętą, wzmocnieniem motywacji, pobudzeniem zainteresowania, a nie stają się nakazem. Do zabawy nie można bowiem nikogo zmusić.
Metody pedagogiki zabawy czy nauka poprzez zabawę likwidują lęk, obawę i strach i to jest niewątpliwie ich wielka zaleta. Nie ma tu rywalizacji. W zabawę jest zaangażowana cała osoba, wszystkie zmysły. Pobudza ona do twórczego działania, pozwala odczuwać radość i więź z członkami grupy, a przy tym także wiele uczy. Nie jest środkiem przymusu, bo nim być nie może. Wszyscy przecież lubią zabawę, nawet jeśli sobie tego nie uświadamiają.
A jeśli można to wykorzystać i w umiejętny sposób wplatać w nauczane treści lub przekazywać je za jej pomocą, to czemu tego nie robić? Dlaczego nie stosować jej w różnych formach w działaniach szkolnych? Warto podjąć ten trud, a efekty nie dadzą na siebie długo czekać. Warto spróbować, gdyż metody pedagogiki zabawy pomagają pełniej dostrzegać sferę emocjonalną człowieka, służą poprawie komunikacji, wzmocnieniu poczucia bezpieczeństwa, przeżywaniu i ujawnianiu pozytywnych uczuć. Są pomocne również w przekazywaniu określonych treści i w rozwiązywaniu konkretnych problemów. Metody te pomagają stworzyć dobrą atmosferę do pracy w grupie, sprzyjają bezpośrednim życzliwym kontaktom, ułatwiają wymianę informacji, wykluczają konkurencję budzącą antagonizmy czy wyłaniającą przypadkowych zwycięzców, do czego przyzwyczaiły nas niektóre tradycyjne gry.
Działania pedagogiki zabawy są trochę jakby pod prąd wobec otaczającej nas rzeczywistości, która jest naznaczona rywalizacją za wszelką cenę. Nie należy się tym jednak zrażać, gdyż popularyzowane przez nią metody pozwalają osiągać satysfakcję ze wspólnych działań z innymi ludźmi. W prosty sposób wyzwalają twórczą aktywność i umożliwiają każdemu poznawać otoczenie, osoby, zjawiska, wyrażać myśli i emocje trochę inaczej: indywidualnie choć w grupie.
Metody te nie są w całości czymś zupełnie nowym. Są raczej przypomnieniem, że człowiek może wyrażać swoje uczucia w różnorodny sposób, tzn. za pomocą różnych mediów, przez co wzbogacają słowo, które jest czasem bezradne w przekazywaniu odczuć, nastrojów, sympatii, lęków czy radości.
Wszystkie metody pedagogiki zabawy mają wspólny cel: ożywić kontakty między ludźmi w tradycyjnych instytucjach szkolnych czy opiekuńczych. Wszędzie tam członkowie grup, bez względu na wiek, mogą łatwiej współpracować i rozwiązywać różne, nawet trudne problemy, gdy nauczą się wzajemnego kontaktu i poszanowania indywidualnych cech, umiejętności i doświadczeń wszystkich członków grupy.
Wyboru metod dla danej grupy dzieci powinno się dokonać tak, by zabawy były dla nich atrakcyjne, by ułatwiały - szczególnie uczniom z zaburzeniami emocjonalnymi - uwalnianie się od napięć emocjonalnych. Udział w odpowiednio dobranych grach i zabawach integruje grupę, pozwala poznać się jej członkom, zwiększa wzajemną sympatię i zaufanie. Biorąc udział w zabawach, dzieci działają zgodnie z własną energią, mogą byćwesołe lub smutne. We wzajemnych interakcjach doświadczają wiele, dowiadują się wciąż czegoś nowego o sobie, o swoim otoczeniu, o innych ludziach. Uczą się także dzielić przedmiotami, rozwiązywać konflikty, współpracować, pomagać sobie.
Bardzo ważne jest ukazywanie dzieciom normalnego świata, w którym istnieją zasady, których trzeba przestrzegać. Normy dla grupy należy wypracować wspólnie. Nie może ich być jednak za dużo i powinny być zrozumiałe dla dzieci. Techniki pedagogiki zabawy stwarzają możliwość ustalania reguł i zasad postępowania dla grupy i dla każdego rodzaju zajęć oddzielnie za pomocą zabawy. Wspólnie ustalone reguły gry, normy zachowania i ich przestrzeganie przygotowują dzieci do społecznego funkcjonowania.
Pozwolę sobie jeszcze na kilka słów refleksji wynikających z mojego doświadczenia w pracy metodami pedagogiki zabawy. Chciałabym podkreślić, iż z moich obserwacji i spostrzeżeń wynika ich nieoceniony wpływ na funkcjonowanie grupy. Po sześcioletnim stosowaniu tych metod mogę stwierdzić, że:
· Następuje pełna integracja grupy.
· Między członkami zespołu ustalają się partnerskie stosunki.
· Zanika podział: dziewczynka-chłopiec, a tym samym wzajemny wstyd płci.
· Grupa jest zdyscyplinowana bez stosowania tzw. ostrych form dyscyplinujących, gdyż stosuje przyjęte przez siebie normy i zasady.
· Każdy członek grupy wypowiada swoje zdanie bez obawy przed ośmieszeniem.
· Nie ma strachu, że ktoś zostanie wyśmiany, źle oceniony, bo ocenianie nie istnieje.
· Dzieci są otwarte, komunikatywne, twórcze, a nie odtwórcze.
· W wolnym czasie same bawią się w poznane zabawy, bez stosowania przymusu.
· Zostają zburzone bariery i obawy przed mówieniem z wyobraźni, gdyż jest ona podstawą działań twórczych, ponadto rozwija się doskonale.
· Następuje znaczny rozwój w sferze umuzykalniania, dzięki np. tańcom integracyjnym
· W naturalny sposób, wzajemnie się uzupełniając, jest rozwijana percepcja słuchowa, wzrokowa i ruchowa, bez stosowania nacisku i nakładania obowiązku dodatkowych ćwiczeń; są one wykonywane dobrowolnie w formie zabawy.
· Jest zauważalny wysoki poziom tolerancji, akceptacji siebie i innych, wyrozumiałości, a także samodzielności i inicjatywy własnej we wszelkich działaniach.
· Dzieci wykazują dużą cierpliwość w wykonywaniu działań indywidualnych i zbiorowych.
· Następuje także pełna integracja z rodzicami i nauczycielem.
Pozytywów wynikających ze stosowania metod pedagogiki zabawy można byłoby wymienić jeszcze wiele. Myślę, że przytoczone wyżej są już wystarczającym argumentem na to, iż są one pożyteczne, przydatne, skuteczne i dają wiele pozytywnych efektów w działaniach grupy. Warto się pokusić o zmodyfikowanie swoich metod pracy i wzbogacenie ich o metody pedagogiki zabawy. Zachęcam do tego gorąco, gdyż stwarzają one możliwość uatrakcyjniania zajęć dzieciom (także starszym) i wykorzystania przy tym naturalnych predyspozycji człowieka do zabawy.
Pedagogika zabawy jest wszechobecna. Siła jej oddziaływania jest tak duża, a środki wyrazu tak różnorodne i wszechstronne, że może być stosowana w wielu środowiskach, z użyciem wszelkich, stale zmieniających się metod, co zapewnia jej stałą atrakcyjność i popularność.
Moim zamierzeniem było przedstawienie w sposób teoretyczny zagadnień związanych z pedagogiką zabawy. Niniejszy artykuł może się stać zaczątkiem dyskusji na ten temat. Zachęcam gorąco do wypowiedzi na ten temat zaczerpniętych z własnego doświadczenia, do skorzystania z doświadczeń innych.
Grażyna E. SkoniecznaSzkoła Podstawowa nr 44 we Wrocławiu
* Z. Zaorska, “Pedagogika zabawy - metodyka pracy z grupą", pismo Ogólnopolskiego Klubu Alternatywnych Pedagogów “Kropla" nr 1 (1992).
renata.misia