antychryst u lacinskich ojcow kosciola.pdf

Z T E M A T Y K I H I S T O R Y C Z N E J

SEMINARE

20 * 2004 * s. 423–439

P AWEŁ W ESOŁOWSKI

GENEZA I ISTOTA POSTACI ANTYCHRYSTA

WE WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ LITERATURZE ŁACIŃSKIEJ

WPROWADZENIE

Postać Antychrysta jest głęboko zakorzeniona w świadomości chrześcijań-

skiej. Ostateczny Prześladowca, mający objawić się przy końcu czasów, pobudzał

wyobraźnię wielu autorów na przestrzeni wieków, a jego legenda jest żywa po

dziś dzień. Kim jednakże jest Antychryst? Bez wątpienia jest to jedna z najbar-

dziej tajemniczych postaci świata chrześcijańskiego. Pojmowanie Antychrysta

zmieniało się z biegiem czasu, zależnie od sytuacji politycznej, czy też nastrojów

społecznych. Postaram się przedstawić genezę postaci Antychrysta na podstawie

wybranych fragmentów wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa łacińskiego.

Pokrótce przyjrzymy się też poglądom poszczególnych Ojców Kościoła na istotę

i naturę Antychrysta oraz tendencjom w postrzeganiu tej postaci występującym

w zachodnim chrześcijaństwie.

POCHODZENIE ANTYCHRYSTA

Rozważania na temat pochodzenia Antychrysta, należałoby zacząć od zrozu-

mienia i wyjaśnienia samego pojęcia )Anti/xristoj. Termin ten występuje wy-

łącznie w literaturze nowotestamentalnej oraz pobiblijnej. W klasycznej literatu-

rze greckiej, a zwłaszcza u Homera, przedrostek a)nti/ nie oznaczał przeciwień-

stwa, a raczej wskaz ywał na podobieństw o 1 . Zmieniło się to z biegiem czasu i już

1 Np. określenie a)nti/qeoj oznaczało raczej „podobny bogom” niż „przeciwstawny bogom”.

Por. K. Kościelniak, Zło osobowe w Biblii , Kraków 2002, s. 123.

168

PAWEŁ WESOŁOWSKI

u Filona, przedrostek a)nti oznacza „przeciw”. W Nowym Testamencie słowo

Antychryst jest terminem o zdecydowanie negatywnym charakterze. Można je ro-

zumieć jako „Przeciwnika Chrystusa”, ale też jako „Fałszywego Chrystusa”. Róż-

ne rozumienie terminu Antychryst doprowadziło do wielu spekulacji na temat po-

chodzenia i natury Antychrysta w późniejszej literaturze patrystycznej.

Święty Augustyn tak tłumaczył pojęcie Antychrysta w jednej ze swoich homilii:

„Antychryst znaczy przeciwnik Chrystusa. Nie tak, jak niektórzy rozumieją, że dlate-

go jest nazwany antychrystem, bo ma przyjść przed Chrystusem, czyli Chrystus

przyjdzie po nim. Nie tak jest napisane. Antychryst znaczy przeciwnik Chrystusa” 2 .

W literaturze wczesnochrześcijańskiej łacińskiej istniały trzy główne koncep-

cje dotyczące pochodzenia Antychrysta:

1) Antychryst jako człowiek lub człowiek, przez którego działa diabeł (Anty-

chryst-człowiek);

2) Antychryst jako diabeł lub dziecko diabła (Antychryst-szatan);

3) Antychryst jako zbiorowość.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na to, że Listy św. Jana mówią o Anty-

chryście jako jednostce 3 , ale także o antychrystach 4 , którzy już teraz działają w

świecie. Ten podział na Antychrysta i antychrystów, jednostkę i zbiorowość, miał

też wpływ na późniejsze postrzeganie kwestii Antychrysta. Często pojęcie Anty-

chryst oznaczało istotę o zdecydowanie demonicznym charakterze, w przeciwień-

stwie do antychrystów , którzy byli zwykłymi ludźmi.

ANTYCHRYST – CZŁOWIEK

Pochodzenie ludzkie, a więc takie, gdzie Antychryst jest postrzegany jako

człowiek, miało wielu zwolenników w rozwijającym się chrześcijaństwie. Sama

kwestia ludzkiego pochodzenia „przeciwnika Boga” była znana już od wieków.

Już w judaizmie istnieje wiele przykładów mogących nasuwać pewne skojarzenie

z późniejszą postacią Antychrysta. W Księdze Ezechiela rozdz. 38–39 pojawia się

postać króla Goga, który symbolizuje władcę napadającego na królestwo Mesja-

sza pod koniec czasów. Także określenie „mały róg” z Księgi Daniela dotyczy po-

staci historycznej, czyli Antiocha IV Epifanesa.

Antioch zyskał sobie złą sławę w historii żydowskiej. W 169 r. p.n.e. zdobył

Jerozolimę i złupił Świątynię 5 . W 167 r. Antioch całkowicie zabronił żydowskich

2 Augustyn, Homilie na Pierwszy List św. Jana , 6, w: Homilie na Ewangelie i Pierwszy List

św. Jana , tłum. W. Szołdrski, W. Kania, Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, t. 15, 1, Warszawa

1976. 3 1 J 4, 3.

4 2 J 7.

5 1 Mch 1, 20–28; 2 Mch 5, 11–27.

ANTYCHRYST W LITERATURZE ŁACIŃSKIEJ

169

praktyk religijnyc h 6 , a także sprofanował Świątynię, wznosząc w niej ołtarz po-

święcony czci Zeusa: W dniu piętnastym miesiąca Kislew sto czterdziestego pią-

tego roku [8 grudnia, 167 r. p.n.e.] na ołtarzu całopalenia wybudowano ohydę

spustoszenia 7 .

Pojęcie ohyda spustoszenia pojawia się także w Ewangelii Marka:

„Gdy tedy ujrzycie ohydę spustoszenia, stojącą tam, gdzie stać nie powinna ” 8 .

Choć określenie ohyda spustoszenia odnosiło się do postaci Antiocha IV Epifa-

nesa, stało się jednak jednym z najpotężniejszych symboli Antychrysta. Hieronim w

ten sposób pisze o Antychryście w Komentarzu do Ewangelii Mateusza: „Nazwany

on został ohydą, ponieważ przyjdzie jako przeciwnik Boga i przywłaszczy sobie

cześć Bogu należną. Nazwany jest on zaś ohydą spustoszenia, ponieważ spustoszy

ziemię przez zbrodnicze wojny i rzezie. Z tego powodu zostanie przyjęty przez Ży-

dów i stanie na miejscu świętym, aby tam, gdzie święci wznosili modły do Boga,

został przyjęty przez niewierzących i odbierał cześć boską” 9 .

Choć wielu uważa, że nie można łączyć Antychrysta z określeniem ohyda

spustoszenia 10 , należy jednak uważać Antiocha IV Epifanesa za jeden z pierwo-

wzorów Antychrysta w późniejszym chrześcijaństwie. Antioch został bowiem

przedstawiony jak tyran końca czasów, największy wróg ludu bożego kryjący się

pod postacią człowieka. Postać władcy – Antychrysta była bardzo popularna w

rozwijającym się chrześcijaństwie. Zazwyczaj łączono przepowiednię dotyczącą

nadejścia Antychrysta z aktualną sytuacją polityczną. Dlatego też każdy władca,

który prześladował chrześcijan, był często określany mianem antychrysta. Władcą

historycznym, z którym najczęściej utożsamiano Antychrysta, był cesarz Neron,

panujący w latach 54–68 n.e.

Imię Nerona stało się synonimem okrutnego tyrana, a w niektórych językach

nawet Antychrysta. W języku ormiańskim słowo nehr , którym określano Anty-

chrysta, wygląda na transliterację greckiego Nero n 11 . Z perspektywy chrześcijań-

skiej Neron dlatego przyczynił się do rozwoju legendy Antychrysta, że uznano go

za pierwszego cesarza, który prześladował chrześcijan. Bardzo ważnym aspektem

historii tego rzymskiego władcy jest jeszcze jeden element – wierzono, że Neron

zmartwychwstanie.

Okoliczności samobójczej śmierci Nerona w 68 r. n.e. były na tyle tajemni-

cze, że dały początek licznym spekulacjom. Wkrótce po jego śmierci pojawiła się

6 1 Mch 1, 41–64; 2 Mch 6, 1–17.

7 1 Mch 1, 54.

8 Mk 13, 14. O ohydzie spustoszenia lub zgubnej nieprawości wspomina też Mt 24, 15; 1 Mch

6, 7 i Dn 9, 27 i 11, 31; por. także Dn 8, 11.

9 Hieronim, Commentarii in euangelium Mathaei , 25.3, ed. D. Hurst, M. Adriaen, Corpus

Christianorum. Series Latina, t. 77.

10 Por. K. Kościelniak, dz.cyt., s. 124.

11 Por. B. Mc Ginn, Antychryst , Da Capo 1998, s. 71.

170

PAWEŁ WESOŁOWSKI

plotka, że Neron wcale nie umarł, a jedynie zbiegł do Partów, żeby tam zebrać

wojska, rozgromić wrogów i odzyskać Rzym. Legenda o zmartwychwstaniu Ne-

rona była ważna, gdyż przeciwstawiała Nerona – Antychrysta – Mesjaszowi.

Zmartwychwstanie Nerona miało więc na celu ośmieszenie zmartwychwstania

Chrystusa. Uważano bowiem, że Antychryst będzie wypaczonym naśladownic-

twem Zbawiciela.

Święty Augustyn, komentując Drugi List św. Pawła do Tesaloniczan, pisze:

„Iż przez to, co powiedział: Albowiem już się sprawuje tajemnica nieprawo-

ści, chciał, by rozumiano Nerona, którego czyny już były podobne do antychry-

stusowych. Stąd niektórzy przypuszczają, że to Neron zmartwychwstanie i będzie

Antychrystem” 12 .

O Neronie – Antychryście pisze także Kommodian. W jego Instructionum

libri II pojawia się krótka wzmianka o Antychryście przedstawionego jako „Ne-

ron z piekła rodem ” 13 .

Na temat Nerona – Antychrysta wypowiada się również Quodvultdeus: „Co

się zaś tyczy ósmego króla, którego nazywa Antychrystem, niektórzy chcą wi-

dzieć w nim Nerona, jakby on sam był tą Bestią, która była i nie ma jej i przyjdzie

znowu” 14 .

Występująca w Apokalipsie św. Jana „głowa śmiertelnie zraniona” 15 utożsa-

miana jest także z cesarzem Neronem. Również tajemnicza liczba Bestii – 666 16

była uważana za liczbę Nerona i była łączona z tym rzymskim cesarzem. Już od

II wieku wysuwano najrozmaitsze interpretacje tej liczby. Badacze apokaliptyki

nie są pewni, czy uznać tę liczbę za przykład ogólnego symbolizmu numeryczne-

go. Liczba Bestii 666 oznaczałaby wtedy absolutną niedoskonałość, w przeci-

wieństwie do liczby 88 8 17 oznaczającej skończoną doskonałość. Liczbę 666 moż-

na tłumaczyć też za pomocą gematrii, szczególnego symbolizmu liczbowego po-

pularnego w starożytności, obliczającego imiona wedle liczb, którymi oznaczone

były poszczególne litery. W takim wypadku stosowano gematrię opartą na literach

hebrajskich lub greckich. Najprostsze i najbardziej prawdopodobne rozwiązanie

głosi, że 666 to gematria z hebrajskiego nrwn qsr , co znaczy „Neron Cesarz” 18 .

Kwestia liczby Bestii 666 była często podważana. Wielu dopatrywało się w rękopi-

12 Augustyn, Państwo Boże , XX, 19, tłum. W. Kubicki, Antyk, 2002.

13 Kommodian, Instructionum libri II , 1, 41, ed. J. Martin, Corpus Christianorum. Series

Latina, t. 128.

14 Ap 17, 8.

15 Ap 13, 3.

16 Ap 13, 18.

17 Wyrocznie Sybilińskie 1, 324–330 (chrześcijańska interpolacja z ok. 150 r. n.e.) wskazują,

że imię Jezus ( Iesous ) równa się liczbie 888. Również Ireneusz w Przeciw herezjom pisze, że zwo-

lennicy Marcjona podobnie obliczali liczbę Jezusa.

18 B. Mc Ginn, dz.cyt., s. 80.

ANTYCHRYST W LITERATURZE ŁACIŃSKIEJ

171

. Gdy popatrzy

się na to jako na monogram, to literki te tworzą znak, imię i liczbę. Należy to ro-

zumieć jako znak Chrystusa. Wskazuje na Jego podobieństwo, które w prawdzie

czci Kościół. Podobne tworzy odraza heretyków, którzy choć prześladują Chry-

stusa, jednak zdają się szczycić znakiem Jego krzyża. Dlatego to, jak już zostało

powiedziane, liczba Bestii jest jednocześnie liczbą człowieka” 20 .

Otrzymanie więc znamienia z liczbą imienia Bestii na czoło lub na rękę,

oznaczało przyjęcie chrztu lub komunii z rąk fałszywego Jezusa, czyli Antychrysta.

Jak widzimy Antychryst w czysto ludzkim wymiarze ma dwie podstawowe

cechy. Przede wszystkim jest osobą realnie żyjąca (lub też postacią historyczną),

sprawującą władzę. Ponadto jest to osoba z nadnaturalnymi zdolnościami, jakimi

w przypadku Nerona miała być np. możliwość zmartwychwstania. Oczywiście

siły nadnaturalne wypływały z mocy Szatana, który przez daną osobę działał.

Święty Augustyn ujmuje to w ten sposób: „[...] Szatan wtedy rozwiązany będzie i

działać będzie przez owego Antychrysta w całej swej mocy, w nadzwyczajny spo-

sób, ale kłamliwie” 21 .

Święty Augustyn uznawał więc Antychrysta za człowieka, przez którego bę-

dzie działał diabeł, jednak nie utożsamiał go z żadną konkretną osobą.

Oczywiście pojęcie Antychrysta – Człowieka nie dotyczy tylko osób o nad-

naturalnych zdolnościach. Jak już wspomniałem wcześniej, często bywało, że epi-

tetem „Antychryst” określano władców, którzy albo prześladowali religię chrze-

ścijańską, albo byli heretykami. Hilary z Poitiers w swojej Księdze przeciwko ce-

sarzowi Konstancjuszowi, tak pisze o Konstancjuszu, zwolenniku herezji ariań-

skiej: „Teraz natomiast musimy walczyć z prześladowcą podstępnym, wrogiem

schlebiającym, antychrystem – Konstancjuszem. On nie chłoszcze pleców, lecz

schlebia brzuchowi, nie skazuje na banicję, aby dać życie [wieczne], lecz obsypu-

je bogactwem wiodąc do śmierci; nie otwiera nam przez więzienie drogi ku wol-

ności, lecz czcząc nas w pałacu popycha nas ku niewoli, nie obija boków, lecz za-

biera serce; nie odcina głowy mieczem, lecz duszę zabija złotem; nie grozi pu-

blicznym spaleniem na stosie, lecz potajemnie rozpala ogień piekielny. Nie staje

do walki, aby nie ponieść klęski, lecz schlebia, aby panować. Wyznaje Chrystusa,

aby się Go zaprzeć; zabiega o jedność, ale nie chce dopuścić, by nastał pokój; uci-

ska heretyków, ale pragnie wygubić chrześcijan; szanuje duchownych, lecz tępi

biskupów; wznosi kościoły, lecz burzy wiarę; ma ciągle w słowach i na wargach

19 Wg greckiego sposobu zapisywania cyfr: c = 6, i = 10, V = 6.

20 Cezary z Arles, Objaśnienie Apokalipsy św. Jana , 11, tłum. A. Żurek, Biblioteka Ojców Ko-

ścioła, t. 17, Kraków 2002, s. 126–130.

21 Augustyn, Państwo Boże , XX, 19.

sie greckim nie liczby 666, lecz liczby 616. Wczesne łacińskie przekłady Biblii

(jeszcze przed tłumaczeniem Wulgaty) podawały liczbę Bestii właśnie jako 616.

Cezary z Arles tak tłumaczył liczbę 616:

„Sześćset szesnaście zapisane greckimi literami tworzy xij

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: