W STEPIE SZEROKIM - ROSYJSKI PODBÓJ AZJI ŚRODKOWEJ(2).pdf - marcymonka

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 1 of 5

WSTEPIESZEROKIMrosyjskipodbójAzjiŚrodkowej

[ MikołajMorzyckiMarkowski ]

Do początków XIX wieku Rosja nie

przejawiała większego zainteresowania

sytuacją w Azji Środkowej. Pierwszym,

który zwrócił uwagę na moŜliwości

ekspansjinaWschodzieiwynikającezniej

korzyści był hrabia Jan Potocki, który po

upadkuRzeczpospolitejuznał,Ŝewszystkie

siły winien poświęcić w słuŜbie Imperium

Rosyjskiego – jedynemu, według niego,

państwu na wschodzie zdolnemu krzewić

uniwersalne idee oświeceniowe. Ten

wybitny podróŜnik, slawista i etnograf,

władający biegle kilkunastoma językami,

jedenznajwiększycherudytówtegoczasu

uznał,ŜeŜywotneinteresyRosjileŜąniew

Europie,lecznaWschodzie.Zanajbardziej

istotny uznał podbój Kaukazu, będącego

kluczemdopodporządkowaniaIranu,oraz

AzjiŚrodkowejiAfganistanujakopoczątkowejfazyekspansjinaIndie.Program

ten, znany jako "system azjatycki", nie został nigdy przez Potockiego

systematycznie spisany, tworzył jednak spójną koncepcję. Nie doczekawszy się

poparciazestronycara,w1815rokuPotockipopełniłsamobójstwo.

Paradoksalnie, chociaŜ pisma Jana Potockiego leŜały zapomniane w szufladzie

departamentuazjatyckiegorosyjskiegoMSZ,"systemazjatycki"byłrealizowanyw

praktyce.JuŜw1812roku,kiedywojskaNapoleonazajęłyMoskwę,jednazarmii

rosyjskich konsekwentnie podbijała Kaukaz. Kongres wiedeński i ukształtowanie

sięnowegoporządkupolitycznegowEuropie,wktórymRosjazajmowałakluczową

pozycję,tylkoczęściowoodwróciłyuwagęcaratuodAzjiŚrodkowejiDalekiego

Wschodu. Za panowania Aleksandra I i w pierwszych latach rządów Mikołaja I

Petersburg nie podejmował wprawdzie powaŜniejszych inicjatyw na tych

obszarach, lecz zdecydowanie inne było nastawienie urzędników, wojskowych i

gubernatorów,którychwładzarozciągałasięnaterenybezpośredniosąsiadujące

ześrodkowoazjatyckimichanatami.DostrzegalionirealnemoŜliwościstosunkowo

łatwejekspansjinapołudnieijejkorzyścidlapaństwarosyjskiego.

NajwaŜniejszymmiastempograniczaisiedzibągubernibyłzałoŜonyw1742roku

Orenburg.ChronionyprzezfortyfikacjeisilnygarnizonstanowiłzarównowaŜny

ośrodek handlowy, do którego przybywały liczne karawany z Buchary, Chiwy i

Kokandu, jak i ośrodek zbierania informacji o państwach środkowoazjatyckich.

Gubernia orenburska jako przygraniczna miała status wojennej, a jej generał

gubernatorzy cieszyli się względną swobodą w prowadzeniu własnej polityki, z

czegoteŜskwapliwiekorzystali.NajbardziejzasłuŜonymznichwpropagowaniu

podboju Azji Środkowej był (od 1833) hr. Bazyli Perowski (1794–1857). Jego

działania koncentrowały się początkowo na zapewnianiu bezpieczeństwa na

szlakach handlowych, bowiem karawany kupców rosyjskich udające się do

chanatów środkowoazjatyckich, były często atakowane i grabione przez hordy

Turkmenów i Kirgizów. Perowski podjął teŜ próbę dokładniejszego zbadania

pograniczawysyłającrazemzkupcamiswychszpiegów.

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/azja_srodkowa.html

2008-04-06

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 2 of 5

Wobec niemoŜności zapewnienia bezpieczeństwa karawanom kupieckim, zimą

1839/40 roku Perowski bez porozumienia z Petersburgiem zdecydował się

przeprowadzić zbrojną wyprawę na Chiwę. W skrajnie trudnych warunkach

(temperatura poniŜej 30 stopni Celsjusza), nie docierając nawet do chanatu,

musiałzarządzićodwrót.Z5tys.Ŝołnierzy,zktórymiwyruszył,przeŜyłzaledwie

co trzeci. Niefortunna wyprawa zimowa utrwaliła w Petersburgu przekonanie o

niedostępności Azji Środkowej, a sam Perowski popadł w niełaskę i został

odwołanydostolicy.DoOrenburgapowróciłdopierow1851roku,jakogenerał

gubernatoriuznanyspecjalistaiznawcaproblemówAzjiŚrodkowej.

UprzedzićAnglików

W latach czterdziestych zaczęto w Petersburgu z niepokojem obserwować

ekspansję Wielkiej Brytanii w Afganistanie i jej coraz powaŜniejszy wpływ na

politykę w tym regionie. Za najpowaŜniejszy problemem i zagroŜenie uwaŜano

przejęcieprzezangielskichkupcówrynkówśrodkowoazjatyckich.Towarymasowo

sprowadzanezAngliiisprzedawaneczęstopocenachdumpingowychwypierały

tamwyrobyrosyjskie.Natomiastluksusoweproduktyazjatyckie,takiejakjedwab

czydywany,atakŜebawełnaprzestałydocieraćnarynekrosyjski.Obawianosię,

Ŝe Wielka Brytania pokusi się o zbrojne zajęcie Buchary, Chiwy i Kokandu,

opanowującszlakihandlowedoPersji,IndiiiChin,anawetzagrozirosyjskiemu

Dalekiemu Wschodowi. W Petersburgu zaczął przewaŜać pogląd, Ŝe

najwłaściwszym posunięciem będzie podporządkowanie sobie Azji Środkowej.

UwaŜano,ŜeakcjętakąmoŜnabędzieprzeprowadzićstosunkowonieduŜymisiłami

przy relatywnie małych nakładach finansowych. Za najwaŜniejszy z punktu

widzeniastrategicznegouznanopodbójKokandu,zewzględunarozległośćtego

chanatu i jego potencjał demograficzny. Najistotniejsza z punktu widzenia

militarnegowydawałasiękontrolanadleŜącąwtympaństwiedolinąfergańską,

przezktórąprzechodziławiększośćwaŜnychszlakówhandlowych.JuŜw1853roku

Perowski zdobył najdalej na północ wysuniętą twierdzę Kokandu, AkMeczet.

Wojskacarskieprzystąpiłydobudowynowychwarowni,mającychposłuŜyćjako

bazawypadowadopodbojuAzjiŚrodkowej.Realizacjętychplanówpowstrzymały

jednaknadziesięćlatwybuchwojnykrymskiejizwiązanezniąniepowodzenia

militarne Rosji, upokarzający pokój paryski i obawa przed antagonizowaniem

stosunkówzWielkąBrytanią.

RajdygenerałaCzerniajewa

WłaściwypodbójAzjiŚrodkowejprzezRosjęrozpocząłsięświtem1maja1864

roku,kiedypułkownikM.G.Czerniajewopuściłnaczele2600Ŝołnierzytwierdzę

Wiernoje(AłmaAta).JegooddziałjuŜ4czerwcazdobyłkokandzkąfortecęAulije

Ama(Dzhambul),tracączaledwietrzechludzi.Stratygarnizonuliczącego1500

Ŝołnierzy to 307 zabitych i 390 rannych. Mniej więcej w tym samym czasie z

leŜącegonapółnocyAkMeczetuwyruszyłoddziałpułkownikaN.A.Wierowkinaw

sile 1600 ludzi. 12 czerwca zajął on twierdzę Turkiestan (Azret) kosztem 5

zabitych i 24 rannych. Oba oddziały połączyły się wkrótce i pod dowództwem

Czerniajewa 22 września przypuściły atak na Czimkent. Tym razem Rosjanie

stracili2zabitychi70rannychprzystratachŜołnierzyKokanduszacowanychna

10tys.ludzi.

Awansowany za to zwycięstwo do stopnia generałamajora Czerniajew, widząc

ogromnąsłabośćwojsknieprzyjaciela,27wrześniapodjąłdecyzjęomarszuna

Taszkient, liczący ponad 100 tys. mieszkańców (więcej miał tylko Kokand) i

bronionyprzezpotęŜnemuryodługości16mil.PółtoratysiącarosyjskichŜołnierzy

okazałosięjednaksiłaminiewystarczającymidozdobyciamiastaiponieudanym

szturmie(18zabitychi60rannych),4październikaCzerniajewzarządziłodwrót

doCzimkent.Mimozaskoczeniapoczątkowymibłyskawicznymipostępamiwojsk

rosyjskich,Kokandyjczycyzdecydowalisięwówczasnakontratak.4grudnia1864

roku10tys.ichŜołnierzydopadłonadrodzemiędzyTurkiestanem,aCzimkentem

oddział 112 Kozaków dowodzonych przez esaułaW. R.Serowa.Po trzydniowej

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/azja_srodkowa.html

2008-04-06

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 3 of 5

bohaterskiejobronie,pozbawionymwodyiŜywnościŜołnierzomcarskimudałosię

wyrwaćzpułapki,pozostawiającjednaknapolubitwy57poległych.

WszczęcieprzezRosjandziałańwojennychiichsukcesyskłoniłyemiraBuchary

Seid Muzaffar Eddina podjęcia próby rozciągnięcia władzy na znaczne obszary

KokanduwtymrównieŜnaTaszkient.UprzedzonyotymCzerniajew,niechcąc

doprowadzić do bezpośredniej konfrontacji z Bucharą, postanowił uprzedzić

Muzaffara i samemu zdobyć Taszkient. 29 kwietnia 1865 roku w bitwie pod

twierdząNiazbek(niedalekoCzimkentu)pokonał7tys.ŜołnierzyKokanduizajął

fortecę, będącą kluczem do systemu irygacyjnego zaopatrującego Taszkient w

wodę. Przybyły z liczącą 6 tys. ludzi odsieczą dowódca kokandzki Alim Kul

zmuszonyzostał9majadoprzyjęciabitwywotwartymterenie.Wstarciutym

Kokandyjczycystracili300zabitych(Rosjanie–10rannych),asamAlimKulzostał

śmiertelnieranny.MieszkańcyTaszkientupoddalisięjednakpodprotekcjęemira

Buchary,któregowojskaszybkozbliŜałysiędomiasta,coskomplikowałosytuację

polityczną. Czerniajew, zdawał sobie sprawę, Ŝe Petersburg nie pozwoli mu w

takiej sytuacji na zdobywanie miasta, a odwrót uwaŜał za prestiŜową poraŜkę.

Musiałwięcdziałaćszybko.Jegooddziałprzystąpiłdoszturmu14czerwca1865

roku,atrzydnipóźniejpowyjątkowozaciekłychwalkachulicznychbyłojuŜpo

wszystkim. Czerniajew triumfował i miał po temu powody – z niespełna 2 tys.

Ŝołnierzy i 12 armatami, zadał klęskę piętnastotysięcznym wojskom Kokandu,

zdobywającprzytym63działa.StratyRosjanwynosiły25zabitychi89rannych.

Mimo tych sukcesów działalność Czerniajewa oceniano w Rosji krytycznie,

uwaŜając,ŜezawszelkącenęprzeondowojnyzemiremBuchary,wzwiązkuz

czymzostałonwmarcu1866rokuzdymisjonowany.Niepowstrzymałotojednak

potyczekgranicznych.PodnieobecnośćKryŜanowskiego8maja1866rokudoszło

wreszciedobitwypodIrdŜar,którabyłanatyleduŜa,iŜrozstrzygnęłalosywojny.

Armia Buchary poniosła olbrzymie straty i została zmuszona do odwrotu.

Wykorzystując słabość przeciwnika Rosjanie zajęli wkrótce szturmem ChodŜent

oraztwierdzęNau.Zdobycietegoterenuwykraczałozdecydowaniepozainstrukcje

wydaneprzezPetersburg.Nadworzepostanowionojednakprzymknąćoczynatę

niesubordynację, anawet kontynuować ekspansję, ogłaszając 17 czerwca 1866

włączenie zdobytych terytoriów do Cesarstwa. PrzeraŜony tym faktem chan

Kokandu Khudojar godził się na wszelkie warunki, aby tylko utrzymać władzę.

KryŜanowskiodrzuciłjednakjegoofertęijesieniąwkroczyłnaterenyBuchary.Po

seriizwycięstwRosjaniezajęliUraTiube,DŜizakiIanyKurgan,cootworzyłoim

drogędoSamarkandy.UdanąkampanięprzerwaładopierozbliŜającasięzima.

UpadekBuchary

Przyłączenie tak znacznych terytoriów do Cesarstwa wymusiło zmiany

administracyjne. 11 czerwca 1867 roku dekretem cesarskim utworzone zostało

generalnegubernatorstwoTurkiestanu.Pierwszymrosyjskimadministratoremtych

terenów wyznaczony został generał adiutant Konstanty Kaufmann, otrzymując

nieograniczone pełnomocnictwa do podejmowania wszystkich politycznych,

granicznych i handlowych posunięć (...) i zawierania traktatów. Jego głównym

celem było ustanowienie szerokiego i łatwego dostępu rodzimego handlu i

przemysłuwgłąbAzjiŚrodkowej.

MającprzyzwoleniePteresburga,wkwietniu1868rokuvonKaufmannwyruszyłna

Samarkandę. Nad rzeką Zierawszan jego siłom zagrodziły drogę wojska emira

Buchary, który zaŜądał ustąpienia Rosjan z DŜizaku i innych miast zajętych

poprzedniegoroku.Kaufmann domagał się natomiastkontrybucji irezygnacjiz

roszczeńdoutraconychterytoriów.Wobecfiaskanegocjacji,generałwydałrozkaz

sforsowaniarzeki,nacowojskaemirazareagowałyodwrotem.Dziękitemu1maja

RosjaniebezprzeszkódzajęliSamarkandę,a11maja–miastoUrgut.Czterydni

później opanowali Katta Kurgan, ostatnie z waŜniejszych miast na drodze do

stolicychanatu–Buchary.ZwycięskipochódRosjanpowstrzymałydopierowieści

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/azja_srodkowa.html

2008-04-06

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 4 of 5

o wybuchu powstania w Samarkandzie, przeciwko nieduŜemu garnizonowi

pozostawionemutamprzezKaufmanna.

EmirBuchary,stojącwobliczunieuchronnejklęski,zdecydowałsięnapodjęcie

rokowań. 23 czerwca zawarto pokój, na mocy którego przyznano Imperium

Rosyjskiemu zdobyte wcześniej terytoria, prawo swobodnego handlu oraz

zakładania kompani handlowych, zaś obywatelom Rosji prawo przejazdu i

nietykalność osobistą. Buchara musiała ponadto wypłacić 500 tysięcy rubli

kontrybucji, których zastawem miały być miasta Samarkanda i Katta Kurgana

(anektowaneformalnieprzezRosjękilkalatpóźniej).Cesarstwoniezdecydowało

sięnaformalnąlikwidacjęemiratuzewzględunaobawyprzedreakcjąWielkiej

Brytanii,leczpodporządkowałogosobiefaktycznie.

PopodbojuBucharyiKokandupozakontroląRosjipozostawałajuŜtylkoChiwa.

Cieszyłasięonauzasadnionąopiniąpaństwabezprawiainiewolnictwa,awładze

carskie nie mogły znieść zwłaszcza grabienia przez Ŝołnierzy Chiwy karawan

kupieckichiściąganiaprzeznichpodatkówodnominalniepodległychRosjiludów.

Niezwłocznie po utworzeniu generałgubernatorstwa Turkiestanu von Kaufmann

zaproponował Chiwie traktat pokojowy, gwarantujący wolny przepływ ludności,

nieingerowaniewsprawysąsiedzkieiwolnyhandel.NalegałrównieŜnaspotkanie

obustroniuzgodnieniestanowisk.JednocześniewraporciedoPetersburgaz1870

roku proponował operację wojskową. Doszła ona do skutku w 1873 roku i od

początkuzapowiadałasięjakobardzotrudna,zewzględunafakt,ŜeChiwędzieliło

600milpustyniodTaszkientui930odOrenburga.Ekspedycjaliczyła13tys.ludzi

podzielonych na cztery oddziały. Obfitująca w dramatyczne epizody wyprawa

zakończyła się sukcesem tylko dzięki zdecydowaniu dowódcy jednej z armii,

generałowiWierowkinowi,któremuudałosięzdobyćChiwę.Pozostalidowódcydali

pokazbezmyślnościitchórzostwa,stojącywraŜącejsprzecznościzbohaterstwem

poprzednichrosyjskichkampanii.PokonanychanatChiwyuznałsięzaprotektorat

Cesarstwa rosyjskiego i odstąpił tereny na prawym brzegu Amu Darii. Rosja

zagwarantowała sobie takŜe przywileje handlowe oraz wypłatę kontrybucji

wojennych.

Ostateczny podbój Azji Środkowej zakończył się kilka lat później. Najpierw, po

nieudanympowstaniu1875roku,zlikwidowanochanatKokandzkiiprzyłączonogo

doRosjijakoobwódfergański.Następnieodkońcalatsiedemdziesiątychdo1885

rokuanektowanostopniowostepyTurkmenistanu,zdobyciemafgańskiejtwierdzy

Kuszka. Dominacja i podboje Rosji w Azji Środkowej groziły wojną z Wielką

Brytanią,zainteresowanąekspansjąnapółnocodposiadanychterytoriów.Rosjanie

uznali jednak, Ŝe Anglicy skłonni będą do kompromisów, podobnie jak w 1869

roku, kiedy to Rosja z zrzekając się pretensji do dwóch małych chanatów na

korzyśćAnglii,mogłaswobodniepodporządkowaćsobieChiwę.Itymrazemobie

stronydoszłydokompromisu.Wpaździerniku1885rokuwPetersburgudoszłodo

zawarcia porozumienia, w którym ustalano granicę rosyjskoafgańską będącą

jednocześnierozgraniczeniemstrefwpływów.

Apla

Obszar Azji Środkowej obejmuje tereny dzisiejszego Uzbekistanu, Kirgistanu i

Turkmenistanu,atakŜeczęściowoKazachstanu.Ludyzamieszkująceteobszary,

pochodzą od autochtonicznych mieszkańców Azji Środkowej, koczowniczych

plemiontureckichimongolskich.IchjęzykinaleŜądogrupytureckiej.Napoczątku

XIII wieku najsilniejszym państwem w Azji Centralnej był staroŜytny Chorezm,

słynącyzbogactwipotęŜnychmiast(Buchara,Samarkanda,ChodŜent,Urgencz,

Merw). W latach 1219–1230 Azja Środkowa została opanowana przez Czyngis

chana,aporozpadziejegoimperiumweszławskładZłotejOrdy,odktórejdoXV

wiekuzaleŜałaRuś.Wyswobodziwszysięzmongolskiegojarzma,corazsilniejsze

państwomoskiewskiewXVIwiekuzaczęłookresekspansjinawschód,którego

kamieniami milowymi było podporządkowanie chanatów Astrachańskiego i

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/azja_srodkowa.html

2008-04-06

Historia Rosji - serwis historyczny

Page 5 of 5

Kazańskiego, a wkrótce równieŜ Syberyjskiego. Na granicy ze stepami

zamieszkanymiprzezKazachówzeŚredniejiMałejOrdypowstałowówczasszereg

twierdz(m.in.Orenburg,Troick,Pietropawłowsk,OmskiSiemipałatyńsk),którez

czasemstworzyłysystemumocnieńodmorzaKaspijskiegodogranicyzChinami.

TerenydzisiejszegoKazachstanudopaństwarosyjskiegowłączanebyłystopniowo

od początku wieku XVIII do lat dwudziestych XIX wieku. Ekspansja ta miała

charakter w zasadzie pokojowy i sprowadzała się do zakładania garnizonów

wojskowychibudowaniutwierdzwstrategiczniedogodnychmiejscach.Rosjanie

sprawowalifunkcjerozjemcówmiędzynieustanniezwalczającymisięprzywódcami

poszczególnychordKazaskich,atakŜechroniliichprzedłupieŜczyminajazdami

TurkmenówiKirgizów.

Na południu w XVII i XVIII wieku uformowały się trzy organizmy państwowe,

którychgranicecechowałapewnapłynność.Byłtonieustanniezesobąwalczące

chanatChiwy(graniczącymnapółnocyzmorzemAralskimiotoczonymzewsząd

wielkąpustyniąturańską),chanatKokandu(nawschódodTienszan)orazemirat

Buchary(połoŜonynadAmuDarią).IchludnośćstanowiliprzedewszystkimUzbecy

zamieszkujący we wszystkich trzech państwach, oraz Kirgizi i Kazachowie

stanowiący większość społeczności Kokandu liczącej 3,5 mln mieszkańców.

Dwumilionowy emirat Buchary, zamieszkany był głównie przez Turkmenów, ale

jegoelitęstanowiliUzbecypodobniejakwchanaciepółmilionowejChiwy.Rządyw

tych państwach miały charakter absolutny, dziedziczna władza opierała się na

rozgałęzionejbiurokracjiurzędniczej.Obogactwietychkraindecydowałoprzede

wszystkim korzystne połoŜenie wzdłuŜ szlaków handlowych wiodących z Indii i

ChindoEuropy.

SkomentujnaForum

SerwisHistorycznyHistoriaRosji

http://www.rosja.osman.livenet.pl/art/azja_srodkowa.html

2008-04-06

W STEPIE SZEROKIM - ROSYJSKI PODBÓJ AZJI ŚRODKOWEJ(2).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: