1. Ćwiczenia ortofoniczne
Prowadzenie ćwiczeń ortofonicznych w przedszkolu ma na celu doskonalenie i usprawnianie wymowy, prawidłowe jej kształtowanie oraz zapobieganie powstawaniu zaburzeń artykulacyjnych.
We współczesnych opracowaniach logopedycznych autorzy wyróżniają dwa rodzaje ćwiczeń ortofonicznych:
I.Ćwiczenia wstępne, nazywane również przygotowującymi, do których zaliczamy: ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, logorytmiczne, słuchowe oraz usprawniające narządy mowy.
II.Ćwiczenia artykulacyjne, czyli ćwiczenia bezpośrednio związane z procesem mówienia.
Ćwiczenia ortofoniczne przeprowadzane są już w grupie najmłodszych przedszkolaków, w związku z pojawianiem się i utrwalaniem prawidłowej wymowy głosek . Przeprowadza się je zawsze w formie zabawy ze wszystkimi dziećmi, zarówno tymi, których rozwój mowy jest prawidłowy (w celu utrwalenia prawidłowej wymowy), jak również przy opóźnionym rozwoju mowy (w celu zapobiegania wadom wymowy), a także w przypadku zaburzeń mowy (pomoc w korekcie tych zaburzeń). Podczas ich wykonywania stosuje się wszystkie podstawowe ćwiczenia wstępne: oddechowe, fonacyjne, logorytmiczne, słuchowe, narządów mowy i artykulacyjne. Systematyczne i dokładne ich wykonywanie jest gwarancją powodzenia.
Ćwiczenia oddechowe
Ćwiczenia oddechowe (wstępne ćwiczenia ortofoniczne) stanowią podstawę dla wszystkich kolejnych ćwiczeń wspomagających mowę. Mają one na celu zwiększenie pojemności płuc, naukę ekonomicznego zużywania powietrza w trakcie mówienia, nauczenie różnicowania faz oddechowych (wdech i wydech) oraz wydłużenie fazy wydechowej. Innym celem ćwiczeń oddechowych jest ich działanie uspokajające, co jest szczególnie przydatne zarówno po wysiłku fizycznym, jak i psychicznym. U większości dzieci przedszkolnych oddychanie jest funkcją już wykształconą, zdarza się jednak, że jest ono nieprawidłowe. Dzieci często mają trudności z oddychaniem podczas recytacji wierszy ( recytowanie odbywa się zarówno na wdechu, jak i na wydechu). Dlatego też podczas zabaw, w których prowadzone są ćwiczenia oddechowe, dziecko powinno nauczyć się prawidłowego sposobu operowania oddechem: wdech szybki i głęboki, wydech powolny i długi.
Ćwiczenia te powinny być przeprowadzane zawsze w formie zabawy, na otwartej przestrzeni w miarę dobrych warunków atmosferycznych, w dobrze wywietrzonych pomieszczeniach lub przy otwartym oknie. Istotne jest również to, żeby przed wykonywaniem tych ćwiczeń dzieci miały drożny nos (oczyszczenie nosa) i nie przechodziły chorób górnych dróg oddechowych.
Wśród ćwiczeń oddechowych wyróżniamy ćwiczenia: - mobilizujące aparat oddechowy; - kształtujące oddychanie brzuszno-przeponowe;
- łączące oddychanie z ruchem oraz ćwiczenia oddechowo-fonacyjne.
Oto kilka przykładów ćwiczeń oddechowych, które można wykonywać z dzieckiem w domu:
*„Wąchamy kwiatki” – powolny wdech nosem, powolny wydech ustami (powtarzamy kilka razy);
*„Papierki”- zdmuchiwanie kawałka papieru z gładkiej powierzchni;
Dmuchanie na: wiatraczek, aby kręcił się długo i równomiernie, na świeczkę(tak, by płomień przechylał się, ale nie zgasł), watkę lub piórko.
„Huśtawka dla misia” - dzieci, leżąc na plecach, układają na brzuchu swoją ulubioną maskotkę. Przy głębokim, powolnym i równomiernym wdechu zabawka unosi się do góry, przy powolnym wydechu – opuszcza – w ten sposób huśtamy maskotkę.
*„Śmieją się...”- nabieranie powietrza przez szeroko otwartą buzię i na jednym wydechu jak najdłuższe naśladowanie śmiechu różnych ludzi:
- panowie – „ho, ho, ho..”,
- panie – „ha, ha, ha...”,
- dziewczynki – „hi, hi, hi...”,
- staruszki – „he, he, he...”.
„Ziewamy”- szeroko, swobodnie, jak najdłużej na jednym wydechu wypowiadanie głoski „a” – „aaaaaaaa...”.
*„Wdech i wydech”- ćwiczenia z unoszeniem rąk: wdech – unoszenie rąk bokiem do góry, wydech – powolne opuszczanie rąk.
Łączenie wydechu z wymową pojedynczych głosek:
- usypianie lalki – „aaaaaa...”,
- syczenie gęsi – „sss sss”,
- chuchanie na zmarznięte ręce – „ch, ch, ch...”.
- wietrzyk, który porusza wiatraczki – „ffffff....”, zdmuchuje liście „sz sz sz...”,
- naśladowanie; pogotowia: „iu – iu – iu...”, straży pożarnej: „ eu – eu – eu...”, policji: „eo – eo – eo...”.
Zabawy ze śpiewem, wyliczanki, łatwe
rymowanki.
2. Kompendium wiedzy fonetycznej
Głoska – to najmniejszy dźwięk mowy ludzkiej, który można wyodrębnić słuchem (to, co słyszysz). Niektóre polskie głoski składają się więcej niż z jednej litery (np. rz, cz, ch, dz, dż, dź, sz).
Litera – to graficzny (napisany, wydrukowany) znak głoski (to, co "wystukujesz" na komputerze).
D O M - trzy głoski, trzy litery.
G R Z Y B - cztery głoski, pięć liter.
GŁOSKA A LITERA
Każdy wyraz dzieli się na głoski – najmniejsze, dające się wyodrębnić, dźwięki mowy.Zapis głoski to litera
Przykład: wyraz: książka głoski: k ś ą ż k a litery: k s i ą ż k a
GŁOSKA - najmniejsza słyszalna i mówiona cząstka mowy.
LITERA - znak graficzny głoski.
Wszystkie głoski dzielimy na samogłoski i spółgłoski. Samogłoski brzmią donośniej i pełniej niż spółgłoski.
Samogłoski: a, ą, e, ę, i, o, u, ó, y.
Spółgłoski: (wszystkie pozostałe, np.: r, h, sz, p, b, ż, m, ć)
KLASYFIKACJA GŁOSEK
USTNE - przy ich wymawianiu powietrze wydostaje się przez usta, np.: a, e, sz, cz, t, g, h, ś, z.
NOSOWE - przy ich wymawianiu powietrze wydostaje się zarówno przez nos jak i przez usta, jest ich 6, są to: ą, ę, m, m', n, n'.
DŹWIĘCZNE - przy ich wymawianiu drgają wiązadła głosowe znajdujące się w krtani, np.: ę, b, d, g, h, m, n, dz, ż.
BEZDŹWIĘCZNE - przy ich wymowie nie drgają wiązadła głosowe, np.: c, ch, p, t, cz, sz, ś, ć.
SPÓŁGŁOSKI TWARDE - to takie, przy których wymawianiu środkowa część języka oddala się do podniebienia, np. p, dz, sz, g, ch, d, t.
SPÓŁGŁOSKI MIĘKKIE - to takie, przy których wymawianiu środkowa część języka unosi się ku podniebieniu twardemu, np.: ś, ć, dź, ź, k', g'.
3. Czytanie i pisanie
Podstawy nauki czytania
Umiejętność czytania to jedna z wielu umiejętności całożyciowych, w które wyposaża nas szkoła. Czytanie przydaje się przez cale życie. Dlatego też naukę i dydaktykę czytania należy otoczyć szczególną opieką.
Kiedy rozpoczynać naukę czytania?
Czytanie to umiejętność trudna, złożona, która ma być doskonalona do sztuki. Nabywamy ją w jakimś okresie czasu. W literaturze przedmiotu głosy są podzielone. Jedni mówią, aby naukę tą rozpoczynać jak najwcześniej (już w przedszkolu), inni, że momentem rozpoczęcia nauki powinna być szkoła podstawowa.
Co to jest czytanie?
Przez czytanie rozumiemy umiejętność odkodowywania znaków graficznych (litery, znaki interpunkcyjne), i transponowania tych znaków na mowę żywą. Wtedy mamy do czynienia z tzw. Czytaniem głośnym. Jeżeli transponujemy na znaki wyobrażeniowe to mamy do czynienia z czytaniem cichym (bezgłośnym).
Czytanie jest procesem złożonym tzn. składa się z wielu cząstkowych umiejętności.
Można wyróżnić 2 poziomy czytania:
- poziom sensomotoryczny
- poziom semantyczny
Czytanie wymaga pewnych zachowań motorycznych, które mogą być u różnych dzieci różne. Czytanie to skomplikowana czynność fizjologiczna.
Czyli jak to się dzieje, że czytamy?
Oko skacze po tekście od strony lewej do prawej. Robi ruch sakadyczny. Gdy oko robi ruch na żółtej plamce pojawia się tekst. Skokiem oko obejmuje pewne znaki graficzne.
Fiksacja – scalenie, zebranie, zgromadzenie.
Kto czyta biegle, ten w polu widzenia ma najczęściej od 3 do 5 linijek tekstu. Pole3 widzenia należy wydłużać, rozszerzać. Należy wykształcić spostrzegawczość dziecka np. poprzez różne zabawy typu: znajdź różnice na rysunkach, itp.
Skok oka odbywa się od strony lewej do prawej. Jest to ruch postępowy.
Ruch jałowy to przejście do kolejnej linijki tekstu, jest to tzw. ruch zwrotny.
Ruch wsteczny należy wyeliminować, jest to powrót wstecz tym samym wyrazie.
W czytaniu głośnym mamy do czynienia z tzw. odstępem wzrokowo – wymawianiowym czyli: wzrok do przodu, ale wymawiamy słowa zaległe. W czytaniu cichym ten odstęp jest minimalny. Dlatego czytanie ciche jest szybsze. Należy zlikwidować wtórna artykulację.
W dydaktyce procesu czytania bardzo ważne jest określenie celu czytania. Po co czytamy? Ważne jest również co? i jak? czytamy. Czytanie uzależnione jest od:
- wieku – wiąże się on z rozwojem narządów
- dojrzałości – to przede wszystkim leksyka (bogaty zasób słownikowy) i doświadczenia
- rodzaju tekstu – od strony graficznej tekstu (format, druk, warstwa), grubość książki, wielkość czcionki
- celu czytania – czytanie nie powinno się zaczynać od tzw. biernego startu, (czyli masz i czytaj), uczeń musi wiedzieć, dlaczego i po co czyta.
Dziecko należy ukierunkować. Należy pokazać, że można czytać teksty różnego rodzaju np.: powieść, mapę, program TV, zapis nutowy, grafy, tabele itp. Należy pokazać jak można czytać twórczo (wyobrażać, namyślać) i selektywnie (szukając pewnej informacji).
Należy przyzwyczajać dzieci do gramatyki tekstu.
Czytanie selektywne (ultraselektywne):
- wyspami
- slalomem
- po przekątnej
Dydaktyka procesu czytania mówi także o wszystkich trudnościach, które czyhają na początkującego czytelnika. Proponuje ona ćwiczenia zaradcze, wyrównawcze, kompensacyjne. Mówi tez o dzieciach, które maja szczególne trudności z czytaniem. Są to dzieci, z tzw. dysleksją, czyli dzieci ze szczególnymi potrzebami edukacyjnymi.
Dydaktyka procesu czytania pokazuje także jak z umiejętności czytania zbliżać się do sztuki czytania. Mówimy tu o dobrym i twórczym czytaniu.
Przymioty dobrego czytania:
- płynność (dziecko nie glosuje, ani nie sylabizuje)
- biegłość ( dziecko umie czytać pewne frazy)
- wyraźne (wyraźnie artykuluje, wyraźnie czyta)
- wyraziste ( z użyciem znaków suprasegmentalnych czyli: akcent, barwa głosu, tempo czytania, intonacja, milczenie)
- poprawne (zgodne z tekstem)
Wyróżniamy 2 typy czytelnicze:
1). Subiektywno – dynamiczny – to czytelnik, który czyta szybko, ale niedokładnie. Ma on zazwyczaj duże pole widzenia.
2). Obiektywno – odbiorczy – to czytelnik, który czyta bardzo dokładnie, ale wolno. Należy mu przyśpieszyć technikę czytania.
Nie ma rozumienia bez techniki. Dziś bardziej stawiamy na rozumienie niż na technikę. Józefa Bałachowicz w „Kształtowanie umiejętności czytania ze zrozumieniem mówi o 3 poziomach rozumienia tekstu:
1). Konkretny (najniższy) – czyli rozumienie pierwszej warstw tekstu: co? gdzie?, kiedy?, kto?
2). Wyjaśniający (średni) – dlaczego do tego doszło?, czy mogło zdarzyć się coś innego?
3). Wyjaśniająco – uogólniający (najwyższy) – tutaj włączają się asocjacje psychiczne, czyli co?, kto?, gdzie?, kiedy?, dlaczego? i co ja o tym sądzę?, co bym proponował? Do tego poziomu należy docierać. Wtedy mówimy, że uczeń konkretyzuje tekst. Dopóki nie będzie konkretyzacji tekstu, uczeń w pełni go nie zrozumie i nie polubi.
Dydaktyka procesu czytania mówi także o biblioterapii, o książkach i czytaniu jako działalności o charakterze terapeutycznym. Są nie tylko bajki terapeutyczne dla dzieci, ale i książki terapeutyczne dla dorosłych. Książki te pozwalają się odizolować od szarej rzeczywistości.
Analfabetyzm funkcjonalny – to nieumiejętność rozróżniania informacji, mimo, że osoba była w szkole, uczyła się czytać i słuchać.
Czytanie to podstawowa umiejętność, decydująca o powodzeniu uczniów klas początkowych w dalszej nauce. Polega ona na rozpoznawaniu drukowanych lub pisanych symboli służących jako bodziec do przywoływania znaczeń nagromadzonych dzięki wcześniejszym doświadczeniom życiowym i tworzeniu nowych znaczeń drogą manipulacji pojęciami, które czytelnikowi są już znane.
Czytanie jest umiejętnością wieloaspektową. Główne aspekty składające się na poziom czytania to: rozumienie, technika i szybkość.
Rozumienie jest jedyną możliwością poznania sensu tekstu, pozwala na swobodne myślowe operowanie wykraczające poza rzeczywistość ukazaną w tekście.
Technika to opanowanie nawyku właściwego spostrzegania, rozpoznawania, wybrzmiewania znaków, które mają ułatwić zrozumienie.
Szybkość czytania pozwala lepiej wniknąć w treść , czyli lepiej rozumieć, ale także szybkość może być rezultatem ,, owego lepszego” zrozumienia czytanego tekstu.
Ponieważ czytanie w pierwszej fazie jest zadaniem wzrokowym, wady wzroku mogą mieć negatywny wpływ na naukę czytania. Pomiary ruchów oczu podczas czytania wykazały, że w czasie czytania oko nie porusza się równomiernie wzdłuż wiersza, lecz wykonuje ruchy skokowe, między którymi występują tak zwane przerwy spoczynkowe. Proces odczytywania rozpoznawanych wzrokowo znaków graficznych odbywa się podczas przerw spoczynkowych. W zależności od tego, jaką liczbę znaków graficznych obejmuje oko podczas jednego ,,skoku’’ do przerwy spoczynkowej, dziecko czyta: ,, po literze’’, sylabami lub wyrazami. Tak więc podstawowym zadaniem w zakresie rozwijania techniki czytania i rozumienia czytanego tekstu jest wdrażanie oka dziecka do ujmowania podczas jednego ,,skoku’’ coraz większej liczby znaków graficznych.
Kształcenie zdolności rozumienia tekstu oznacza, że należy kłaść nacisk na taką umiejętność czytania, która umożliwia zdobywanie wiedzy o świecie. Począwszy od klasy pierwszej nauka czytania wymaga kształcenia zdolności rozumienia. Dzięki niej możliwa jest ocena wartości, interpretacja oraz odkrywanie ukrytego sensu zawartego w drukowanych (pisanych) symbolach. Ukierunkowanie nauki czytania w okresie wczesnoszkolnym na rozumienie czytanych tekstów sprzyja kształceniu umiejętności czytania w sposób funkcjonalny, który pozwala m.in. na: rozwiązywanie różnych problemów wynikających z tekstu, zdobycie pewnej zdolności do refleksji, krytyczne myślenie. Czytaniu zawsze powinno towarzyszyć rozumienie, gdyż inaczej jest to czynność pozbawiona sensu, zwłaszcza w toku nauczania.
Według A.Jakubowicz proces czytania ze zrozumieniem składa się:
v ze spostrzegania obrazów graficznych;
v wiązania obrazów graficznych z wyobrażeniami pozajęzykowymi, czyli zrozumieniem znaczenia grupy przeczytanych wyrazów;
v pamiętania sensu przeczytanych wyrazów w czasie czytania następnych grup wyrazów;
v domyślania się dalszego ciągu czytanego tekstu, to jest przewidywania;
v kojarzenia znaczeń w pewne całości myślowe;
v kontroli, czy weryfikacji przewidywań.
Dochodzenie do zrozumienia tekstu rozpoczyna się od spostrzegania symboli graficznych, pisanych, drukowanych lub narysowanych, które służą jako bodźce do przypomnienia wyobrażeń lub pojęć nagromadzonych w wyniku wcześniejszego doświadczenia.
Zrozumieniu pierwszego wyrazu towarzyszy zapamiętanie jego sensu i pamiętanie go w chwili , gdy spostrzegamy wyraz następny. Dla zrozumienia całego tekstu potrzebne jest połączenie poszczególnych słów w zdania oraz odnalezienie związków merytorycznych i logicznych między zdaniami i ujęcie ich w struktury myślowe.
Profesor Ryszard Więckowski wyróżnia następujące poziomy rozumienia czytanego tekstu:
Poziom 1 – podczas czytania dzieci przede wszystkim wyodrębniają poszczególne elementy treści zawarte w danym tekście, odtwarzają zapamiętane w procesie czytania fakty i zdarzenia. ( Ten poziom rozumienia czytanego tekstu dominuje w klasach młodszych.)
Poziom 2 – dzieci umieją wyodrębniać nie tylko poszczególne elementy treści, ale nade wszystko stosunki przyczynowo – skutkowe występujące między wyodrębnionymi elementami treści. Na tym poziomie rozumienia czytanego tekstu dzieci umieją między innymi odpowiedzieć na pytania zaczynające się od słów: Dlaczego? Co stałoby się, gdyby? Co powinno się zdarzyć, aby...itp.
Poziom 3 – dzieci potrafią wyodrębnić główną myśl danego utworu literackiego.
Nauczyciel w klasach I-III powinien tak organizować pracę uczniów z tekstem literackim, aby dzieci osiągnęły trzeci poziom rozumienia czytanego tekstu. Pomogą mu w tym następujące ćwiczenia:
- dobieranie do obrazka odpowiedniego wyrazu spośród kilku wyrazów,
- dobieranie do wyrazu odpowiedniego obrazka spośród kilku obrazków,
- dobieranie do obrazka odpowiedniego zdania spośród różnych zdań,
- dobieranie do zdania odpowiedniego obrazka wybranego spośród różnych obrazków,
- odszukiwanie poznanych wyrazów w tekście czytanki,
- wyróżnianie wyrazów oznaczających nazwy,
- odczytywanie wyrazów rozpoczynających się lub kończących na tą samą głoskę,
- poszukiwanie w tekście fragmentu, który jest odpowiedzią na pytanie nauczyciela,
- rysowanie lub malowanie treści wyrazu,
- rysowanie lub malowanie treści zdania,
- ...
skaloczep