autorytarna mentalno Polakw.pdf

IV : NAVKI SPOŁ ECZNE

Maja Rumińska

Nowa polska demokracja

a autorytarna mentalność Polaków

1. Wprowadzenie

Dziesięć lat temu zmiany, które następowały niemal z dnia na dzień we

wszystkich obszarach funkcjonowania naszego społeczeństwa, począwszy od polityki, a

skończywszy na życiu codziennym, spotkały się z powszechną akceptacją, wręcz

entuzjazmem. Obecnie zarówno profesjonalni badacze społeczeństwa polskiego, jak i

jego obserwatorzy zaniepokojeni są rosnącą wśród Polaków tendencją do wyrażania

niezadowolenia ze zmian ustrojowych, które miały miejsce począwszy od 1989 roku.

Faktem jest, że znaczna część społeczeństwa nieprzychylnie wyraża się o teraźniejszej

sytuacji w naszym kraju i z nostalgią spogląda w przeszłość. Z badań CBOS -u wynika, że

jest to aż 40% naszego społeczeństwa.

Tabela 1. Procentowy rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy dla ludzi takich jak Pan(i) krajem

lepszym do życia?” Źródło: CBOS .

„Jest Polska obecnie”

„Była Polska przed rokiem 1989”

„Trudno powiedzieć”

45%

40%

15%

Takie zjawisko słusznie napawa niepokojem, gdyż w obliczu dziesiątej rocznicy

transformacji, w czasie wzmożonej reﬂeksji nad tym, co się stało, liczba całkowicie

przekonanych o słuszności przemian ustrojowych jest coraz mniejsza, a coraz

liczniejsze stają się głosy tych, którzy z radością wspominają dawne czasy PRL -u. Wielu

badaczy próbowało udzielić odpowiedzi na pytanie, dlaczego tak się dzieje. Czyżby

Polacy zapomnieli, jak za wszelką cenę chcieli wydostać się spod jarzma komunizmu,

jak walczyli o demokrację, często ryzykując własnym życiem? To niemożliwe, by tak

wielu ludzi jednocześnie ogarnęła amnezja. Musi istnieć inna przyczyna tak szerokiego

niezadowolenia z tego, co oferuje demokracja. Do rozwiązania tej „zagadki” może nas

zbliżyć analiza psychologicznego mechanizmu stosunku do demokracji.

Przede wszystkim należy stwierdzić, iż uprzywilejowana pozycja społeczna sprzyja

aprobacie panującego systemu. Jeżeli jego zmiany przynoszą awans w hierarchii

społecznej, to owe zmiany zyskują poparcie, zaś jeśli wiążą się z degradacją, to

naturalnie spotykają się z dezaprobatą. Dlatego właśnie obserwujemy tak szerokie

niezadowolenie wśród lekarzy, nauczycieli, górników oraz bezrobotnych, którzy teraz

pozbawieni zostali swych dawnych przywilejów albo cieszą się mniejszym

zainteresowaniem i opieką ze strony państwa, niż to miało miejsce przed transformacją

ustrojową w roku 1989. Mechanizm ten został przez socjologów nazwany względną

deprywacją (Wnuk-Lipiński 1996). Ponadto rozczarowanie demokracją „w polskim

wydaniu”, niespełnione oczekiwania dotyczące bezpieczeństwa socjalnego i efektywnej

gospodarki wiążą się z dezaprobatą przemian ustrojowych i rosnącym poparciem dla

rządów „silnej ręki”.

Oczywiście położenie jednostki ma znaczący wpływ na jej przekonania, jednak

jest to wpływ dość nietrwały, gdyż każda zmiana jej pozycji powoduje zmianę

poglądów. Psychika i struktura ludzkiego umysłu, będące skutkiem przystosowania się

do danej sytuacji lub jej krytyki, ulegają zmianom znacznie rzadziej, stąd ich wpływ na

preferencje w stosunku do danej sytuacji jest silniejszy i o wiele bardziej znaczący.

Dlatego przyczyn krytyki demokracji i poparcia rządów autorytarnych należy szukać nie

tylko w warunkach ludzkiej egzystencji, ale przede wszystkim w ludzkiej świadomości.

Zdaniem badaczy tego zjawiska są powody, aby przypuszczać, że taka postawa w dużej

mierze uwarunkowana jest typem ludzkiej świadomości, nazwanym przez nich

autorytaryzmem.

2. Krótka historia pojęcia „autorytaryzm”

„Autorytaryzm” to obecnie pojęcie niemal obiegowe, ma ono swoje stałe miejsce

nie tylko w słowniku profesjonalnych badaczy życia społecznego, ale przeszło już

nawet do języka potocznego. Popularność tego terminu nie oznacza, że zawsze jest on

używany poprawnie, dlatego warto zapoznać się z jego genezą i ze zmianami, którym

podlegał.

Jako pierwsi posłużyli się nim pracownicy Instytutu Badań Społecznych we

Frankfurcie, którzy szukali przyczyn masowego poparcia dla rodzącego się wówczas w

Niemczech faszyzmu. Ich prace zostały przerwane po dojściu faszystów do władzy, a

sami badacze zmuszeni do emigracji. W Stanach Zjednoczonych podjęli współpracę z

pracownikami Uniwersytetu w Berkeley i tam kontynuowali swoje badania. Efektem tej

współpracy była książka wydana w 1950 roku i zatytułowana The Authoritarian

Personality , w której T. W. Adorno, E. Frenkel-Brunswik, D. J. Levison i R. N. Sanford

zawarli podstawowe założenia swojej teorii osobowości autorytarnej i przedstawili

narzędzie do jej pomiaru: skalę F (nazwa pochodzi od słowa faszyzm).

W swej koncepcji inspirowali się oni psychoanalityczną wizją człowieka, który w

swych działaniach zdeterminowany jest przez swoje wewnętrzne pragnienia i potrzeby.

Trwała i względnie stała struktura tych nieświadomych potrzeb to osobowość.

Autorytaryzm, według Adorno i jego współpracowników, to pewien typ tej

osobowości, która czyni człowieka potencjalnie faszystowską jednostką. Autorzy

wyróżnili kilka wymiarów, które składają się na osobowość autorytarną:

Konwencjonalizm — sztywne przywiązanie do wartości klasy średniej,

Autorytarne podporządkowanie — bezkrytyczne podporządkowanie się

autorytetom,

Autorytarna agresja — skłonność do potępiania i karania osób

naruszających konwencjonalne wartości,

Antyintracepcja — niechęć do tego co subiektywne, tzn. niechęć do

zrozumienia stanów psychicznych innych ludzi,

Przesądność i stereotypowość — tendencja do myślenia w sztywnych

kategoriach,

M . RUMIŃSKA : AUTORYTARNA MENTALNOŚĆ POLAKÓW

MISHELLANEA № 1. — IV : NAVKI SPOŁECZNE

Wiara w siłę — przecenianie roli siły i twardości, identyﬁkacja z ludźmi

mającymi władzę i siłę,

Destruktywność i cynizm — wrogość do ludzi,

Projektywność — rzutowanie na zewnątrz swoich nieświadomych

emocjonalnych impulsów,

Nadmierne zainteresowanie seksem.

(Korzeniowski 1999, Marody 1976, Koralewicz 1987)

Koncepcja autorytarnej osobowości natychmiast wzbudziła ogromne

zainteresowanie, ale jednocześnie wielką falę krytyki. Przede wszystkim polemizowano z

psychoanalityczną interpretacją źródeł autorytaryzmu i zarzucano jej zbyt ścisłe związki

z polityką. Próbowano zmieniać ustalony zestaw wymiarów składających się na

syndrom osobowości autorytarnej i z jego pomocą wyjaśniać inne zachowania ludzi niż

te zasugerowane przez autorów koncepcji. Jednakże najważniejszym przełomem w

myśleniu o autorytaryzmie była zmiana w rozumieniu samego pojęcia. Autorytaryzm

zaczęto odnosić, nie jak pierwotnie to czyniono do typu osobowości, ale do

charakterystycznego dla niektórych ludzi typu mentalności.

Tak rozumiany autorytaryzm nie ma swego źródła w nieuświadomionych

potrzebach ludzkich. Autorytarne widzenie świata uzależnione jest nie tylko od

indywidualnych skłonności jednostki, ale również od warunków środowiskowych.

Więcej o źródłach tak rozumianego autorytaryzmu będzie mowa w dalszych

rozdziałach. Autorzy i kontynuatorzy nowego ujęcia tego pojęcia akcentują różne jego

cechy, zawsze jednak odwołując się do oryginalnej koncepcji Adorno i innych autorów

The Authoritarian Personality . W ich pracach daje się jednak zaobserwować tendencję do

ograniczania liczby wymiarów tego zjawiska; stałe pozostają: gotowość do

podporządkowywania się silnym autorytetom, identyﬁkacja jedynie z wąską grupą ludzi,

tendencja do posługiwania się stereotypami i niechęć wobec ludzi o odmiennych

wartościach i przekonaniach.

Rezygnacja z niektórych wymiarów autorytarnej mentalności ma również względy

praktyczne, trudne jest bowiem jednoczesne badanie tak wielu cech. Są one ze sobą na

tyle mocno skorelowane, że wystarczy uwzględnienie kilku najistotniejszych z nich.

W tej pracy będą wykorzystywane wyniki badań nad autorytaryzmem

przeprowadzonych w Polsce, dlatego warto przyjrzeć się temu, jak ich autorzy

rozumieli pojęcie autorytaryzmu. Pracownicy Instytutu Psychologii PAN na użytek

swoich badań deﬁniują autorytaryzm jako „orientację polegającą na przeświadczeniu o

hierarchicznej organizacji stosunków międzyludzkich oraz konieczności

podporządkowania się autorytetom i rezygnacji z własnej podmiotowości”

(Korzeniowski 1993). Słomczyński(1995) i jego współpracownicy przeciwstawiają

autorytaryzm tolerancji i deﬁniują jako „predyspozycję do trzymania się utartych reguł

nawet, gdy zmieniają się warunki ich stosowania” oraz wewnętrzny nakaz

posłuszeństwa wobec autorytetów.

Wszyscy posługują się zbliżonymi pytaniami wskaźnikowymi autorytaryzmu, które

nawiązują do pytań stosowanych przez Adorno w skali F. Praktyka badawcza wielu

polskich psychologów i socjologów dowiodła ich dużej użyteczności i trafności.

Przykłady tych pytań zamieszczone są poniżej:

„Najważniejszą rzeczą, którą trzeba uczyć dzieci, jest całkowite posłuszeństwo

wobec rodziców.”

„Niedobrze jest robić cokolwiek w inny sposób, niż robiły to poprzednie

pokolenia.”

„Każdy dobry kierownik, aby uzyskać uznanie i posłuch powinien być surowy

i wymagający wobec ludzi, którzy mu podlegają.”

„W tym skomplikowanym świecie jedynym sposobem na to, aby wiedzieć co

robić, jest zdać się na specjalistów i doradców.”

„Żaden przyzwoity mężczyzna nie może szanować kobiety, która przed

małżeństwem nawiązywała stosunki seksualne.”

„Zawsze powinno okazywać się szacunek tym, którzy sprawują władzę.”

„Każdy powinien być posłuszny wobec swoich zwierzchników, niezależnie od

tego, czy jest przekonany o ich racji.”

W zależności od potrzeb badacza można używać skróconych lub rozbudowanych wersji

tego zestawu; wyniki analiz wykorzystujące różne wersje są do siebie zbliżone.

Przykładowo Słomczyński zastosował dziewięciowskaźnikowy model pomiaru,

natomiast Korzeniowski tylko czterowskaźnikowy.

3. Autorytaryzm Polaków lat dziewięćdziesiątych

Badania nad autorytaryzmem mają już długą tradycję. Zjawisko to intensywnie

badano w krajach Europy Zachodniej, Ameryki Północnej, w Australii, a nawet w

Afryce. Natomiast za „żelazną kurtyną” z powodów politycznych problem ten

pomijano i nie czyniono zeń przedmiotu badań empirycznych ani rozważań

teoretycznych przez wiele lat. W Polsce studia nad autorytaryzmem rozpoczęto dopiero

w latach osiemdziesiątych, a J. Koralewicz podejmując się tego zadania przeprowadziła

badania na najszerszą skalę.

Na początku lat dziewięćdziesiątych nastąpiła wielka „rewolucja” w polskim

społeczeństwie. Rozpoczęła się nowa dekada: nowy ustrój polityczny, nowe zasady

funkcjonowania państwa, nowe instytucje społeczne. Polska wkroczyła na drogę

demokratyzacji. Tak wyglądała oﬁcjalna strona transformacji, ale co działo się w

świadomości jednostek, głównych bohaterów całego wydarzenia? To, czy podobna

rewolucja miała miejsce w umysłach i psychice Polaków, postanowili zbadać

pracownicy Instytutu Filozoﬁi i Socjologii PAN . Podjęli się oni porównania ogólnego

poziomu autorytaryzmu społeczeństwa polskiego okresu państwowego socjalizmu i

społeczeństwa polskiego po zmianie ustroju. Z ich analiz (tabela 2.) wyraźnie wynika, że

poziom autorytaryzmu był niższy na początku lat dziewięćdziesiątych niż pod koniec lat

siedemdziesiątych.

Tabela 2.: Przekrojowe porównanie średnich wartości autorytaryzmu w latach 1978/1980 i w roku

1993 (odchylenia od średnich dla 1978/1980) 1 . U w a g a : (+) oznacza spadek poziomu

autorytaryzmu. Źródło: Mach (1998).

1 Autorzy badań analizowali rodzinne zasoby mentalne (między innymi autorytaryzm), dlatego pomiarów

dokonywano na triadach rodzinnych składających się z ojca, matki i dziecka. Badania odbyły się

dwukrotnie. Pierwsze badanie miało miejsce w latach 1978-1980, w okresie „ustabilizowanego”

państwowego socjalizmu końca lat siedemdziesiątych. Badanie powtórnie zrealizowano po zmianie

ustrojowej — w roku 1993 (Mach 1998).

M . RUMIŃSKA : AUTORYTARNA MENTALNOŚĆ POLAKÓW

MISHELLANEA № 1. — IV : NAVKI SPOŁECZNE

1978/1980 1993

Istotność różnicy 1978/1993

Ojcowie

Matki

Dzieci

0,00

0,29

0,19

0,27

t=3,88

t=2,03

t=3,89

Powyższe wyniki mogą prowadzić do wniosku, że wszystko podąża we

„właściwym kierunku” tzn. demokratyzują się nie tylko instytucje społeczeństwa

polskiego, ale również świadomość Polaków. Dodatkowo zaobserwowana zmiana

poziomu autorytaryzmu polskiego społeczeństwa zgodna jest z wynikami

międzykulturowych porównań poziomu autorytaryzmu, które wskazują na znaczną

dysproporcję między krajami kapitalistycznymi i socjalistycznymi: niskim

autorytaryzmem cechują się kraje kapitalistyczne, a wysokim kraje socjalistyczne. Te

optymistyczne stwierdzenia są jednak zbyt przedwczesne, bowiem badania

przeprowadzone w latach dziewięćdziesiątych przez pracowników Instytutu Psychologii

PAN , którzy systematycznie śledzili zmienność poziomu autorytaryzmu w dobie

transformacji systemowej, wskazują na ciągłą obecność, a nawet wzrost autorytarnych

nastawień wśród Polaków. Wyniki tych badań przedstawiono w tabeli 3.

Tabela 3.: Procentowy rozkład odpowiedzi na pytania diagnostyczne dla autorytaryzmu w latach

dziewięćdziesiątych w Polsce Źródło: Korzeniowski (w druku).

Rok

Zdecydo-

wanie

zgadzam się

Raczej

zgadzam

się

Nie

mam

zdania

Raczej

się nie

zgadzam

Zdecydowa-

nie się nie

zgadzam

„Najważniejszą rzeczą,

którą trzeba uczyć

dzieci jest całkowite

posłuszeństwo wobec

rodziców.”

1990

1991

1993

1994

1995

1997

40.4

35.6

54.0

53.4

50.1

33.8

28.6

42.5

29.6

26.2

28.6

33.8

9.1

6.7

1.8

1.2

5.7

14.6

11.5

8.8

12.8

15.1

7.3

3.7

5.8

7.3

5.7

„W tym

skomplikowanym

świecie jedynym

sposobem na to, aby

rozeznać się jak na-

leży postępować jest

zdanie się na

specjalistów i

doradców.”

1990

1991

1993

1994

1995

1997

15.1

14.0

18.5

19.7

20.5

12.2

31.5

42.2

32.2

30.2

36.2

30.5

17.1

32.1

13.6

11.4

7.2

21.5

23.5

15.8

24.2

26.9

25.7

25.2

12.9

4.9

11.4

11.9

10.5

10.2

„Każdy dobry

kierownik, aby uzyskać

uznanie i posłuch,

powinien być surowy i

wymagający wobec

ludzi, którzy mu

podlegają.”

1990

1991

1993

1994

1995

1997

28.2

24.1

31.7

31.4

26.1

21.5

36.3

41.4

32.7

31.7

35.2

34.4

8.9

5.3

3.9

3.1

9.3

18.7

19.0

19.2

22.1

23.8

25.6

8.8

6.6

11.1

10.9

11.7

5.7

„Jak się dobrze

zastanowić to trzeba

przyznać, że istnieją na

świecie tylko dwa typy

1990

1991

1993

1994

21.3

14.5

37.4

40.0

20.6

30.4

27.7

26.1

20.9

20.2

6.9

4.3

24.2

22.5

16.4

18.6

13.0

12.5

12.2

11.0

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: