Krystyna Bednarska-Ruszajowa - Biblioteki w literaturze. Stan badań, perspektywy, metodologia.pdf

(174 KB) Pobierz
1382-1
ISSN 02042061. KNYGOTYRA. 2000. 36
BIBLIOTEKI W LITERATURZE. STAN BADAÑ,
PERSPEKTYWY, METODOLOGIA
KRYSTYNA BEDNARSKA-RUSZAJOWA
Institut Bibliotekoznawstwa Informacji Naukowej
Uniwersytetu Jagielloñskiego, ul. Goùæbia 16, 31007 Kraków, Polska
Biblioteka jako motyw literacki moýe obejmowaã zdarzenie, sytuacjæ, bohatera
literackiego (bibliotekarkæ i bibliotekarza), miejsce akcji, wàtek, temat i fabuùæ.
Biblioteka moýe byã rzeczywista lub fikcyjna (idealna, wzorcowa, utopijna), publiczna
lub prywatna, historyczna lub wspóùczesna, przedstawiana z perspektywy jej wùaúcicie-
la lub uýytkownika. Nadrzædny motyw biblioteki, który okreúla widzenie úwiata i
organizuje przebieg zdarzeñ w caùym utworze jest u M. Cervantesa de Saavedry w
Don Kichocie. W jednej z moýliwych interpretacji tego dzieùa moýna je nazwaã
historià o czùowieku, który zapragnàù przeksztaùciã úwiat w Bibliotekæ, przenieúã do
rzeczywistoúci ludzkiej prawa, jakie rzàdzà rzeczywistoúcià ksiàýek 1 . E. Canetti w
powieúci Auto da fé bædàcej jego wùasnà wersjà Don Kichota pokazaù klæskæ profesora
sinologii Piotra Kiena pragnàcego przeksztaùciã úwiat w Bibliotekæ, czy tylko
odgrodziã jà od úwiata. J. L. Borges w utworze Biblioteka Babel zawarù pomysù
biblioteki zùoýonej ze wszystkich ksiàýek we wszystkich jæzykach, nie tylko tych,
które juý zostaùy napisane. Moýliwe kombinacje liter czy znaków sà nie do wyczer-
pania, stàd Bibliotekæ moýna porównaã nie do úwiata, lecz do wszechúwiata.
Biblioteka sugeruje nieskoñczonoúã i odsyùa do wiecznoúci.
Najwczeúniej i najczæúciej wystæpujà w literaturze biblioteki prywatne, pokazy-
wane od strony ich zasobów rzeczywistych, fikcyjnych i postulowanych. F. Rabelais
w dziele Gargantua i Pantagruel opisaù fikcyjnà bibliotekæ bohatera, w której wyszydziù
przesadæ scholastycyzmu i manieræ napastliwych tytuùów. Parodystyczny charakter
ma osiemnastowieczny fikcyjny opis podróýy i zwiedzanych bibliotek z ich zbiorami
J. Paula Beschreibung der õffentlichen und Privatbibliothekendes Dorfes unweit der
See Kuhpanz, który jest przeróbkà autentycznego opisu F. C. G. Hirschinga Versuch
einer Beschreibung sehenswürdiger Bibliotheken Teutschlands 2 . Biblioteki z ich zaso-
bami uwzglædniajà teý tacy autorzy w swoich utworach literackich jak J. Swift:
Battle, Stendhal: Le Rouge et le Noir, L. Tieck: Die Gemälde oraz Die Gelehrte,
R. Toepffer: La Bibliotheque de mon oncle, L. Norfolk: Lemprieres Dictionary, U.
Eco: Il nome della rosa. Jako tùo akcji zdarzajà siæ teý biblioteki instytucjonalne
1
 Tomkowski J. Biblioteka Don Kichota // Twórczoúã. R. 36, Nr 4 (1980), s. 108113.
 Wittman R. Der Wild Walt der Bücher // Buchhandelsgeschichte. 1995,Z. 4, s. 173174. Zob.
teý: Seemann O. Index lexicorum ineditorum. Versuch einer Bibliographie nicht erschienener oder
fiktiver Lexica, Enzyklopädien und Wörterbücher // Buchhandelsgeschichte. 1994, Z. 2, s. 7384.
2
156
294516137.001.png
 
róýnych typów np. w takich utworach jak C. Brentano: Gustaw Wasa, R., M. Rilke:
Pamiætniki Malte-Lauridsa Bridgge, A. Goes: Das Brandopfer. Bibliotekarze i biblio-
tekarki sà bohaterami licznych powieúci i opowiadañ. Biblioteka jest teý miejscem
akcji powieúci kryminalnej.
Naukowe odwoùania do opisów bibliotek w utworach literackich sà liczne i
róýnorodne. Wystæpujà w sùownikach jæzykowych, gdzie podaje siæ konteksty znacze-
niowe sùowa biblioteka przywoùujàc róýne teksty, takýe literackie. Trafiajà siæ one
równieý w indeksach tematów literackich, w czym przodujà Amerykanie z wielkim
indeksem Grangersa 3 do poezji, wychodzàcym od 1904 r., który obecnie obejmuje
375 antologii i zbiorów tekstów literackich róýnych narodów w przekùadzie na jæzyk
angielski wydanych w Stanach Zjednoczonych. Pod hasùem Library i Libraries
jest ùàcznie 14 pozycji. Moýna tu wymieniã teý, równieý amerykañski, indeks tema-
tyczny opowiadañ 4 , wychodzàcy od 1956 r. W tych indeksach opisy bibliotek w
utworach literackich stanowià jeden z wielu tematów zarejestrowanych, lecz nie
zinterpretowanych.
Swoistà rejestracjà tych tekstów, ale bardzo subiektywnà, sà antologie cytatów
lub antologie tekstów poúwiæconych ksiàýce i bibliotece. Naleýy do nich praca
niemieckiego autora Klausa Schõfflinga pt. Geschichten vom Buch. Eine Sammlung 5 ,
zawierajàca fragmenty utworów pisarzy úwiatowych od markiza de Sade do wspóù-
czesnego nam Gerolda Spätha, która subiektywnie pokazuje na wybranych przykùa-
dach miùoúã i nienawiúã pisarzy do ksiàýek i ksiægozbiorów. Naleýy tu takýe m. in.
wydana bibliofilsko polska maùa antologia utworów pt. O ksiàýce w wyborze Julii
Hartwig 6 . Podobnie subiektywny, lecz tym razem humorystyczny wydêwiæk ma
antologia opowiadañ Libri, che passione opracowana przez Wùochów Paolo Mal-
pezziego i Rino Pensato 7 . Autorzy tych opowiadañ oferowali caùà gamæ tonów,
rodzajów, pomysùów, stylów, tematów od sukcesów i poraýek literackich, parodii
arcydzieù, poprzez biblioteki zniszczone lub niszczone przez myszy, szczury, pajàki
i biurokratów aý do czytelników êle traktowanych, nækanych, usuwanych przez biblio-
tekarzy-szaleñców i bibliotekarzy zdeterminowanych przez komputer.
Powaýniejszym krokiem w kierunku peùniejszego rozpoznania nie tylko iloúcio-
wego, lecz takýe jakoúciowego opisów bibliotek w utworach literackich jest ksiàýka
Klausa Dõhmera niemieckiego bibliotekarza i pisarza pt. Merkwürdige Leute.
Bibliothek und Bibliothekar in den schönen Literatur 8 . Autor sporzàdziù spis biblio-
 Grangers index to poetry / oprac. W. F. Bernhardt. Wyd. 5. New York, 1962. Suppl. 1960
1965. New York, 1967.
4
3
 Short story indeks. An indeks to 60.000 stories in 4320 collections / zebrali D. E. Cook i
I. S. Munro. New York, 1953. Suppl. 19561965.
5
 K. Schõffling: Geschichten vom Buch. Eine Sammlung. Frankfurt am Main, 1985.
 O ksiàýce / wybór J. Hartwig; oprac. graf. G. i A. Bareccy; wybór ilustracji H. Maùachowicz.
B. m. i r.
7
6
 Libri, che passione / oprac. Paolo Malpezzi, Rino Pensato. Bologne, 1992.
 Dõhmer K. Merkwürdige Leute. Bibliothek und Bibliothekar in den schõnen Literatur.
Würzburg, 1984.
8
157
graficzny, liczàcy 293 pozycje i pokusiù siæ o próbæ klasyfikacji tych opisów wedùug
trzech grup zagadnieñ: 1. BIBLIOTEKA (Úwiætoúã, Idealny úwiat, Ul, Prawdziwy
uniwersytet, Mauzoleum, Skùad staroci, Katedra miùoúci), 2. ADMINISTROWANIE
BIBLIOTEKÀ (Gromadzenie, Opracowanie, Udostæpnianie, Dostæpnoúã dla
czytelników, Budynek), 3. BIBLIOTEKARZE (Pùeã, Postaã, Ýycie prywatne, System
wartoúci, Wybór zawodu, Kwalifikacje, Ideaù sùuýby, Sùuýba uýytkownikom,
Przeùoýeni, Radoúã zawodu). Kaýda podgrupa jest poparta odpowiednimi cytatami.
Niestety pochodzà one nie z oryginalnych tekstów literackich, lecz z istniejàcych
juý opracowañ tego tematu, których spis, zamieszczony na koñcu ksiàýki, liczy 38
pozycji. Ahistoryzm i brak interpretacji powoduje niekiedy niezamierzone efekty
komiczne. Np. w podgrupie Radoúã zawodu znajdujemy cytat z powieúci Ilji
Ehrenburga Den vtoroj : Jestem bardzo szczæúliwa. Mam interesujàcà pracæ
[oczywiúcie w bibliotece] przytoczony za A. K. Barsukiem i K. Sekuðinà z 1953 r. 9
i obok niego cytat z Schnelles Geld Franka Goehrego: Muszæ odejúã z tej stæchlizny
[oczywiúcie z biblioteki] przytoczony za K. Seehaferem z 1982 r. 10 . Fragmenty
wyrwane z szerszego kontekstu literackiego, w dodatku nie zinterpretowane, mogà
byã jedynie drogowskazem do stacji docelowej, nigdy zaú samà stacjà. Döhmer
ufajàc autorom opracowañ nie rozróýniù ujæã groteskowych i satyrycznych niektó-
rych tematów, przez co caùà jego klasyfikacjæ trzeba poddaã krytyce, a na pewno
weryfikacji.
Poùàczeniem bibliografii tekstów, klasyfikacji opisów i antologii samych tekstów
jest ksiàýka bibliotekarek francuskich Anne-Marie Chaintreau i Renée Lemaitre
pt. Drôles de bibliotheques... Le thème de la bibliothèque dans la litterature et le
cinéma 11 . W stosunku do dzieùa Döhmera materiaù zostaù poszerzony o albumy,
komiksy i adaptacje filmowe powieúci. Klasyfikacja opisów ma charakter ýartobliwy,
a w kaýdym razie przekorny, figlarny. Wyznacza je piæã grup zagadnieñ: 1. PO-
WIEÚCIOPISARZE I BIBLIOTEKI (Powieúciopisarze, uýytkownicy, czytelnicy
bibliotek, Fikcja i realizm, Stereotypowy wystrój, Wiek czytelników, Anegdoty i
gagi), 2. WOJNA PRZECIWKO SIÙOM ZAPOMNIENIA ( Uwiæzienie miædzy
trudnà przeszùoúcià i niepewnà przyszùoúcià: szczury, kurz, poýary i inne katastrofy,
Sanktuarium czy cmentarz, Niedostæpne skarby), 3. BIBLIOTEKARSTWO I PO-
WIEÚCI (Scenariusze zachowañ wobec bibliotekarza: zapis i poýyczanie, uszko-
dzone dokumenty, wyjaúnienia i porady, sytuacje konfliktowe, Praca podziemna:
ukùadanie, katalogowanie, klasyfikowanie, prace manualne, promocja), 4. PORTRE-
TY (Oto czùowiek: bibliotekarze Anatola Francea, Biblioteki publiczne poczàtku
 Barsuk A. K., Sekuðina K. Bibliotekar v sovetskoj chudoþestvennoj literature // Bibliotekar.
1953, s. 3438.
10
9
 Seehafer K. Bibliothekare Freaks der Literaturgeschichte // Buch und Bibliothek T. 34 (1982),
s. 732, 804.
11
 Chaintreau A. M., Lemaitre R. Drôles de bibliothèques... Le thème de la bibliothèque dans la
litterature et le cinema. Paris, 1990.
158
wieku, Henry de Montherlant i biblioteki, Samotnoúã i samobójstwo, Wielki kapùan,
mnich i uczony, Bibliotekarscy misjonarze, Uwodzicielscy bibliotekarze, Bibliotekarz
gwiazda filmowa, Kobiety wchodzà na scenæ: stare panny, kobiety energiczne,
bibliotekarki obiekty poýàdania, kobiety wykorzystywane, kobiety peùne wigoru,
bibliotekarscy detektywi, kobiety samotne), 5. SNY... I KOSZMARY (Biblioteka
lotnisko snów).
Antologia tekstów ma dowodziã sùusznoúci powyýszej klasyfikacji, ale zawæýa
ona utwory tylko do tych, które zostaùy przetùumaczone na jæzyk francuski.
Achim Hölter w recenzji ksiàýki 12 pochwaliù autorki za ciekawy pomysù
badawczy oraz wiele wdziæku w jego realizacji i omówieniu bimedialnym tematyki
bibliotek (dzieùa literackie i dzieùa filmowe). Chwaliù równieý za to, ýe podjæùy one
taki temat, nie istniejàcy dotàd w podræcznikach historii literatury i historii filmu.
Zwróciù jednak takýe uwagæ na niedostatki interpretacji, to jest pùytkie biblio-
tekarskie a nie historycznoliterackie widzenie tego tematu. Pisaù on: Biblioteka
[rzeczywista] jest zbiorem ksiàýek (pod którym sà tu rozumiane godne zbierania
noúniki informacji), których egzystencja rozciàga siæ w przestrzeni i w czasie, które
sà zakùadane, posiadane, zarzàdzane i uýytkowane przez okreúlone osoby i których
historia szczególnie dotyczy to zbiorów publicznych rozgrywa siæ wedùug pewnych
reguù. [...]. Biblioteka jest wiæc pomieszczeniem na ksiàýki z historià, atmosferà,
charakterem odbitym w architekturze, pracownikach, uýytkownikach. Biblioteka
skùada siæ z jednostkowych elementów i ze skùadników standardowych, które naleýà
do praktyki kaýdej biblioteki, bez których niemoýliwe jest udostæpnianie: katalog,
magazyn, oddziaù informacji, a wiæc tego, co opisuje siæ w historii bibliotek i tego,
co opisuje siæ w bibliotekarstwie. O ile w rzeczywistoúci wystæpuje nie lokal
szczególny, lecz typowo przeciætna biblioteka, o tyle w tekúcie jakaú biblioteka
bædzie widoczna jako wyjàtkowa biblioteka, co moýe przynieúã dramaturgicznie
wiele funkcji 13 .
Hölter zarzuciù autorkom, ýe oprócz inspirujàcych elementów, w ich typologii
jest jeszcze wiele niedoskonaùoúci, m.in. to, ýe umieszczajà one w tym samym
porzàdku i nadajà takà samà rangæ tekstom, w których biblioteka jest tematem
zasadniczym, jak i utworom, w których wystæpuje ona jako temat drugorzædny, gubi
siæ w setkach epizodów.
Pomiædzy tymi niemiecko-francuskimi próbami syntezy opisów bibliotek w
utworach literackich pojawiaùy siæ artykuùy obejmujàce wæýsze pola badawcze,
ograniczone albo np. gatunkowo i czasowo tylko do powieúci wspóùczesnej, albo
tematycznie do jednego okreúlonego zagadnienia np. Biblioteka Brytyjska w lite-
rackiej fikcji. Tak np. Jane Merrill Filstrup z USA byùa asystentka dyrektora
Centrum Informacji Kultury Dzieciæcej UNICEF-u w artykule pt. Shattered calm.
 Hölter A.: Zum Motiv der Bibliothek in der Literatur // Arcadia : Zeitschrift für Vergleichende
Literaturwissenschaft. T. 28, Z. 1 (1993), s. 6572.
13
 Tamýe s. 67. Tù. Krystyna Bednarska-Ruszajowa.
159
12
Libraries in detective fiction 14 próbowaùa odpowiedzieã na pytanie, co sprawia, ýe
autorzy powieúci kryminalnych od Edgara Allana Poe i jego Morderstwa na Rue
Morgue z upodobaniem umiejscawiajà zbrodniæ w bibliotece lub czynià z biblio-
tekarki, rzadziej bibliotekarza, sprawcæ lub ofiaræ morderstwa. Nawiàzaùa w tym
celu do wypowiedzi Agaty Christie w przedmowie do jej powieúci kryminalnej The
Body in the Library. Popularna autorka pisaùa tam: Sà okreúlone miejsca przy-
naleýne okreúlonym typom fikcji literackiej: <zùy, ùysy baron> jest typowy dla
melodramatu, a <ciaùo w bibliotece> jest typowe dla powieúci kryminalnej W tym
przypadku biblioteka musi byã bardzo konwencjonalna i wysoce ortodoksyjna, z
drugiej strony ciaùo musi byã dziko nieprawdopodobne i wysoce sensacyjne 15 .
Przyczynæ tego upatruje J. M. Filstrup w charakterze bibliotek jako oazy ciszy,
spokoju, tajemniczoúci, a takýe niezmiennego porzàdku i ùadu, którego naruszenie,
np. êle leýàca na póùce ksiàýka, ùatwo moýe byã zauwaýone, jak równieý w charakterze
bibliotekarek, które raz bywajà ùadne, raz brzydkie, raz ujmujàce, raz odstræczajàce,
ale zawsze sà bystre i inteligentne, wiæc przez swojà wiedzæ albo stajà siæ niebez-
pieczne dla przestæpcy i ponoszà úmierã, albo przejmujà funkcjæ detektywa i
wykrywajà zbrodniæ.
Gerd Kriebisch 16 zwróciù uwagæ na odmiennoúã literackiego przedstawiania
bibliotek w krajach anglojæzycznych, póùnocnych i Rosji w stosunku do niemieckich.
W literaturze amerykañskiej np. nie ma wedùug niego ýadnej osobliwoúci w tym,
ýe dziaùajàce w powieúci lub opowiadaniu osoby odwiedzajà swoje biblioteki miejskie
i zajmujà siæ tam literaturà. Jest to moýliwe dlatego, ýe biblioteka takýe w rzeczy-
wistoúci jest zintegrowana z ýyciem publicznym miasta, czego autor nie dostrzega
w Niemczech, stàd stawia tezæ, ýe sposób przedstawienia i szczegóùowoúã opisów
bibliotek w utworach literackich danego kraju odpowiada rzeczywistej sytuacji
bibliotek i bibliotekarstwa tego kraju.
Krótki przeglàd bibliotek i bibliotekarzy w polskich powieúciach wspóùczesnych
przynoszà opracowania Cecylii i Janusza Duninów 17 oraz Izabeli Nagórskiej 18 . Jest
to w zdecydowanej wiækszoúci korzystny wizerunek zawodu. Ciekawy kierunek
opracowañ tej problematyki reprezentujà dosyã liczne prace polskich autorów
skupione wokóù hasùa úwiat ksiàýek, charakteryzujàce wybranego pisarza jako
wùaúciciela ksiægozbioru, a takýe wskazujàce na zawarte w jego utworach wypowiedzi
na temat ksiàýek, bibliotek i czytelnictwa. Zapoczàtkowaù ten kierunek, ùàcznie z
 Filstrup J. M. Shattered calm. Libraries in detective fiction. Cz. 12 // Wilson Library Bulletin
T. 53 (1978/1979), s. 320327, 392398.
15
14
 Cyt. za: Filstrup J. M., tamýe s. 320. Tù. Krystyna Bednarska-Ruszajowa.
 Kriebisch G. Das Bild der Öffentlichen Bibliotheken in der schönen Literatur // Buch und
Bibliothek. T. 23 (1971). S. 957959.
17
16
 Duninowa C., Dunin J. Bibliotekarze w ankietach i powieúciach // Bibliotekarz. 1968, nr 10,
s. 304305.
18
 Nagórska I. Jak nas [bibliotekarzy] widzà pisarze // Poradnik Bibliotekarza. 1988, nr. 3, s. 3
6; 1989, nr. 7/8, s. 1317.
160

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin