by Czes�aw Bia�czy�ski, Krak�w 1999 Ilustracje Ma�gorzata Che�kowska Redaktor Bogdan Baran Redaktor techniczny Marian �y�a ISBN 83-85109-27-7 Wydawnictwo Baran i Suszczy�ski ul. Pijarska 3, 31-015 Krak�w, Poland tel./fax: (0-12) 422-3633 e-mail: wydbis@krakow.cc Printed in Poland Czes�aw Bialczy�ski Mitologia s�owia�ska Ksi�ga tura Wydawnictwo Baran i Suszczy�ski Krak�w 2000 Spis tre�ci O Ksi�dze Tura TAJ� PIERWSZA - O pocz�ciu �wiata i Trzech Rzeczach Pierwszych, czyli Kaukach, Kirach i Jednog�owych, oraz o Czwartym Dziele Swata wed�ug zachodnich W�d�w obrz�du k�tyny witowskiej i przekaz�w z Winety, a tak�e tradycji wschodnich Budyn�w obrz�du k�tyny w Gleniu i poda� znad Danapru .............................. TAJA^ DRUGA - O rodzie A�dah�w-Sp�t�w, czyli o Smokach i �mijach-�nujach, oraz o rodzie Swiat�ogo�c�w-Kunicz�w wed�ug Sorb�w znad Gop�a, a tak�e obrz�du k�tyn Nur�w z Caroduny i Stradowa oraz poda� wschodnich W�t�w-Ant�w znad Morza Ciemnego ............................................... TAJ� TRZECIA - O Zniczach, Buncie Dziesi�ciu syn�w Boga Bog�w, ich upadku i odrodzeniu w Umorach-Straszach, zwanych Or�ami Weli wed�ug zinis�w ludu Ist�w (Aist�w) z Ramowego nad Prego��, naw�znik�w plemienia Os�w z k�tyny osowskiej i poda� gu�larzy ludu Maz�w z Ko�bieli ......................................... TAJ� CZWARTA - Wojna o Bu��, czyli o Trzecim Dziale, narodzinach bog�w �ywio��w i Mocy, ich rozmno�eniu oraz o bitwie o Ziemi�, Wel� i Niebiosy wedlug wieszczek z ko�cio�a Wady w Mogi�� nad Wisk��, w Ziemicy Mogi�an�w, i poda� gu�larzy k�tyny Matki Ziemi w Sierdzu, w Ziemicy L�chskiej, czyli na podstawie wierze� Wschodnich L�g�w TAJ� PI�TA - O narodzeniu Potwor�w, ich bitwie o Niebo, Wel� i Ziemi�, o zabiciu Potwor�w i powo�aniu do bytu Przedstworz�w oraz nadaniu bogom Taj wed�ug wo�chw�w kapiszty w Rosi pod Bie�ogorodem nad Dnieprzem w ziemicy Rosomon�w, s��w ko�oduna Jura z uroczyska Bie�yje Bogi w ziemicy plemiennej Wiatycz�w z ludu Bur�w oraz zinis�w plemienia Kur�w z ludu Ist�w chromu w Apuolu ........................................... TAJ� SZ�STA - O tym, jak Sw�t doprowadzi� Czarnog�owa i Bia�obog� do pomno�enia oraz o �ywio�ach i Mocach, ich tytu�ach, atrybutach i innych mianach wedlug witung�w arko�skiej �wi�tyni Swata ze �wi�tej Wyspy Rui, wajdelot�w z uroczyska Szwin-toroga nad Wilij� oraz poda� weide�tojs�w ze �wi�tyni Swaistiksa w Truso, w ziemicy Brus�w z ludu Ist�w .................................................................................. TAJ� SI�DMA - S�owo o Drzewie Drzew i o czterech obliczach Swata oraz o jego pi�tej postaci. S�owo o trzech obliczach Kauk�w, podw�jnym obliczu Kir�w oraz o czasie Ziemi, Weli i Nieba wed�ug mik�w plemienia W�dlet�w z Czerwiszcza i Mogilska oraz poda� wieszczek z Gard�ca na �wi�tej Rui, z grodu Kruk�w i kapiszty zakrzowskiej w uroczysku �wi�toborze, jak r�wnie� wo�chw�w z Turowa nad Prypeci� w Ziemicy Budyn�w .............................................. l TAJ� �SMA - O �wiecie narodzonym z Boga Bog�w, Ludziach powsta�ych z Potwora Porusza i o wa�nym rodzie Ga��z�w wed�ug l�dzia�skich gu�larzy z ��na, wejunas�w plemienia Stawan�w z T�kit oraz sredeckiej kapiszty Swata w ziemicy Serdczan ........................................................... l TAJ� DZIEWI�TA - Opisanie Weli wed�ug wszych k�cin S�owia�szczyzny .................................................... l TAJ� DZIESI�TA - O narodzinach Ma�ych Bog�w wed�ug wszych k�cin S�owia�szczyzny .............. TAJ� JEDENASTA - Jeszcze o narodzinach M�odych �ywio��w i Mogt�w wed�ug wo�chw�w z Uroczyska Jod�owego w Semyczu i �erc�w Poleszuk�w ze Swita�a oraz wed�ug poda� tobolar�w za�abskich z Bia�ego Kamienia i z grodu Smole�c�w Po�abskich - Smoldynia TAJ� DWUNASTA - O narodzinach Ludzi-Zerywan�w, Zwierz�w i Zrost�w wed�ug �erc�w k�ciny w S�upsku, grodzie plemienia Sto�p�w, oraz innych k�cin Zachodu i Wschodu TAJ� TRZYNASTA - Wojna o Kr�g - Cztery Bitwy Pocz�tku; Pierwsza - Bitwa o Miejsce, Druga - Bitwa o Miesi�c�w, Trzecia - Bitwa o Ma�ci, Czwarta - Bitwa o Miana wed�ug k�cin Zachodu, czyli �erc�w z Winety, Sierdz� i L�na oraz Wschodu, czyli wo�chw�w z Clenia, Bia�oziera i Swita�ci ................................................................ TAJ� CZTERNASTA - Wojna o Kr�g - Trzy Bitwy Ko�ca; Bitwa Pi�ta - o Moc, Bitwa Sz�sta - o Mno�no��, Bitwa Si�dma - o Miar� wed�ug k�cin Zachodu, czyli �erc�w z. Winety, Sierdz� i L�na oraz Wschodu, czyli wo�chw�w LQ-dzion�w Naddnieprza�skich, a tak�e Clenia, Bialoziera i Swita�a ............................ TAJ� PI�TNASTA - Mi�dzy bogami wed�ug toblaczy k�ciny Jarowita w Jeryniu Polabskim, �erc�w �wi�tego Kopca Pu�tuskiego i innych k�cin wszej S�owia�szczyzny ............................................................. TAJ� SZESNASTA - O zaj�ciach i robotach bog�w na Weli, Ziemi i w Niebie wed�ug wszych k�cin Staw�w ............................................................ TAJ� SIEDEMNASTA - Zerywanie w Kolibie wed�ug �erc�w zag�t�w ze Siania i wszych k�cin Slaw�w O Ksi�dze Tura Ksi�ga Tura jest pierwszym tomem ca�o�ci zaprojektowanej jako Czw�rksi�g - Wielki Tajemnik. W czw�rksi�-gu ma zosta� zawarty mo�liwie pe�ny zapis wierze�, poda�, mit�w, legend, obrz�d�w i rytua��w religijnych, wiedzy magicznej (o zio�ach, naw�zach-amuletach, �rodkach urocznych itp.), czyli kultury duchowej, jak� wytworzy�a ca�a S�owia�szczyzna na przestrzeni swojej 3500-letniej obecno�ci w dziejach. W zamierzeniu autora czw�rksi�g ma da� przyst�pny dla ka�dego przeci�tnego czytelnika, popularny obraz owej kultury duchowej i materialnej naszych przodk�w, ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem dziej�w bajecznych, mitycznych, najdawniejszych, kt�re wszak stanowi� o poczuciu zakorzenienia ka�dego z nas we wsp�lnocie zwanej Polsk�, S�owia�szczyzn�, a szerzej r�wnie� Europ� czy kultur� indoeuropejsk�. Ksi�ga Tura w swoim uk�adzie jest wzorowana na Mitach greckich Roberta Gravesa. Sk�ada si� na ni� wiele mit�w, poda�, legend i w�tk�w bajecznych, opowiadaj�cych o dziejach dawnych bog�w i �wiecie stworzonych przez nich ludzi - Zerywan�w, przodk�w wszystkich S�owian i Ba�t�w. Zebrane przez autora mity i podania mitologiczne z obszaru od Ba�kan�w po Polsk� i od Po�abia po wschodnie kra�ce Ukrainy i Rosji zosta�y skomponowane w jedn� ca�o��, tworz�c zr�b mitologii staros�owia�skiej. Jest to chyba pierwsza w historii literatury pr�ba odtworzenia wierze�, religii i bajecznych dziej�w S�owian w zamkni�tym kszta�cie mitologii. Opowiada ona chronologicznie o tym, co dzia�o si� od stworzenia �wiata przez bog�w, powo�ania do bytu ludzi i usadowienia ich w ziemskiej Kolibie a� po czas mitycznych pocz�tk�w pierwszych pa�stw s�owia�skich znanych nam z pisanej historii - An-t�w, Wielkiej Morawy, Zwi�zku Wielet�w i Obodrzyc�w na Po�abiu, Wi�lanii oraz pa�stw Polan, Czech�w, Rus�w, Chorwat�w, Serb�w, S�owe�c�w i Bu�gar�w. Si�� rzeczy zawiera te� mityczny obraz dziej�w narod�w s�siednich - g��wnie Ba�t�w, Ira�czyk�w (potomk�w dawnych Scyt�w i Sarmat�w), Celt�w i German�w. M�wi r�wnie� o tym, co dzia�o si� mi�dzy bogami na s�owia�skim Olim-pie-Weli, zanim pojawili si� ludzie. O czynach bog�w i ich wp�ywie na kszta�t otaczaj�cego naszych przodk�w �wiata przyrody, p�niej za�, po stworzeniu Zerywan�w, o stosunkach mi�dzy bogami i lud�mi. Dzieje bajeczne opowiadaj� o pierwszych wyt�dzach, bohaterach wyprawiaj�cych si� w Za�wiaty, �ercach-kaplanach, pierwszych kr�lach plemiennych, sojuszach, wojnach, mitycznych grodach, pa�stwach prehistorycznych, pierwotnych obyczajach i uk�adzie cz�owiek-przyroda u lud�w dawnych epok. Kieruj�c si� zasad�, �e Ksi�ga Tura powinna zadowoli� odbiorc�w na ka�dym poziomie zainteresowania tematem, autor nada� jej kszta�t tr�jwarstwowy. Pierwsza warstwa to wartka opowie�� fabularna - czysta tre�� mitu, podania, legendy czy opowie�ci bajecznej, pozbawiona komentarzy. Drugi poziom stanowi� Przypisy umieszczone pod ka�dym rozdzia�em. Zawieraj� one poszerzony opis oparty na kronikach historycznych i materia�ach naukowych z wielu dziedzin. Poziom ten rozbudowano o u�atwiaj�ce orientacj� w prezentowanym systemie elementy klasyfikuj�ce i analityczne, o wywody etymologiczne i por�wnawcze. Autor zastrzega si�, �e ta cz�� pracy nie ma charakteru �ci�le naukowego, lecz stanowi integraln� struktur� podporz�dkowan� tekstowi g��wnemu. Jest pog��bion� prezentacj� koncepcji, uzupe�nieniem bajecznych dziej�w S�owia�szczyzny oraz opisem obrz�d�w, uk�ad�w plemiennych i obyczaj�w. Tu om�wiono postacie bog�w s�owia�skich wi���c je z wierzeniami innych lud�w, przedstawiono obraz pradawnych krain S�owian, postacie kr�l�w i bohater�w, opisano grody i miejsca �wi�te, organizacj� kultu, obrz�dowo��, przedstawiono �lady archeologiczne oraz zanalizowano w�tki i zwi�zki etymologiczne, kt�re (poza przekazami kronikarskimi i tradycj� ludow�) stanowi�y cz�sto podstaw� odtworzenia mit�w. Trzecia warstwa to Przypisy do Przypis�w - cz�� stworzona z my�l� o tych wszystkich, kt�rzy chcieliby si� wdr��y� w temat, odkry� jego zawi�o�ci, si�gn�� do �r�de�, z jakich czerpa� autor, lub po prostu pozna� stanowisko nauki dotycz�ce mitologii s�owia�skiej. Zawarto tu wiadomo�ci nie tylko o wykorzystanych �r�d�ach, lecz r�wnie� o konkretnych utworach, z jakich zaczerpni�to podawane w dw�ch poprzednich warstwach wersje mit�w, czy o teoriach, na jakich autor opar� swoj� koncepcj� kr�gu bog�w i ca�� prac� odtwarzaj�c� mitologi�. Tutaj zawarto nieliczne komentarze odautorskie i bibliografi�. Ksi�ga Tura otwiera przed Czytelnikiem rozleg�y przestw�r �wiata wyobra�e� i wierze� Pras�owian, �wiata poda� ludowych i ba�ni mitycznych, zape�nionego postaciami dziwnych stwor�w, boginek, demon�w, inog�w i bo- hater�w- �wiata, o kt�rym niebacznie zapominamy, zwracaj�c si� dzisiaj ku obcym mitologiom, w�tkom i postaciom. Jest to �wiat kt�ry dali nam w wielowiekowej spu�ci�nie nasi przodkowie. Urzeka on swoj�...
snowie130