Biblioterapia - podstawowe informacje.doc

Definicje

W literaturze przedmiotu znaleźć można wiele definicji biblioterapii.

·         według Międzynarodowego Słownika Webstera
"Stosowanie wyselekcjonowanych materiałów czytelniczych jako środków wspierających proces terapeutyczny w medycynie i psychiatrii, albo: pomoc w rozwiązywaniu osobistych problemów poprzez ukierunkowane czytanie."

·         w "Encyklopedii wiedzy o książce" wydanej w 1971 r.:

Biblioterapia określana jest jako "stosowanie lektury książek i innych materiałów drukowanych jako środka terapeutycznego w leczeniu chorych."

·         R. J. Rubin, definiuje biblioterapię jako:

"Program aktywności oparty na interaktywnych procesach zastosowania drukowanych i nie- drukowanych materiałów, zarówno wyobrażeniowych, jak i informacyjnych, ułatwiających przy pomocy bibliotekarza lub innego profesjonalisty osiąganie wglądu w normalny rozwój lub dokonywanie zmian w emocjonalnie zaburzonym zachowaniu."

·         według Wity Szulc:

"Biblioterapia jest to wykorzystywanie książki do pomagania ludziom stojącym w obliczu poważnych problemów życiowych przez osoby, które dobrze znają i książki i ludzi."

·         według Eweliny Koniecznej:

"Biblioterapia to zamierzone oddziaływanie na jednostkę lub grupę za pomocą specjalnie dobranego tekstu, który odróżnia biblioterapię nieświadomą od świadomej, będącej elementem celowych działań profilaktycznych, wychowawczych czy te- rapeutycznych. Jej audiowizualną odmianą będzie filmoterapia. Biblioterapia to także różnorodne formy i metody pracy z książką i czytelnikiem."

·         według Ireny Boreckiej:

"Biblioterapia jest procesem terapeutycznym, w którym odpowiednio wyselekcjonowane i przystosowane materiały czytelnicze stosuje się jako środek wspierający proces leczniczy i wychowawczy."

Podział biblioterapii według R. J. Rubin:

·         Instytucjonalna
- Prowadzą na ogół lekarze. Oznacza ona zastosowanie literatury dla potrzeb indywidualnyego pacjenta i polega na tradycyjnym w medycynie posługiwaniu się tekstem z zakresu higieny psychicznej względem pacjentów chorych umysłowo. Stanowi jakby przypisanie książek na specyficzne choroby.

Cel: informowanie chorego i zapewnienie mu odpowiedniej rehabilitacji i rekreacji.

·         Kliniczna
- Polegająca na stosowaniu literatury w grupach pacjentów z problemami emocjonalnymi. Pacjenci uczestniczą dobrowolnie w zajęciach prowadzonych zazwyczaj przez lekarza i bibliotekarza wspólnie. Głównym celem biblioterapii klinicznej jest uzyskanie przez pacjenta zdolności wglądu w siebie, co powinno spowodować zmianę w jego psychice.

Cel: uzyskanie przez pacjenta zdolności "wglądu" w siebie, co ma doprowadzić do zmiany jego sytuacji psychicznej.

·         Wychowawcza (rozwojowa)
- Stosuje książki, materiały wyobrażeniowe i dydaktyczne do potrzeb zwykłych użytkowników, którzy nie mają problemów emocjonalnych. Tego rodzaju grupy prowadzone są przez bibliotekarza, nauczyciela lub innego profesjonalistę. Celem zajęć jest pobudzenie normalnego rozwoju, samorealizacja i wspieranie zdrowia uczestników, a wszystko po to, aby osiągnęli oni poczucie szczęścia.

Cel: pomoc osobom zdrowym w sensie fizycznym i psychicznym w rozwiązywaniu istotnych dla nich problemów. Biblioterapia indywidualna - kontakt biblioterapeuty z jedną osobą.


Grupy osób, do których biblioterapia jest skierowana:

Biblioterapia indywidualna - kontakt biblioterapeuty z jedną osobą.
Biblioterapia grupowa - wspólna recepcja tekstu odczytywanego przez prowadzącego zajęcia. Biblioterapia grupowa skierowana jest do osób w podobnym wieku lub mających podobne problemy.

Cechy biblioterapeuty:

Biblioterapeuta powinien mieć pewne predyspozycje, cechy i umiejętności:

Posiadać zdolność syntonii i empati* czyli: Charakteryzuje się łatwością nawiązywania kontaktów, umiejętnością wczuwania się w sytuację osoby potrzebującej pomocy, umiejętnością prowadzenia taktownych rozmów, umiejętnością aktywnego słuchania, potrafi być dyskretnym animatorem sytuacji terapeutycznej.

·         Potrafi dobrze diagnozować problemy i potrzeby uczestnika terapii w oparciu o swoją wiedzę psychologiczno-pedagogiczna, własne doświadczenie i intuicję.

·         Zna literaturę i możliwości jej oddziaływania na uczestnika biblioterapii, w danej sytuacji biblioterapeutycznej.

·         Umie zachować się, w zależności od nadrzędnych celów terapi, dyrektywnie lub niedyrektywnie.

Obok wypracowania, niezbędnych w większości przypadków programów biblioterapeu­tycznych, warto również pamiętać,że wszystko może być terapią, najdrobniejszy gest: podanie ręki, uśmiech,rozmowa, okazanie szacunku i zaufania. Nigdy nie mamy, bowiem pewności, co zadziała najsilniej, co okaże się kluczem do drugiego człowieka.

*syntonia [gr.], cecha osobowości przejawiająca się w umiejętności współżycia z otoczeniem i łatwości nawiązywania kontaktów z ludźmi.
*empatia [gr.], zdolność odczuwania stanów psychicznych innych ludzi; umiejętność przyjęcia ich spodobu myślenia, spojrzenia z ich
perspektywy na rzeczywistość.
*eklektyzm w sztuce, literaturze, filozofii lub badaniach naukowych: łączenie w jedną całość niejednorodnych elementów mających swe źródło w różnych stylach lub doktrynach.

Cele biblioterapii:

Celem nadrzędnym terapii jest niesienie pomocy w odnalezieniu się w nowej, trudnej sytuacji (np. choroba i jej ograniczenia).

·         Cel terapeutyczny – zmiana postaw, dynamizowanie do pracy nad sobą, wzrost samoakceptacji, samorealizacji, zmniejszenie psychicznej izolacji, tracze działanie;

·         Cel kompensacyjny – zamiennik dla osoby niesprawnej ruchowo (np. literatura sportowa, przygodowa);

·         Cel profilaktyczny – wypełnianie wolnego czasu.

Cele biblioterapii realizowanej w formie scenariuszy biblioterapeutycznych:

·         Rewalidacyjny – skierowany do osób o obniżonej sprawności intelektualnej;

·         Resocjalizacyjny – obejmujący swym zakresem osoby niedostosowane społecznie;

·         Profilaktyczny – mający za zadanie zapobiegać tworzeniu się problemów natury emocjonalnej;

·         Ogólnorozwojowy – nastawiony na realizowanie potrzeb wiążących się z danym wiekiem rozwojowym.

ogniwa biblioterapii:

Organizacja procesu biblioterapeutycznego
Zanim biblioterapeuta przystąpi do terapii za pomocą książki powinien opracować program, na który składają się następujące elementy:

·         Dobór uczestników - zaproszenie:
- polega na tworzeniu grupy w miarę jednolitej, przede wszystkim pod względem potrzeb i problemów,które maja być w ramach biblioterapii rozwiązane. Pod uwagę powinno się brać poziom wykształcenia, oczytania, referencje czytelnicze i wiek. Ważna jestdobrowolność uczestnictwa wzajęciach;

·         Dbałość o odpowiednią salę;

·         Warunki zewnętrzne - powinny zapewniać odpowiedni komfort czytania jak i prowadzenia dyskusji terapeutycznych;

·         Warunki czytania - powinny być dostosowane do możliwości pacjenta, aby ułatwiać mu kontakt z materiałem np. w przypadku osób niepełnosprawnych urządzenia do przewracania stron, powiekszalniki druki;

·         Ustalenie celu - np. zapewnienie wsparcia psychologicznego i duchowego, poprawa samopoczucia, pomoc w odzyskaniu wiary w siebie, zaakceptowanie siebie i innych w trudnej sytuacji życiowej, ukazanie wzorców osobowych lub wzorców postępowania, przełamanie psychicznej izolacji czy kształtowanie nowych potrzeb;

·         Dobór materiałów - który w zależności od wyznaczonego celu powinien być odpowiednio wyselekcjonowany i opisany. Specjaliści sporządzają specjalne listy lektur i biografie, w których dobiera się pozycje nie tylko o walorach terapeutycznych, ale także książki podsuwające rozwiązania problemów trudnych;
Fragmenty, które wybieramy powinny być krótkie, zwarte odpowiednio dobrane dla wszystkich uczestników, materiały powinny być dostosowane do zdolności percepcyjnych uczestnika, należy uwzględnić wiek chronologiczny i emocjonalny; należy brać pod uwagę preferencje czytelnika, należy dostosować się do emocji czytelnika, unikać fragmentów o samobójstwie, negatywnych, beznadziejnych;

·         Ważne też jest, aby nie narzucać uczestnikom własnych poglądów i nie zdominować dyskusji zbyt częstym zabieraniem głosu. Powinno się zachęcać nieśmiałych, wybierać razem z uczestnikami tematy i zachęcać do dyskusji, sugestiami zastępować nakazy.

Częstotliwość zajęć:

Czas trwania postępowania terapeutycznego uzależniony jest od celu terapii i od ogólnej atmosfery terapeutycznej oraz przebiegu terapii i osiąganych efektów. Może trwać od kilku dni do klikunastu tygodni. Niekiedy dla poprawy nastroju, zaburzonej samooceny lub zaburzonego zachowania wystarczy kilka godzin zajęć z wykorzystaniem elementów biblioterapii.

Model postępowania biblioterapeutycznego:

·         Diagnoza - rozpoznanie problemu i przewidywanie skutków planowego działania terapeutycznego opartego o odpowiedni↓

·         Dobór literatury, który ściśle wiąże się z daną sytuacją terapeutyczną↓

·         Postępowanie terapeutyczno-wychowawcze, oparte przede wszystkim o↓

·         Czytanie indywidualne lub zbiorowe (lub słuchanie) obudowane dodatkowymi formami pracy, w celu uzyskania odpowiednich wpływów na osobę poddaną terapii, umożliwiając mu↓

·         Identyfikację z bohaterem literackim lub sytuacją, która prowadzić może do↓

·         Refleksji nad czytanym tekstem, samym sobą i sytuacją, w jakiej aktualnie się znajduje, co daje mi szanse przeżycia↓

·         Katharsis, które jest rodzajem oczyszczenia, odreagowania, pozwalając na dokonanie↓

·         Wglądu w samego siebie, co może doprowadzić do↓

·         Zmian w postawach i zachowaniu.

Biblioterapia w pracy z dziećmi:

Formy pracy z książką w rewalidacji dzieci upośledzonych intelektualnie:

·         Oglądanie książek:
- przyjemność i zadowolenie z samodzielnego obejrzenia książeczki;
- poznawanie świata kolorów, technik plastycznych, faktur zastosowanych materiałów;
- wypowiedzenie się poprzez własną twórczość (rysowanie kredkami, malowanie farbami, lepienie z plasteliny);
Książki barwne o sztywnych kartach, różne faktury papieru, materiału np. z serii Dotykam i Poznaję Kolory wydanej przez Firmę Księgarską J. i K. Oleksiejuk ;

·         Zabawa książkami i zabawkami:
- oglądanie i manipulowanie książeczkami ruchomymi, uszytymi z materiału, w kształcie zwierząt przyczyniają się do wzmocnienia zdolności manualnych i spostrzegania. Dołączone zabawki (np. pluszaki) pomagają kojarzyć i ukonkretniać tekst;
- wypowiedzenie się poprzez własną twórczość (rysowanie kredkami, malowanie farbami, lepienie z plasteliny);
Np. "Dobranoc misiaczku" książeczka materiałowa z misiem, którego można ubrać, położyć spać itp. wydana przez "Bellonę" , książeczki z elementami magnesowymi jak: U.Kozłowskiej "W gospodarstwie" wydana przez Wydawnicto "Wilga" .

·         Głośne czytanie lub opowiadanie:
- emocjonalne przeżycie (zajęcia z elementami biblioterapii, bajkoterapia).

Bajki terapeutyczne jako szczególny rodzaj biblioterapii:

Bajka terapeutyczna to opowiadania tworzone na użytek terapii. Są to utwory przeznaczone dla dzieci w wieku 4-9 (niektórzy autorzy podwyższają granicę wieku do 11). Bajki terapeutyczne są sposobem na obniżenie lęku u dzieci, zredukowanie problemów emocjonalnych i wsparcie w trudnych chwilach.

Rodzaje bajek terapeutycznych:

·         Bajka relaksacyjna
- Posługuje się wizualizacją w celu wywołania odprężenia i uspokojenia.
- Akcja toczy się w miejscu dobrze znanym, opisywanym jako spokojne, przyjazne i bezpieczne.
- Bohater opowiadania obserwuje i doświadcza wszystkimi zmysłami miejsca, gdzie odpoczywa.
- Czas trwania 3-7 minut.
- Występują w niej wydarzenia związane np. z wodą (np. picie wody ze źródla, kąpiel pod wodospadem), lataniem (np. unoszenie się, fruwanie)
Bajka relaksacyjna powinna zawierać:
- Strukturę słuchową (np. Słyszysz szum drzewa);
- Strukturę wzrokową (np. widzisz kołyszące się trawy).;
- Srtukturę czuciową (np, czujesz ciepło promieni słonecznych);
Przed rozpoczęciem osoba opowiadająca wprowadza dzieci w stan rozluźnienia, mówiąc: Posłuchajmy bajeczko/opowiadania, usiądź/połóż się wygodnie, posłuchaj swego oddechu. Opowiadający sam musi być odprężony, słowa wypowiada rytmicznie, modelując głos, stosuje przerwy. Podczas czytania dodatkowym elementem jest odpowiednio dobrana muzyka np. leśne odgłosy , szum fal.

·         Bajka psychoedukacyjna
- Celem bajki jest wprowadzenie zmian w zachowaniu dziecka. Bohater bajki ma problem podobny do tego jaki przeżywa dziecko. Pozwala to dziecku zdobywać doświadczenie, uczyć się wzorów zachowań. Bajki tego typu uczą optymizmu, rozwijają empatię, dają wsparcie przez podkreślenie wagi przyjaźni i dobrych relacji z innymi. Bajki psychoedukacyjna mają pomóc dzieciom, które gorzej się uczą w poszukiwaniu odkrycia ich mocnych stron, pozostałym dzieciom bajki te mogą pokazać, że każdy ma określone predyspozycje. Bajki nie mogą narzucać dziecku zachowania, są propozycją; nie mogą też pouczać aby nie zniechęcały do naśladownictwa. Bajki psychoedukacyjna powinny być przepracowane.
- Po przeczytaniu zachęcamy dziecko do rysowania ilustracji, uzewnętrznienia emocji, rozmowy o uczuciach bohaterów bajek, odniesienia ich uczuć do sytuacji.

·         Bajka psychoterapeutyczna
- Bajki psychoterapeutyczne są dłuższe, mają rozbudowana fabułę, zawierają niektóre elementy baśni (kompensacja potrzeb) i bajki psychoedukacyjnej (wzory) uzupełnione o dawanie wsparcia, co w efekcie ma poprzez mechanizmy psychologiczne (identyfikację z bohaterem, odwrażliwienie i wiedzę) zbudować zasoby osobiste i spowodować redukcję napięcia. Bajki terapeutyczne to opowiadania fantastyczne, których fabuła dotyczy różnych sytuacji wzbudzających lęk. W narracji oddziałuje się na bohatera poprzez konkretyzację i racjonalizację lęków, wzmacnianie poczucia jego wartości, uczenie pozytywnego myślenia, powtarzanie bodźców lękotwórczych z takimi, które wywołują pozytywne emocje. Bajki przydają się w trakcie przeżywania sytuacji trudnej, np. w szpitalu w pierwszych dniach w przedszkolu.

Stałe elementy bajek:

·         Główny temat: Bohater opowiadania przeżywa sytuacje emocjonalnie trudne, które wyzwalają lęk. Dokładnie określany jest rodzaj lęku i sytuacja, która go wywołała;

·         Główny bohater: Postać dziecka lub zwierzątko, z którym dziecko może się identyfikować. Radzi ono sobie ze wszystkimi trudnymi sytuacjami przy pomocy innych postaci bajkowych, które pomagają mu problem zracjonalizować i uczą odpowiednich sposobów zachowania. W efekcie bohater postrzega siebie pozytywnie i każda bajka kończy się rozwiązaniem trudnej sytuacji, bohater uwalnia się od lęku. Nabywa umiejętność radzenia sobie w trudnej sytuacji, zna wzory postępowania i inaczej myśli o sytuacji wzbudzającej lęk;

·         Inne postacie: Pomagają zwerbalizować lęk, uczą skutecznych sposobów zachowań, umożliwiają bohaterowi przeżycie sukcesu, uczą myślenia pozytywnego, kreują nastrój emocjonalny – pełen miłości serdeczności i zrozumienia;

·         Tło opowiadania: Akcja rozgrywa się w miejscach dobrze dziecku znanych, a ich przedstawienie ma wzbudzić przyjemne doznania estetyczne;

·         W oparciu o schemat realizowane są założone cele:
- konkretyzowanie i racjonalizowanie lęku;
- zastępcze wzmacnianie własnej wartości;
- uczenie pozytywnego myślenia;
- wygaszanie lęku.

Pamiętajmy: Biblioterapia nie leczy, ale

·         Pomaga zmienić postawę na taką, która sprzyja zdrowiu;

·         Integruje osoby niepełnosprawne i nieprzystosowane społecznie;

·         Przygotowuje do pełnienia różnych ról;

·         Pomaga pokonać przeciwności losu, problemy życiowe;

·         Zmniejsza strach, stres, lęk. Łagodzi agresję;

·         Pomagazaakceptowaćswoją inność lub aktualny stan, w którym się znajdujemy;

·         Niesie ulgę w cierpieniu;

·         Pomaga w procesie rozwoju;

·         Koryguje emocjonalne zaburzone zachowanie;

·         Pomaga samotnym, nieśmiałym, zakompleksionym, uaktywnia;

·         Pomaga zaakceptować siebie;

·         Przygotowuje do wyboru właściwych celów, norm i wartości.

Bibliografia:

1. Biblioterapia w praktyce. Poradnik dla nauczycieli, wychowawców i terapeutów. Red. E. J. Konieczna. Wyd. 2 popr. Kraków, 2006. ISBN 83-7308-684-5

2. Borecka,Irena ; Wontorowska-Roter, Sylwia. Biblioterapia w edukacji dziecka niepełnosprawnego intelektualnie : materiały dydaktyczne dla nauczycieli i bibliotekarzy. wałbrzych : "Unus", 2003

3. Brett, Boris. Opowiadania dla twojego dziecka. Cz. 1. Koją, leczą, rozwiązują problemy. Gdańsk, 1998. ISBN 83-85416-83-8

4. Fuhrmann-Wőnkhaus, Elke. Spacer po tęczy. Odprężające opowiadania dla chorych dzieci. Kielce, 2004. ISBN 83-7224-468-5.

5. Geisler, Ursel ; Viehoff, Hanne. Ania się nudzi i inne opowiadania dla dzieci w wieku od 4 do 10 lat. Kielce, 2003. ISBN 83-7224-077-9

6. Molicka, Maria. Bajki terapeutyczne dla dzieci. Poznań, 1999. ISBN 83-85594-89-2

7. Molicka, Maria. Bajki terapeutyczne.Cz. 2. Poznań, 2003. ISBN 83-7278-099-4

8. Molicka, Maria. Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii. Poznań, 2002. ISBN 83-7278-041-2

9. Nitsch, Kornelia. Bajki pomagają dzieciom. Opowieści, które uzdrawiają, pocieszają i dodają odwagi. Warszawa, 2001. ISBN 83-7311-116-6

...