Leszek Biernacki-Zabić ministra skarbu.pdf

Leszek Biernacki

Zabić ministra skarbu

[...] ażeby pewien mózg prysnął jeżeli nie pod same gwiazdy – wedle

wyrażenia Heinego – to przynajmniej pod sklepienie bankowe, i tym

sposobem zreflektował inne mózgi mniej zatwardziałe. Umarli

bowiem nie tylko nie mówią, ale mają jeszcze i tę zaletę, że się nie

mylą i pomyłkami swymi kraju w przepaść nie ciskają.

Maurycy Mochnacki

1. Romantyczne universum

Mochnacki konstruując swoją romantyczną wizję świata widział szeroko pojętą

kulturę jako system naczyń połączonych, w którym wzajemnie uzupełniają się i

przenikają wszystkie aspekty ludzkiej cywilizacji: nauka, technika, sztuka i

filozofia. Dlatego też literatura i krytyka literacka nie była dla niego estetyczną

zabawą, miała być analizą bytu człowieka i jego cywilizacyjnych dokonań,

także ekonomicznych.

Mochnacki twierdził, że poezja romantyczna służy “uznawaniu się w jestestwie

swoim” narodu, że chroni przed pogrążeniem się w niebycie. Pojmował

świadomość narodu i jego twórczość jako zjawiska konieczne, a naród i

jednostkę, naturę i historię kraju włączył w obręb jednej duchowej całości. Nie

opisał jednak człowieka jako niewolnika konieczności historycznej czy praw

natury. Bowiem człowiek myśli, a myśl to “strojny, dźwięczny akord, brzmiący

z godnością wszystkich razem pierwotnych sylab, rozrzuconych w

przyrodzeniu. Promienista istota, w nas utajona, niewidzialna...” 1 . Przed

pojawieniem się ludzkiej myśli historia była rozwojem natury. Przez ludzką

myśl, przez jej działanie natura zdobyła zdolność do zrozumienia siebie.

Jednocześnie działanie ludzkiej myśli zakłóciło harmonię, przekreśliło fatalizm

dziejów, gdyż wraz z nią pojawiła się wolna wola nie podporządkowana

konieczności. Przełomowa rola ludzkiej myśli wynika z tego, że tylko ona

posiadła świadomość o tym, że jest: “Myśleć i to wiedzieć, i w tym myśleniu się

rozumieć, jest to «być». «Być» – jest to tylko być przedmiotem, obiektem dla

samego siebie. [...] Kto tego, że jest, nie wie, jest tak, jakby go nie było. [...]

Jestestwo nasze w myśli się odbija. [...] rozdziela się na dwoje. Myśl jest istotą

naszej istoty [...]. Być dla samego siebie przedmiotem widzenia, jest to myśleć.

Myśleć jest to żyć” 2 .

Mochnacki budował swoje teorie nie na antypodach rzeczywistości, romantyzm

bowiem nie był bajką, nie opisywał wyśnionej sennej mary, przeciwnie –

pragnął jak najpełniej opisać pełnię życia z jego różnorodnością i kontrastami.

Oświeceniowe metody opisu rzeczywistości okazały się niewystarczające. Po

burzliwych wydarzeniach rewolucji francuskiej i wojnach napoleońskich

stateczny, czasem wręcz idylliczny obraz świata legł w gruzach wraz z murami

Bastylii. Bogusław Dopart zastanawiając się nad istotą romantyzmu napisał, że

jest on “zdolny [...] afirmować każdy problem – teoretyczny czy praktyczny,

odkryty przez siebie bądź podniesiony przez innych – w poszukiwaniu

najpełniejszej koncepcji samorozumienia i aktywności człowieka. Wokół

człowieka, tj. jaźni, osobowości w znaczeniu filozoficznym, duchowości w

religijnym znaczeniu, konstruowali romantycy za pomocą środków z różnych

dziedzin poznania – i spomiędzy owych dziedzin, sztuki, filozofii, religii, nauki

– taką wizję universum , która miała się wywodzić ze wszelkich źródeł wiedzy,

objąć wszystkie aspekty bytu i uwzględnić wszelkie sposoby symbolicznej

reprezentacji rzeczywistości” 3 . Pierwszy taką wizję universum stworzył

Mochnacki.

Człowiek, zdaniem Mochnackiego, polisensorycznie słyszy naturę i ocala w ten

sposób prawdę i pamięć jej praw. Romantyzm ocala go przed gwałtem

zbiorowości, przed działaniem praw sprzecznych z jego naturą, przed widmem

śmierci i nędzą istnienia. Młody krytyk wierzył, że scalenie istnienia w jedność

z wszechświatem i samym sobą pozwala na przekraczanie granic określonych

przez własną konstytucję cielesno-duchową. Twierdził, że człowiek musi żyć w

zgodzie z różnymi aspektami własnej aktywności i sferami natury. Przed

powstaniem listopadowym szukał gorączkowo odpowiedzi na pytanie o

porozbiorowy los narodu, o szansę jego istnienia. Zastanawiał się nad prawami

historii: “Mąż wielki, jeden po drugim, idzie z nieprzerwanego następstwa.

Przywdziewają zbroję, przodkują bitnym szykom i bratnią sławą u kończyn

świata rozpleniają. Lecz to nie trwa długo. Czymże jest historia? Snem ludów,

cieniem ich jestestwa. Owo plemię, skutkiem poprzednich powodzeń,

zawichrzone niezgodą lub rozpieszczone niewieścią miękkością, znika z placu.

Moc, dostatek, biegłość w sprawach, świetne przewagi, dostojne imię, wszystko

rozproszone jako mgła mija. Wtenczas na karki pognębionych następują

silniejsi, dzicy światoburcy” 4 . Dla Mochnackiego niemożliwa była historia bez

wyższych reguł rządzących światem i bez wolności ludzkiej. Wolność i

konieczność były dla niego immanentnymi składnikami dziejów i nieustannym

źródłem tragizmu. Po powstaniu obcy był mu mesjanizm Mickiewicza i mit

Polski jako niewinnej ofiary rozgrzeszonej z popełnionych win. Mochnacki,

gdy spisywał historię powstania, z wyraźnym bólem i goryczą pisał o własnych

błędach Polaków.

Wierzył w przyszłość Polski, gdyż uważał, że może ona zginąć tylko wtedy,

gdyby “ten lud w powodzeniu swoim, za dni szczęśliwych, nie miał żadnego

mędrca, żadnego dziejopisa, żadnego wieszcza lub artysty”. A naród miał

swoich poetów, miał w przeszłości wielkich mężów i dziejopisów, a

nadchodzący romantyzm ofiarowywał mu przyszłość, gdyż “Poezja [...]

przerzuca pomost między żywymi a umarłymi, bo jej obszar to świat myśli,

uczuć i tęsknot” 5 . Nie tylko poezja, gdyż za literaturę Mochnacki uznawał

system wszystkich tworów ludzkiego umysłu, “które mają najbliższy i

bezpośredni związek z cywilizacją i duchem narodu” 6 . Podkreślał wielką rolę

kultury w podtrzymywaniu patriotyzmu i świadomości narodowej, gdyż to ona

chroni ludzi przed beznamiętną egzystencją, jest nicią łączącą czasy przeszłe z

teraźniejszością, dzięki czemu można wybiegać myślą w przyszłość. O

przyszłości narodu decydować miał cały jego dorobek. “Mochnacki nie byłby

romantykiem, gdyby nie dążył do ogarnięcia wszystkich wymiarów

rzeczywistości: natury i kultury, sztuki, historii, polityki. Pod tym względem

bodaj nie ma sobie równych w europejskiej skali. [...] niejako dopełnił

romantyzm poetycki Mickiewicza o część teoretyczną. Zbudował teorię

polskiego romantyzmu” 7 .

Po napisaniu książki O literaturze polskiej w wieku dziewiętnastym , jakby

wiedziony historyczną koniecznością, fatalizmem greckiej tragedii, musiał

przełożyć filozoficzną teorię na praktyczne działanie. Od początku powstania

wiedział albo przeczuwał, że może być ono daremne, że zabrakło “dzikich

światoburców”. Los tak pokierował, ale i jego wolna wola, że ten 27-letni

znawca literatury romantycznej i propagator romantycznych ideałów przez

krótki czas był motorem rewolucyjnych działań i próbował pokierować losami

powstania.

Na drodze stanął jednak minister skarbu Królestwa Kongresowego, książę

Franciszek Ksawery Drucki-Lubecki. Romantyczny czyn zderzył się z zimną

kalkulacją arystokratycznego finansisty.

2. Romantyzm na ulicy

Maurycy uratował powstanie w pierwszych godzinach, kiedy to wraz z innymi

okrzykami “Moskale naszych mordują” wezwał mieszkańców Warszawy do

chwycenia za broń i zdobycia Arsenału. Uważał, że powstańcy sami powinni

byli ustanowić władzę, a nie sięgać po przebrzmiałe autorytety. Bał się, że

rewolucji zabraknie czasu na stworzenie licznych oddziałów i zainicjowanie

powstania w guberniach zabranych. Zorganizował pracę klubu Towarzystwa

Patriotycznego i wziął udział w delegacji udającej się do siedziby Rady

Administracyjnej. Rzucił w twarz członkom Rady słowa, które spadły na nich

jak piorun. Apelował i ostrzegał. Miał za sobą wówczas siłę rewolucyjnej ulicy,

która mogła pokierować historią. Jego emocje były straszliwie napięte; nie

wytrzymał i bez osłonek zripostował wywody księcia Czartoryskiego: “To są

żarty, Mości Książę, my nie powstaliśmy dla przyjmowania łask i warunków od

w. księcia, który jest jeńcem rewolucji, ale dla zbawienia Polski. Niechaj tedy

rząd nie gra komedii, która się bardzo tragicznie zakończyć może albo dla

powstania, albo dla jego nieprzyjaciół i wątpliwych stronników!” 8 . Ostatnie

słowa, jak sam wspomina, obrócił szczególnie pod adresem Lubeckiego.

Generał Chłopicki wściekły, trzaskając drzwiami, wyszedł ze spotkania,

pozostali zapewnili, że rezolucja klubu zostanie wzięta pod rozwagę.

Niemcewicz wspominał: “O Boże, ci tylko, co widzieli Robespierre’a, Dantona,

Marata, St. Justa, nie byliby przerażonymi tak wściekłymi postaciami, jakie

mieli ci zuchwalcy!” 9 . Lubecki od pierwszej chwili dostrzegł w Mochnackim

siłę napędową klubowiczów. Wymyślił, że do obalenia rządu nie dojdzie, jeśli

zostanie do niego dokooptowany, ale ten na następnym posiedzeniu rady

propozycję odrzucił i wprost zaatakował Lubeckiego oraz zaapelował o

rozwiązanie Rady Administracyjnej. Członkowie rządu już nie protestowali.

Lubecki i Mostowski złożyli rezygnację. Po skończonych obradach Lubecki

poprosił Mochnackiego o rozmowę: “A kiedy mieliśmy się na spoczynek

udawać – pisze Leon Dembowski, naoczny świadek tych wydarzeń – i gdy

Mochnacki opuścił salę posiedzeń rządowych, książę Adam zapytał

Lubeckiego: – Nad czym tak długo radziliście? Na co książę Lubecki

odpowiedział: – Z tego wszystkiego, com od Mochnackiego słyszał, powziąłem

przekonanie, iż ma zamiar mnie powiesić” 10 .

Mochnacki na zebraniu klubu Towarzystwa Patriotycznego oświadczył, że rząd

i Chłopicki zdradzają rewolucję. Zgromadzony tłum oburzył się jednak nie

przeciwko Chłopickiemu i radzie, lecz wypowiadającemu oskarżenie i zagroził

mu śmiercią. Nie znajdując poparcia klubu Mochnacki poderwał do działania

Szkołę Podchorążych. Ruszyli do siedziby rządu po to, “ażeby pewien mózg

finansowy prysnął jeżeli nie pod same gwiazdy – według wyrażenia Heinego –

to przynajmniej pod sklepienie bankowe, i tym sposobem zreflektował inne

mózgi mniej zatwardziałe. Umarli bowiem nie tylko nie mówią, ale mają jeszcze

i tę zaletę, że się nie mylą i pomyłkami swymi kraju w przepaść nie ciskają. [...]

Piotr Wysocki spotkawszy przypadkiem Szkołę i mnie na Lesznie, gdy mu

oznajmiliśmy zamiar udania się do Banku, wahać się począł [...]. Starałem się

wmówić w niego, że jemu, jako twórcy rewolucji, rząd nowy w tym charakterze

ustanowić wypada. Świadomsi interesu publicznego podchorążowie przekładali

mu, że się obejdzie bez rozlewu krwi; ja mu szepnąłem w ucho, «że tylko jedną

głowę, która kieruje kontrrewolucją, poświęcić trzeba». Natenczas Wysocki

klękając na bruku przed szeregiem powiedział: «Nie inaczej jak po moim trupie

pójdziecie do banku». Szkoła wróciła zaraz na swoje stanowisko. Zamiar spełzł

na niczym, ale mnie wprawił w największe niebezpieczeństwo” 11 .

Książę Lubecki przystąpił do kontrataku. Następnego dnia w gazecie

wydawanej pod patronatem ministra, “Polaku Sumiennym”, ukazał się artykuł

ujawniający, że Mochnacki pracował w cenzurze i oskarżający go o próbę

wzniecenia rozruchów. Na mieście rozpowszechniono plotkę, że Maurycy

nastawał na życie gen. Chłopickiego. Opinia publiczna obróciła się przeciwko

Mochnackiemu, także najbliżsi przyjaciele. Stawiano dla niego szubienice,

żołnierze chcieli rozsiekać, a Lach Szyrma, komendant gwardii akademickiej, w

wydanej odezwie przysiągł, “że akademia swój sztylet utopi w piersiach

zapaleńca, który tych znakomitych mężów śmiał obrazić” 12 . Otoczony nagle

przez ludzi pod siedzibą rządu znalazł schronienie w pokojach... Lubeckiego.

Książę uratował Mochnackiego przed śmiercią. Wpuścił do swych salonów.

Zapewne spoglądał na niego z ironią i uśmiechał się “życzliwie”. Przywitał go

słowami: “– Jak niebezpiecznie jest, panie Mochnacki, tak wysoko latać” 13 .

“Mózg finansowy” miał w garści romantycznego człowieka czynu. Mógł wydać

go tłumowi, jednak toczył z nim długie rozmowy. Przez kilka dni trzymał go w

swoim domu, żywił, chronił i dyskutował. W tym czasie niszczył go w oczach

opinii publicznej tak, by nie wyprostował się już więcej. Zarazem jednak

Mochnackiemu, choć jedynie w części, udało się ministra natchnąć czynem –

przed wyjazdem do Petersburga Lubecki zaczął zachęcać innych członków

Rady Administracyjnej, by szykowali do walki jak największą armię, gdyż jest

ona ważnym argumentem w każdych pertraktacjach. Lubecki ruszył z

poselstwem do cara, a Mochnacki postanowił wyjechać na Wołyń, by tam

rozniecić powstanie. Nie dotarł do celu i wrócił do Warszawy, gdzie skończył

pisać przedmowę do książki O literaturze polskiej w XIX wieku . Napisał tam

słynne zdania: “Czas nareszcie przestać pisać o sztuce, co innego zapewne teraz

mamy w głowie i w sercu, improwizowaliśmy najpiękniejsze pienie

narodowego powstania! Życie nasze jest poezją. Zgiełk oręża i huk dział, ten

będzie odtąd nasz rytm i ta melodia” 14 .

Opublikował jeszcze kilka artykułów politycznych, a później wstąpił do wojsk

powstańczych i w walce szukał śmierci. Lubecki pojechał do Rosji wyjednać

łaskę cara. Nie uzyskał nic. Pozostał w Petersburgu, gdzie do końca życia

pracował na rzecz carskiej administracji. Mochnacki po klęsce powstania

wyemigrował do Francji, gdzie zmarł na gruźlicę.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: