Boze_Igrzysko_-_D.Norman.pdf

Norman Davies

Boże Igrzysko

TOM I

Od początków do roku 1795

Część pierwsza

Przedmowa do nowego wydania

Trudno uwierzyć, że aż dwadzieścia lat minęło od dnia, w którym - z drżeniem serca -

zanosiłem maszynopis Bożego igrzyska do królewskiej siedziby wy-

dawnictwa Oxford University Press. Nie wiem, gdzie się podziały te wszystkie

lata. W równie wielkie zdziwienie wprawia mnie fakt, że całe dziesięć lat minęło

od dnia, w którym - z takim samym drżeniem serca - udzielałem ówczesnemu

dyrektorowi Znaku, panu Profesorowi Jackowi Woźniakowskiemu, zezwolenia

na wydanie w Krakowie okrojonej przez cenzurę polskiej wersji książki. Ogląda-

ne z mojej perspektywy, to dziesięciolecie minęło niczym mgnienie oka.

A przecież tak wiele się zmieniło. PRL gdzieś się ulotniła. Polska jest wol-

nym krajem, a jej historycy i jej filozofie historii mogą ze sobą otwarcie współza-

wodniczyć. Prezydent Wałęsa był i odszedł. Dawna „Solidarność" przeszła do

historii -jak Armia Krajowa, legiony, szwoleżerowie, husarze... Wydawnictwo

Znak, którego kwatera główna niegdyś mieściła się na poddaszu, dziś urzęduje

w stylowym pałacyku. Tylko Jan Paweł II jest wiecznie taki sam.

Boże igrzysko jest dla mnie jak dziecko, które dorosło i które nie zawiodło

swojego ojca. Nikt lepiej ode mnie nie zna jego wad. Ale też nikt nie może bar-

dziej ode mnie cieszyć się świadectwem jego sukcesów. Już mnie nie potrzebuje -

chyba po to, żebym mu czasem posłał z daleka ojcowski uśmiech. Cieszę się, że

teraz ukazuje się w jednotomowym wydaniu, upodobniając się przez to do swojej

młodszej siostry - Europy.

Ale najbardziej cieszy mnie, że z tej książki uczy się dziś nowe pokolenie

czytelników, którzy obecną sytuację w Polsce traktują jak rzecz normalną. Kiedy

pisałem Boże igrzysko, trzeba było przechowywać pamięć o niepodległości Polski

MW^. -^

V / A'*

/•5" ^f\

Przedmowa do nowego wydania

z myślą o tych, którzy znali tylko jej niewolę. Dziś trzeba - między innymi -

przypominać ludziom o niewoli Polski i pokazywać im, jak łatwo można wolność

utracić.

Autora nieodmiennie cieszą listy od czytelników. Niedawno napisała do mnie

z Ameryki pewna pani, aby mi donieść, że bardzo jej się podobała moja historia

Polski. Twierdzi, że bardzo wiele się z niej dowiedziała. Pisze o niej: Diabelskie

igrzysko.

Norman Davies

Oxford, w lipcu 1999

Przedmowa do polskiego wydania I tomu

Boże igrzysko zostało napisane po angielsku, przez Anglika i z przeznaczeniem

dla anglojęzycznego czytelnika. Celem książki było przybliżenie charakteru i treści

historii Polski publiczności czytelniczej świata, której z takiego czy innego powodu długo

odmawiano naukowego, a jednocześnie popularnego wprowadzenia do

tak istotnego rozdziału dziejów Europy. Jako student brytyjskiego uniwersytetu

nie mogłem nie zauważyć, jak znaczna część konwencjonalnej wiedzy o Polsce opiera się na

tendencyjnych, a jednocześnie przez nikogo nie podważanych opi-

niach na temat sąsiadów i wrogów Polski; wiele z tych opinii pochodzi od pruskich lub

carskich komentatorów epoki rozbiorowej. Równie dobrze zdawałem sobie sprawę z tego,

jak nieudane były podejmowane przez polskich autorów pró-

by stworzenia przeciwwagi dla tych nieprzyjaznych w stosunku do Polski poglądów. W tej

sytuacji, starając się zachować bezstronne stanowisko historyka, spró-

bowałem jednocześnie stworzyć ramy, w które - z przychylnych wobec Polski

pozycji - można by wbudować omówienie szczegółowych kwestii spornych i poszczególnych

epizodów jej dziejów. Równocześnie zaś, nie odnajdując w sobie

predyspozycji do szowinizmu - czy to brytyjskiego, czy polskiego - usilnie stara-

łem się podkreślać wielonarodowościowy charakter społeczeństwa polskiego

w okresie poprzedzającym straszliwe przeżycia lat 1939-1945, a także - tam gdzie

to tylko było możliwe - wskazywać na istnienie międzynarodowych powiązań

lokalnych spraw polskich. Nie do mnie należy ocena, w jakim stopniu udało mi

się zrealizować te cele. Niemniej jednak książka nie ucierpiała na tym, że ukazała

się akurat w grudniu 1981 roku - w chwili, gdy świat Zachodu przeżywał kolejny

ze swych okresowych napadów fascynacji wszystkim co polskie.

Przedmowa do polskiego wydania I tomu

Głęboki kryzys społeczny i polityczny, jaki wybuchł w Polsce w latach 1980-

81, niewątpliwie wyszedł daleko poza przewidywania, jakim dałem wyraz w sze-

regu uwag i komentarzy zawartych w ostatnim rozdziale Bożego igrzyska. Książ-

ka została ukończona w 1979 roku i - chociaż trafnie przewidziałem nieszczęśli-

wy rozwój wypadków w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, to jednak omówienie

wydarzeń ostatniego okresu było zaledwie czymś w rodzaju postscriptum do mo-

jego studium na temat Tysiąclecia Polski. Postanowiłem więc napisać drugą książkę,

której treść ogniskowałaby się wokół wydarzeń ostatnich lat. W ten sposób po-

wstała książka Heart of Europę. A Short History ofPoland („Serce Europy", wyd.

Oxford University Press, 1984). Jest to odrębne studium, ograniczone do omówie-

nia wyłącznie tych spraw, w których można się dopatrywać źródła obecnego kry-

zysu. Z tego też powodu książka została napisana niejako w odwrotnym porządku

chronologicznym: narracja cofa się, krok po kroku, od czasu teraźniejszego w prze-

szłość. Chciałbym przy tym z naciskiem podkreślić, że nie jest ona skróconą wer-

sją Bożego igrzyska, od którego różni się pod kilkoma istotnymi względami.

Jest rzeczą oczywistą, że cudzoziemiec, który pisze o Polsce i o czymś, co

stanowi jej najświętszą własność - o jej historii - musi wywołać wzburzenie w nie-

jednej patriotycznej piersi. Jak napisałem w oryginalnej przedmowie do Bożego

igrzyska, odczuwam bolesną świadomość faktu, że „niejeden polski uczony wie

na ten temat nieporównanie więcej niż ja". Wkładem historyka w historię nie jest

jednak wyłącznie wiedza o przedmiocie. Perspektywa, proporcje, zaangażowanie

emocjonalne -jednym słowem to, co artyści i muzycy nazywają „tonacją" - wszyst-

ko to odgrywa swoją rolę. I rzeczywiście - fakt, że cudzoziemiec jest wolny od

zahamowań i ograniczeń, w obliczu których stają wszyscy historycy starający się

opisać dzieje własnej ojczyzny, może mu dać niezasłużoną przewagę. Naciskany

w tej sprawie przez pewnego upartego Polaka podczas jednego z publicznych spot-

kań w Londynie, musiałem przyznać, że „idealnym autorem bezstronnej historii

Polski mógłby się zapewne okazać jakiś Chińczyk". Ostatecznie, jeśli jednym z naj-

wybitniejszych historyków wiktoriańskiej Anglii mógł być Francuz, a czołowym

historykiem Anglii georgiańskiej - człowiek wywodzący się ze Wschodniej Gali-

cji, nie ma powodu, dla którego naukowiec brytyjski nie miałby pisać o sprawach

polskich.

Ogólnie rzecz biorąc, Boże igrzysko spotkało się z o wiele lepszym przyję-

ciem, niż mógłby tego oczekiwać autor. W ciągu minionych sześciu lat na kilku

kontynentach ukazało się drukiem ponad sto recenzji, a zaledwie trzy czy cztery

miały wydźwięk zdecydowanie negatywny. Ze szczególną satysfakcją czytałem

takie omówienia, jak komentarz pióra Neala Aschersona, który sam jest wybit-

nym znawcą spraw polskich, a który napisał, że „Norman Davies dał nam zarów-

no melodię, jak i libretto" historii Polski; „zarówno namiętność, mit i anegdotę,

jak i fakty" („The Observer", 7 lutego 1982). Prof. D.C. Watt nazwał książkę „wy-

bitnym dziełem historycznej narracji" („Daiły Telegraph", 4 marca 1982). W re-

cenzji zatytułowanej „Polska: wartości moralne zdolne przetrwać katastrofy" pi-

Przedmowa do polskiego wydania I tomu

sze: „Największą być może zaletą książki jest sposób, w jaki autor łączy poczucie

wzniosłej roli Polski, niemal swego rodzaju moralnego posłannictwa, z bardzo

trzeźwym spojrzeniem na szereg mitów, jakie nagromadziły się wokół przeszłości

tego kraju i jego ukształtowanego przez tradycję obrazu" („Catholic Herald",

22 stycznia 1982). Na łamach czasopisma „Soviet Jewish Affairs" (maj 1983)

dr Antony Polonsky stwierdza między innymi, że „bardzo mocną stroną Daviesa

jest jego wrażliwość na atmosferę i nastrój" i że „ze szczególnym zadowoleniem

należy przyjąć sposób, w jaki Davies traktuje kwestie żydowskie".

Obszerna korespondencja przynosiła momenty zarówno dumy, jak i rozba-

wienia. Napisał do mnie pewien młody małżonek, skarżąc się, że jako jeden ze

ślubnych prezentów podarowano młodej parze egzemplarz Bożego igrzyska i że

jego nowo poślubiona żona uparła się, aby wszystko inne odłożyć na bok, dopóki

nie przeczyta obu tomów. Pewien starszy pan, Polak, gratulował mi książki, która,

jak pisał, ogromnie mu się podobała; dopiero na samym końcu listu wyraził swój

żal z powodu swojej całkowitej nieznajomości języka angielskiego.

Szczególnie przychylne były reakcje ze strony polskich uczonych i publicy-

stów. Profesor Leszek Kołakowski z uniwersytetu w Oxfordzie zaryzykował twier-

dzenie, ieBoże igrzyskowi „jedyną prawdziwą książką o Polsce", jaką kiedykol-

wiek napisano w jakimkolwiek języku („New York Times Book Review", 15 sierp-

nia 1983). Profesor Stanisław Barańczak z Uniwersytetu Harvarda pisał, że Boże

igrzysko, to „dokonanie naprawdę imponujące: bez wątpienia... najlepsze z do-

stępnych w języku angielskim wprowadzenie w ów niewiarygodny galimatias,

jakim jest polska historia" („New Republic", 15 listopada 1982, „Aneks" nr 31,

1983). Zawodowi historycy, zachowując należytą rezerwę w sprawach dotyczą-

cych szczegółów, dawali jednocześnie wyraz równie pochlebnym opiniom. Profe-

sor Piotr Wandycz z Uniwersytetu Yale swój ą wyczerpującą recenzję napisaną po

polsku zamyka następującą konkluzją: „Cierpliwy czytelnik jednakże, zafascyno-

wany dziejami Polski..., będzie sowicie wynagrodzony za swój wysiłek" („Zeszy-

ty Historyczne", tom 62, 1982, Paryż). Pisząc po angielsku i zwracając się do

innej publiczności, Wandycz stwierdza: „Jest to książka wybitna... Moje własne

reakcje na Boże igrzysko obejmują całą gamę uczuć od podziwu dla erudycji i ory-

ginalności Daviesa po rozdrażnienie, jakie chwilami budzą niektóre z jego nazbyt

ogólnych stwierdzeń. Ale bez względu na to, jakie można by wobec tej książki

żywić zastrzeżenia, jest to dzieło dużej wagi, świadczące o wielkiej wyobraźni,

skłaniające do przemyśleń i doskonale napisane" („American Historical Review",

kwiecień 1983). Profesor Anna Cienciała z Uniwersytetu Stanowego w Kansas

określa książkę jako „autorytatywne i oryginalne studium historii Polski" („Slavic

Review", tom 42, nr 3, 1983).

Sądząc z otrzymanej przeze mnie korespondencji, zakorzeniona wśród Pola-

ków tradycja wymaga, aby pisząc do zagranicznych autorów, po kilku słowach

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: