Wojciech Stankowski - Wielkopolska.doc

Wojciech Stankowski

wielkopolska

Wojciech Stankowski

Wydanie pierwsze

Warszawa 1999

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna

Projekt okładki Lidia Michalak

Redaktor Justyna Leszka

Redakcja map Lidia Lemisiewicz

Redaktor techniczny Krystyna Milewska

Autor fotografii na okładce Andrzej Kijowski

ISBN 83-02-07148-X

© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna Warszawa 1999

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna

Warszawa 1999

Wydanie pierwsze

Arkuszy drukarskich 8,75

Skład: Fototype, Warszawa, ul. Śląska 21 b

Druk i oprawa: Pabianickie Zakłady Graficzne SA

Pabianice, ul. Piotra Skargi 40/42. Zam. 103/1102/99.

O, jeśli kochasz, jeśli chcesz Żyć pod tym dachem, chleb jeść zbóż, Sercem ojczystych progów strzeż, Serce w ojczystych ścianach zlóil... Maria Konopnicka „Kochasz ty dom"

„Kraków pan, Poznań ojciec, Warszawa matka, Lublin siostra każdemu Polakowi" „...ej, trzeba by jechać do Poznania i kupić sobie takiego skrzata, takiego wabia, żeby pieniądz był w mieszku. "

XIX-wieczne sentencje odnotowane przez Oskara Kolberga

I. WPROWADZENIE

Niż Polski cechuje się brakiem jednoznacznych granic przyrodniczych. Dotyczy to miedzy innymi zasięgu składających się nań dających się wydzielić jednostek — „subregionów fizyczno geograficznych". Odnosi się to także do Wielkopolski.

W piśmiennictwie istnieje szeroko stosowana regionalizacja fizycznogeo-graficzna Polski autorstwa J. Kondrackiego (1994). Mezoregiony wyznaczono tam na podstawie właściwości rzeźby terenu (orografii), specyfiki stosunków wodnych (hydrografii), charakteru powierzchniowej budowy geologicznej (litologii), po­chodzenia form powierzchni gruntu (morfogenezy). Podstawą było szerokie wykorzystanie treści map topograficznych, geologicznych, geomorfologicznych i krajobrazowych. Na Niżu doprowadziło to do wyróżnienia jednostek fizycz­nogeograficznych silnie nawiązujących do właściwości naturalnego krajobrazu. Dobrze to ilustrują wyróżnione przez J. Kondrackiego regiony: Pojezierze Wielkopolskie — obejmujące północną część interesującego nas obszaru oraz Nizina Południowowielkopolska — odnosząca się do południowej części terenu. Wzmiankowana regionalizacja fizycznogeograficzna jakoby gubi Wielkopolskę zarówno w rozumieniu plemiennego terytorium Polan, a także dającego się wydzielić rozległego makroregionu fizycznogeograficznego.

Najszersze geograficzne rozumienie Wielkopolski przedstawił w swych opra­cowaniach B. Krygowski(1961).Ujęcie B. Krygowskiego bardzo wykracza poza historyczne terytorium plemienne Polan, stanowiące kolebkę państwowości polskiej. Ośrodek tworzenia naszej państwowości w VIII, IX, X wieku obejmował obszar dorzecza środkowej Warty.

3

Ryć. 1. Ukształtowanie powierzchni Wielkopolski

Ryć. 2. Regiony i subregiony Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej (wg B. Krygowskiego 1961):

I.   Południowa rubież Wielkopolski:  1. Wzniesienia Żarskie, 2. Wzgórza Dalkowskie, 3. Wzgórza Trzebnickie, 4. Wzgórza Twardogórskie, 5. Wzgórza
Ostrzeszowskie;

II. Ostańce Gubińskie: 1. Równina Strzegowska, 2. Równina Jasienicka, 3. Obniżenie Gubińsko-Jałowieckie, 4. Pagórki Kaniawskie, 5. Obniżenie Chocickie,

6.              Pagórki Dachowskie;

III.  Wysoczyzna Zielonogórska: 1. Równina Kosierska, 2. Pagórki Zielonogórskie, 3. Wal Zielonogórski;

IV. Wysoczyzna Leszczyńska: 1. Pagórki Sławińskie, 2. Rów Sławiński, 3. Pagórki Kaszczorskie, 4. Pagórki Lgińskie, 5. Równina Kościańska, 6. Równina
Radlińska, 7. Pagórki Dolskie, 8. Równina Leszczyńska, 9. Wał Bojanowski, 10. Rów Polski, Wyspa Górowska, 12. Równina Wschowska;

V.              Wysoczyzna Kaliska: 1. Równina Koźmińska, 2. Równina Kaliska, 3. Pagórki Kaliskie, 4. Pagórki Ostrowskie, 5. Wał Krotoszyński, 6. Rygiel Sułkowski,

7.              Kotlina Kobylińska;

VI.              Wysoczyzna Turecka: 1. Równina Rychwalska, 2. Pagórki Złotogórskie, 3. Równina Liskowska, 4. Kotlina Malanowska, 5. Wał Malanowski;

VII.              Wysoczyzna Lubuska: 1. Równina Rzepińska, 2. Pagórki Świebodzińsko-Sulęcińskie, 3. Wał Zbąszynkowski, 4. Rów Brójecki, 5. Równina Krośnieńska;

VIII.              Wysoczyzna Poznańska:  1. Pagórki Międzyrzecko-Pniewskie, 2. Równina Nowotomyska, 3. Wał Lwówecko-Rakoniewicki, 4. Równina Opalenicka,

5.              Pagórki Stęszewskie, 6. Równina Poznańska, 7. Równina Szamotulska, 8. Pagórki Poznańskie;

IX.              Wysoczyzna Gnieźnieńska: 1. Pagórki Sredzkie, 2. Pagórki Kostrzyńskie, 3. Pagórki Poznańskie, 4. Równina Wągrowiecka, 5. Pagórki Czarnkowskie,

6.              Pagórki Chodzieskie, 7. Równina Żnińska, 8. Pagórki Janowieckie, 9. Równina Gnieźnieńska, 10. Pagórki Gnieźnieńskie, 11. Pagórki Mogileńskie, 12. Pagórki
Skulskie, 13. Równina Kleczewska, 14. Pagórki Powidzkie, 15. Równina Wrzesińska;

X.              Wysoczyzna Kujawska: 1. Równina Inowrocławska, 2. Równina Radziejowska, 3. Pagórki Radziejowskie;

XI.              Wysoczyzna Kłodawska:  1. Wał Kolski, 2. Pagórki Modzerowskie, 3. Równina Sompoleńska, 4. Pagórki Orlickie, 5. Równina Kłodawska, 6. Pagórki
Kutnowskie, 7. Basen Rgilówki;

A.              Pradolina Baryczy i Głogowsko-Baruthka: 1. Odcinek Lubski, 2. Odcinek Głogowski, 3. Kotlina Żmigrodzka, 4. Kotlina Odolanowska, 5. Kotlina Grabowska;

B.              Pradolina Warszawsko-Berlińska (Warciańsko-Obrzańsko-Odrzańska): 1. Odcinek Krośnieński, 2. Kotlina Kargowska, 3. Odcinek Obrzański, 4. Odcinek
Śremski, 5. Kotlina Pyzdrska, 6. Odcinek Koniński;

C.              Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka: 1. Kotlina Gorzowska, 2. Odcinek Wyrzyski, 3. Kotlina Toruńska

Po umocnieniu wspólnoty plemiennej doszło do utworzenia państwa związanego z kulturą zachodnioeuropejską. Wówczas „weszliśmy do Europy" i mimo pó­źniejszych, często niezwykle niesprzyjających okoliczności, stale w niej pozo­stajemy.

Plemienny obszar Polan określany był w starych źródłach jako „Polonia". Od drugiej połowy XIII wieku funkcjonowała też nazwa Polonia Major, zaś w XIV wieku przez krótki czas także Wielka Polska.

Ryć. 3. Podział administracyjny Wielkopolski (od l stycznia 1999 r.)

8

Stając przed wyborem terytorialnego zakresu opracowania regionu zwanego Wielkopolską, zdecydowano się na bardzo szerokie pod względem fizycznogeo-graficznym ujęcie. Obejmuje ono obszar od doliny Odry na zachodzie, po Powyże Łódzkie i Wysoczyznę Kłodawską na wschodzie, oraz od Wzgórz Dalkowskich

i Trzebnickich na południu, po Kotlinę Gorzowską i Kotlinę Toruńską na północy. Z tym bardzo szerokim fizycznogeograficznym ujęciem Wielkopolski, nieco kontrastuje opis przemian gospodarczych i kulturowych, o czym zadecydowała dostępność materiałów. Najpełniejsze, osiągnięte przez autora porównywalne dane odnoszą się do plemiennego terytorium Polan z, można by rzec „otuliną", która w historycznym rozwoju znalazła się w ramach budowanego państwa.

II. PRZED ZADOMOWIENIEM SIĘ CZłOWIEKA

1. Budowa geologiczna i zasoby surowcowe

Historia geologiczna Wielkopolski jest niewspółmiernie długa w stosunku do czasu obecności i aktywności człowieka. Historię tę, a nawet jej ostatnie człony liczy się w setkach milionów lat. Dla potrzeb tego opracowania nawiążemy do ostatnich 600-700 milionów lat (patrz tab. 1).

Tabela l. Stratygrafia, wiek skał oraz najważniejsze zasoby