L.Sołoma metody badań.pdf

Recenzenci

KRYSTYNA LUTYŃSKA, ILONA PRZYBYŁOWSKA

Redaktor wydawniczy

BARBARA STOLARCZYK

Redaktor techniczny

KATARZYNA KONECKO

Korekta

KATARZYNA BRZECZKOWSKA

SPIS TREŚCI

Od autorki

1. ZAGADNIENIA WSTĘPNE

1.1. Specyfika empirycznych badań socjologicznych

1.3. Problemy etyczne w empirycznych badaniach socjologicznych

1.3.1. Uzyskiwanie świadomej zgody na udział w badaniach

1.3.2. Zachowanie poufności informacji

1.3.3. Zachowanie prawa do prywatności

Skrypt dla studentów nauk humanistycznych

1.3.4. Zabezpieczenie przed negatywnym wpływem udziału w badaniach .

1.3.5. Pogodzenie interesów socjologa i sponsora

1.3.6. Unikanie nakłaniania do udziału w badaniach osób słabszych

(zależnych od innych) 10

1.4. Motywy wyboru przedmiotu i problematyki badań 12

1.5. Projekt badań i sprawy, które powinny być w nim uwzględnione 13

1.5.1. Określenie przedmiotu i problematyki badań 13

1.5.2. Przyjęcie hipotez naukowych 16

1.5.3. Przeglądanie literatury 19

1.5.4. Ustalenie jednostki analizy 20

1.5.5. Rozważenie rozmiarów ewentualnej reaktywności badanych .... 20

1.5.6. Rozstrzygnięcie, czy badania mają obejmować różne grupy w tym

samym czasie, czy tę samą grupę, ale w różnych okresach

ISBN 83-87315-64-8

1.5.7. Dobór próby

1.5.8. Określenie czasu badań

1.5.9. Oszacowanie kosztów badań

2. METODY BADAŃ I ICH RODZAJE

2.1. Metoda badań i zasady jej wyboru

WYDAWNICTWO WSP

OLSZTYN 1999

Wydanie drugie

Ark. wyd. 8,7 Ark. druk. 8,0

Druk: WSP, zam. nr 53/99

2.2. Rodzaje metod

2.2.1. Metoda badań terenowych

2.2.3. Metoda eksperymentalna

2.2.4. Metoda badań na materiałach historycznych

2.2.5. Metoda socjometryczna

1.2. Cele empirycznych badań socjologicznych

2.2.2. Metoda reprezentacyjna

3. TECHNIKI OTRZYMYWANIA MATERIAŁÓW

3.1. Pojęcie techniki 44

3.2. Podział technik otrzymywania materiałów 45

3.3. Techniki obserwacyjne 48

3.3.1. Pojęcie obserwacji 48

3.3.2. Okoliczności obniżające wartość danych obserwacyjnych 49

3.3.2.1. Zjawisko apercepcji 49

3.3.2.2. Cechy dobrego obserwatora 50

3.3.2.3. Przygotowanie i prowadzenie obserwacji 51

3.3.3. Rodzaje obserwacji 52

3.3.3.1. Obserwacja standaryzowana i niestandaryzowana 52

3.3.3.2. Obserwacja uczestnicząca i obserwacja nieuczestnicząca . . 54

3.3.3.3. Zastosowanie technik obserwacyjnych

Od autorki

3.3.3.4. Kontrola wyników obserwacji

3.3.3.5. Sporządzanie notatek z obserwacji

Skrypt został przygotowany z myślą o osobach studiujących zaocznie

w WSP w Olsztynie, zobligowanych do zapoznania się z metodami i tech-

nikami badań socjologicznych. Prowadząc zajęcia dydaktyczne z tego zakresu

stwierdziłam, iż zasób wiadomości zdobytych przez przystępujących do zalicze-

nia przedmiotu bardzo często odbiegał od wymaganego poziomu. Jedną z za-

sadniczych przyczyn niezadowalającego przygotowania studentów był utrud-

niony dostęp do niezbędnej literatury. Na barierę tę napotyka zdecydowana

większość słuchaczy, jako że mieszkając w małych miejscowościach, nie mają

szans na uzyskanie potrzebnych książek. W rezultacie jest tak, iż kserografo-

wanie fragmentów książek, konspektów i notatek z wykładów, poszukiwania

biblioteczne itp. pochłaniają niepomiernie dużo wysiłku z — i tak już skrom-

nego — budżetu czasu studenta i pracownika w jednej osobie. Z myślą o ułat-

wieniu studentom zapoznania się z elementarnymi wiadomościami, wchodzą-

cymi w zakres programu przedmiotu, przygotowałam niniejsze opracowanie.

Składa się ono z trzech, ściśle ze sobą związanych części. W pierwszej

z nich omówiono problematykę dotyczącą projektowania badań. W drugiej

scharakteryzowano pięć spośród ogółu istniejących metod badań, tj. me-

todę badań terenowych, reprezentacyjną, eksperymentalną, badań na materia-

łach historycznych i socjometryczną. W części trzeciej omówiono niektóre,

zdaniem autorki, ważniejsze kwestie związane z posługiwaniem się takimi tech-

nikami gromadzenia danych, jak: obserwacja, wywiad, ankieta i dokumenty

osobiste.

Przedkładane opracowanie, rzecz jasna, dalekie jest od wyczerpania nawet

zasadniczych kwestii empirycznych badań socjologicznych. W skrypcie całko-

wicie pominięto problemy związane z opracowywaniem zebranego materiału.

Studenci WSP w Olsztynie mają ułatwiony dostęp do informacji z dziedziny

analizy ilościowej danych, dzięki względnie dobremu zaopatrzeniu biblioteki

w podręczniki z tego zakresu.

3.4. Techniki wywiadu

3.4.1. Specyfika wywiadu na tle innych technik opartych na wzajemnym

komunikowaniu się

3.4.2. Rodzaje wywiadów

3.4.3. Zakres czynności ankietera

3.4.4. Sztuka prowadzenia wywiadu

3.4.4.1. Tworzenie przyjaznej atmosfery

3.4.4.2. Pozyskiwanie wyczerpujących wypowiedzi

3.4.4.3. Stwarzanie satysfakcji emocjonalnej respondentowi

w trakcie wywiadu

3.4.5. Zaufanie do pracy ankieterów

3.4.6. Błędy ankieterskie w wywiadzie

3.4.6.1. Błędy zakłócające komunikowanie się między ankieterem

a respondentem

3.4.6.2. Błędy zakłócające komunikowanie się ankietera

z badaczem

3.4.7. Wpływ niektórych czynników niezależnych od ankietera

na przebieg procesu komunikowania się z respondentem

3.5. Ankieta

3.5.1. Ankieta a wywiad kwestionariuszowy

3.5.2. Typy ankiet

3.5.3. Problemy budowy kwestionariusza

3.5.3.1. Pytanie kwestionariuszowe i różne jego koncepcje

3.5.3.2. Rodzaje pytań

3.5.5.3. Odpowiedzi i ich typologia

3.5.3.4. Układanie kwestionariusza

3.6. Dokumenty osobiste

120

3.6.1. Istota dokumentów osobistych

120

3.6.2. Zalety i wady dokumentów osobistych

122

LITERATURA ZALECANA

125

Niektóre z pominiętych w skrypcie, a opracowanych przez autorkę kwes-

tii, zostaną w najbliższym czasie przygotowane do użytku słuchaczy w pub-

likacji wydanej na prawach rękopisu.

Za podstawę prezentacji zasadniczych treści skryptu posłużyły pozycje

wydawnicze, które ukazały się w latach 1960—1994, głównie za sprawą war-

szawskiego i łódzkiego środowiska naukowego, zajmującego się kwestiami me-

todologicznymi badań socjologicznych. Zarówno ze specyfiki tych ośrodków

naukowych, jak i determinant czasowych rozwoju myśli i praktyki socjologicz-

nej wynikają pewne różnice w posługiwaniu się nazewnictwem w odniesieniu

do tej samej sprawy. Taki stan rzeczy zmuszał mnie do ciągłego dokonywania

wyboru terminologii. Nie sposób zakładać, ani tym bardziej rościć sobie pre-

tensji do tego, że jest to wybór najsłuszniejszy i bezdyskusyjny. Jak się wydaje,

nie pomniejsza to jednak programowych założeń skryptu, koncentrujących się

wokół celu, jakim jest dostarczenie młodzieży akademickiej syntetycznego

a zarazem popularnego i dostępnego zarysu metod i technik badań socjologicz-

nych.

1. ZAGADNIENIA WSTĘPNE

1.1. Specyfika empirycznych badań socjologicznych

Słowo „badania" mieni się pełną gamą najrozmaitszych znaczeń, ma

szerokie zastosowanie w mowie potocznej. Mówimy, że „pacjent został pod-

dany badaniom lekarskim", „badania laboratoryjne nie potwierdziły przypusz-

czenia o zawartości substancji szkodliwych dla zdrowia", „w wyniku żmud-

nych badań służb śledczych wykryto sprawcę przestępstwa", „rozpoczęto ba-

dania socjologiczne nad wpływem bezrobocia na poglądy polityczne osób

w wieku produkcyjnym". We wszystkich cytowanych przypadkach stwierdza-

no, iż przedsięwzięto określonego rodzaju czynności, które umożliwiały znale-

zienie wiarygodnej podstawy do odpowiedzi na interesujące badacza pytania

(np. jakie są odchylenia od normy w ciśnieniu krwi pacjenta, jaki jest skład

chemiczny danej substancji itp). Jednakże w każdym przypadku musiał być

zastosowany inny rodzaj czynności.

Empiryczne badania socjologiczne wyróżniają się tym, że:

• wszystkie działania są wykonane zgodnie z wymaganiami obranej metody

a nie dowolnie,

• wymagają zgromadzenia danych empirycznych, a więc zdobytych w drodze

bezpośredniego kontaktu z badaną rzeczywistością społeczną,

• poszukują społecznych i psychologicznych czynników, które warunkują lu-

dzkie zachowania.

Luba Soloma

1-2. Cele empirycznych badań socjologicznych

Istnieje wiele ujęć powyższej kwestii. Niejeden jest też sposób nazywania wyod-

rębnionych kategorii odpowiedzi na pytanie: po co (w jakim celu) prowadzi się

badania? Rezygnując z prezentacji poszczególnych opcji, przyjrzyjmy się jednej

z nich. Według niej badania socjologiczne mogą realizować cel deskryptywny

(opisowy), predywistyczny (prognostyczny), eksplanacyjny (wyjaśniający) i oce-

niający (szacujący).

Badania nastawione na realizację celu deskryptywnego — jak

sama nazwa wskazuje — starają się opisać rzeczywistość, uzyskać odpowiedź

na pytanie: jak jest, jak rzeczy się mają? (np. jak często i ilu uczniów przy-

chodzi do szkoły na czczo, w jakich warunkach mieszkaniowych znajdują się

rodziny wielodzietne itp.).

Predywistyczne nastawienie badacza charakteryzuje się poszuki-

waniem w miarę trafnej prognozy co do biegu wydarzeń w bliższej lub dalszej

przyszłości (np. jaka będzie struktura wykształcenia młodzieży polskiej za lat

dziesięć, jakie będzie zapotrzebowanie na bilety do teatru czy na samochody

w ciągu najbliższych pięciu lat itp.).

Podejście eksplanacyjne odznacza się poszukiwaniem wyjaśnienia,

wytłumaczenia wykrytego zjawiska, a więc odpowiedzi na pytanie, dlaczego

tak jest, jakie są przyczyny stwierdzanego stanu rzeczy (np. dlaczego co piąty

uczeń szkoły podstawowej regionu bieszczadzkiego przychodzi do szkoły bez

W przypadku prowadzenia obserwacji z zastosowaniem technicznych śro-

dków rejestracji (np. kamery filmowej, aparatu fotograficznego) powinno się

7vskać pozwolenie osób obserwowanych. Nie czyniąc tego, ma się wprawdzie

większe szansę na dotarcie do prawdy, ale popada się w konflikt z etyką. Ten

sam dylemat pojawia się w tzw. obserwacji uczestniczącej, kiedy to obserwator

występuje oficjalnie w innej roli niż ta, którą pełni w danym środowisku.

1.3.2. Zachowanie poufności informacji

śniadania 1 .

Ocenianie (szacowanie) jest głównym celem tych badań, które mają

dostarczyć odpowiedzi na pytanie o skuteczność działania w określony sposób

(np. czy reklama proszku „Pollena" w telewizji przyczynia się do wzmożenia

jego sprzedaży).

Z reguły uczestników badań zapewnia się o zachowaniu dyskrecji co do ich

wypowiedzi. W przypadku uzyskiwania informacji za pomocą ankiety gwaran-

tuje się anonimowość. Gdy zaś zdobywa się dane w drodze wywiadu jawnego

czy obserwacji kontrolowanej, zwykle mówi się, że uzyskane informacje wyko-

rzystywane będą wyłącznie do celów poznawczych. Wszystko to należy i moż-

na zagwarantować w przypadku badań masowych, których wyniki nadają się

do analizy ilościowej. Nie sposób tego osiągnąć, gdy posłużymy się np. metodą

badań terenowych w poznawaniu małej społeczności lokalnej. Istnieje bowiem

wówczas niebezpieczeństwo rozszyfrowania przez czytelników raportu zamie-

szkałych w danej miejscowości tego, kto kryje się pod opisywanym przypad-

kiem zachowania.

1.3. Problemy etyczne w empirycznych badaniach socjologicznych

1.3.3. Zachowanie prawa do prywatności

Można wskazać na co najmniej sześć kwestii, w zakresie których pojawiają się

problemy natury etycznej.

Niekiedy, przy okazji badań, dochodzi do naruszenia prawa człowieka do

prywatności 2 . Wypytywanie o współżycie w rodzinie, o skrupulatność w od-

bywaniu praktyk religijnych, dochowywanie wierności normom prawnym czy

moralnym może być odbierane przez informatorów jako próba wkraczania

w sferę ich życia osobistego. Nakłada to na badacza dodatkowy obowiązek

specjalnego zatroszczenia się o zapewnienie respondentom (tj. osobom udziela-

jącym informacji) poczucia anonimowości, zachowania dyskrecji. Jeśli mimo

starań o pozyskanie zaufania badanego nadal nie jest on skłonny odpowiadać

na niektóre pytania, należy uszanować jego wolę.

1.3.1. Uzyskiwanie świadomej zgody na udział w badaniach

Prawo każdego człowieka do nieujawniania informacji dotyczących go,

a z drugiej strony konieczność ich uzyskiwania dla celów poznawczych stwarza

konieczność zabiegania o zgodę potencjalnych badanych. Obawa przed od-

mową skłania niekiedy do posługiwania się chwytami naruszającymi normy

etyczne. Przykładem może być wprowadzenie potencjalnego respondenta (tj.

udzielającego odpowiedzi) w błąd polegający na skrótowym omówieniu pytań,

które mają być zadane, ale z celowym pominięciem tych najbardziej drażli-

wych. Uzyskuje się w ten sposób jego zgodę, której nie osiągnęłoby się, gdyby

sprawę chciano przedstawić rzetelnie.

1.3.4. Zabezpieczenie przed negatywnym wpływem udziału w badaniach

Chodzi tu w zasadzie o samopoczucie psychiczne badanych, które może wyraź-

nie pogorszyć się na skutek zastosowanych technik badawczych. Posłużenie się

np. zdjęciami, filmem, nagraniami itp. obrazującymi sytuacje wywołujące silne

reakcje emocjonalne (np. zabijanie, znęcanie się, zachowanie człowieka skaza-

1 Problematyce dotyczącej wyjaśniania naukowego poświęcony jest m.in. artykuł T. Komen-

dzińskiego: Wyjaśnianie dedukcyjno-nomologiczne. Model klasyczny..., Zagadnienia Naukoznaw-

stwa, 1990, z. 3 (103), s. 287—300.

2 Kwestię tę omawia W. A. Rostocki w artykule: Klamstwo obronne w ujęciu M. Ossowskiej

a etyczne problemy wywiadu kwestionariuszowego w socjologii. W: Analizy i próby technik badaw-

w socjologii. T. IX, Warszawa 1992, s. 39—48.

nego na śmierć) z jednej strony stwarza bezkonkurencyjną możliwość poznania

zjawiska interesującego socjologa, z drugiej jednak naraża badanego na przy-

kre przeżycia psychiczne. W takim przypadku socjolog winien uprzedzić po-

tencjalnego badanego o czekających go przeżyciach emocjonalnych.

1.3.5. Pogodzenie interesów socjologa i sponsora

_ jest zobowiązany do przedstawienia wyczerpującego raportu

dań ti bez pomijania istotnych danych, z omówieniem zastosowanej me-

' A oraz techniki i narzędzi, poinformowaniem o celu badań i ich sponsorze;

y __ jeśli socjolog zobowiązał się zachować w dyskrecji informacje dotyczą-

osób badanych, to musi tego słowa dotrzymać bez względu na to, kto

domaga się ich ujawnienia;

należy udostępnić zgromadzone dane innym badaczom w celu ewen-

tualnej odmiennej ich interpretacji;

nie należy wiązać się z takim sponsorem, sprostanie interesom którego

łączyłoby się z naruszeniem powyżej omówionych zasad;

gdy badania podejmowane są przez zespół ludzi o różnym statusie (np.

samodzielny pracownik, asystent, student), to należy szczegółowo określić

obowiązki i prawa każdego z członków tego zespołu;

— jeśli badania obejmują sferę polityki społecznej, a ich wyniki mogą

posłużyć za podstawę do debaty publicznej, to socjolog jest obowiązany szcze-

gólnie wnikliwie analizować zebrane dane.

W trosce o badaną zbiorowość, w referowanym tu kodeksie, przyjmuje się

następujące reguły:

— pojedynczym osobom, rodzinom i małym grupom należy zagwaran-

tować anonimowość i poufność. Nie ma takiego obowiązku wobec dużych

zbiorowości (np. klasy społecznej, grupy etnicznej czy religijnej). Ale jeśli wo-

bec dużej zbiorowości zostało zaciągnięte zobowiązanie co do zachowania ano-

nimowości, to należy go dotrzymać;

— badacz nie może narazić badanego na jakikolwiek uszczerbek bez

uprzedniego poinformowania go o ryzyku związanym z uczestnictwem w ba-

daniach i bez wyrażenia przez niego zgody na udział w tym przedsięwzięciu;

— badacz jest odpowiedzialny za zapewnienie anonimowości i poufności.

Jego obowiązkiem jest usunięcie wszelkich śladów, które umożliwiałyby roz-

szyfrowanie osoby, od której pochodzą informacje. Zachowaniem tajemnicy

służbowej objęte są wszystkie osoby biorące udział w prowadzeniu badań.

Uszczegółowienie niektórych spośród powyższych wskazań oraz ich uzu-

pełnienie zawiera kodeks postępowania w dziedzinie badań rynkowych i społe-

cznych 3 . Został on przełożony z języka angielskiego (International Code of

Marketing and Social Research Practice) na polski przez Sekcję Badań Opinii

Polskiego Towarzystwa Socjologicznego. Traktuje się go jako dokument waż-

ny nie tylko dla osób zajmujących się badaniami rynku i opinii społecznej, ale

też — prowadzących badania socjologiczne.

Badania socjologiczne, tak zresztą jak wszystkie inne, kosztują. Zatem w wa-

runkach gospodarki rynkowej problemem staje się znalezienie sponsora. Zwy-

kle ten, kto decyduje się na sfinansowanie badań, chce mieć z tego konkretne

korzyści w postaci informacji o sprawie bezpośrednio go interesującej (np. jaka

partia zwycięży w wyborach, jakie jest zapotrzebowanie na produkty, których

wytwarzaniem się zajmuje, itp.). W związku z tym badacz chcąc uwzględnić

życzenia sponsora musi odpowiednio zmodyfikować problematykę badań, co

może nastręczać socjologowi wiele moralnie trudnych wyborów.

W kłopotliwej sytuacji może się znaleźć badacz także na etapie publiko-

wania uzyskanych rezultatów, gdy te, puszczone w obieg społeczny, mogą

narazić na szwank interesy sponsora. Badacz zatem musi się zdecydować

na pełną lojalność wobec sponsora (np. na zatajenie części danych) bądź na

dobre imię socjologii jako nauki (rzetelne przedstawianie uzyskanego obrazu

rzeczy).

1.3.6. Unikanie nakłaniania do udziału w badaniach osób słabszych (zale-

żnych od innych)

Więźniowie, skoszarowani żołnierze, pensjonariusze domów starców, pobiera-

jący zasiłki itp. mają — z natury rzeczy — ograniczone możliwości odmówie-

nia udziału w badaniach popieranych przez bezpośrednich przełożonych. W ta-

kim przypadku powstaje problem natury moralnej: czy godzi się korzystać

z usług osób zależnych, a jeśli tak, to jaką wartość mają zebrane informacje

z punktu widzenia ich wiarygodności?

Rozwiązywanie powyżej wymienionych kwestii obfituje w różnorodne sta-

nowiska i kontrowersje. W wielu krajach, w których prowadzenie badań soc-

jologicznych stanowi praktykę codzienną, próbuje się formułować kodeksy

etyki badacza-socjologa. Przykładowo, w kodeksie przyjętym przez Ame-

rykańskie Towarzystwo Socjologiczne (American Sociological Association)

umieszczone są zakazy i nakazy regulujące zobowiązania badacza względem

nauki oraz osób badanych. W trosce o dobro nauki przyjmuje się takie oto

regulacje:

— socjolog powinien stosować tylko takie techniki, które zapewniają rze-

telną wiedzę. Ale jeżeli w wyniku tej wiedzy doszłoby do naruszenia interesu

publicznego bądź indywidualnego, to należy w ogóle zrezygnować z badań;

3 Por. Kodeks postępowania w dziedzinie badań rynkowych i społecznych, Warszawa 1994.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: