Robert C. Carson
James N. Butcher
Susan Mineka
GWP
Psychologia
zaburzeń
vol.2
Człowiek we współczesnym świecie
GDAŃSKIE WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE
Przekład:
Władysław Dietrieh, Monika Gajdzińska,
Danuta Golec, Anna Kacmajor, Andrzej Karmoliński,
Tomasz Kudelski, Marek Orski, Agata Sulak,
Magda Slósarska, Anna Tabaczyńska
GDAŃSKIE
WYDAWNICTWO PSYCHOLOGICZNE
Gdańsk 2003
jk akademicki dofinansowany przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu
Recenzje wydawnicze:
prof. dr hab. Lidia Grzesiuk
prof. dr hab. med. Adam Bilikiewicz
T t . . .
Tytuł oryginału:
bnormal Psychology and Modern Life, Eleventh Edition by Robert C. Carson,
James N. Butcher, Susan Mineka, Copyright © 2000, Ali Rights Reserved.
Translation copyright © 2002 by Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne s.c.
Published by arrangement with the original publisher, Prentice Hali, Inc, a Pearson Education
Company.
; Wszystkie prawa zastrzeżone.
Książka ani żadna jej częs'ć nie może być przedrukowy wana
ani w żaden inny sposób reprodukowana lub odczytywana
w śYodkach masowego przekazu bez pisemnej zgody
Gdańskiego Wydawnictwa Psychologicznego.
Wydanie pierwsze w języku polskim
Przekład: Monika Gajdzińska (rozdz. 3, 7, 8), Danuta Golec (rozdz. 17), Anna Kacmajor,
Agata Sulak (rozdz. 1, 11), Andrzej Karmoliński (rozdz. 16), Tomasz Kudelski (rozdz. 2),
Marek Orski (rozdz. 5, 12, 15, 18 i wstęp), Magda Slósarska, Anna Tabaczyńska
i Władysław Dietrich (rozdz. 4, 6, 9, 10, 13, 14)
? •;"? ? Edytor: Anna Świtajska :
Redakcja naukowa: Małgorzata Toeplitz-Winiewska
Redakcja naukowa słownika: Helena Sęk
, .' Redakcja polonistyczna: Janina Wunderlich
Opracowanie techniczne: Sylwia Kot
Korekta: zespół
Opracowanie graficzne: Piotr Geisler
Projekt okładki: Agnieszka Wójkowska
Fotografia na okładce: Corel Corporation
Wskazówki dla bibliotekarzy:
1/ psychologia ogólna 2/ psychopatologia 3/medycyna 4/ psychiatria 5/ psychologia kliniczna
ISBN 83-89120-17-8
Druk: Druk Intro, Inowrocław.
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne s.c.
ul. Bema 4/1 a, 81-753 Sopot, tel./fax 058/551-61-04, 551-1
e-mail: gwp@gwp.gda.pl
http://www.gwp.pl
1-01
cn
TRESC ROZDZIAŁU
WPŁYW CZYNNIKÓW SPOŁECZNO-
-KULTUROWYCH NA WZORCE
ZACHOWAŃ SEKSUALNYCH
Przykład 1. Teoria degeneracji i absty-
nencji
Przykład 2. Rytualny homoseksualizm no
Melanezji
Przykład 3. Psychiatria amerykańska a ho-
moseksualizm
ODMIENNOŚCI SEKSUALNE
I ZABURZENIA TOŻSAMOŚCI
PŁCIOWEJ
Parafilie
Przyczyny i leczenie parafilii
Zaburzenia tożsamości płciowej
WYKORZYSTYWANIE SEKSUALNE
Wykorzystywanie seksualne dzieci
Pedofilia
Kazirodztwo
Gwałt
Leczenie przestępców seksualnych i problem
recydywy
DYSFUNKCJE SEKSUALNE
Zaburzenia pożądania seksualnego
Zaburzenia podniecenia seksualnego
Zaburzenia orgazmu
Zaburzenia związane z bolesnym stosunkiem
seksualnym
PROBLEMY NIEROZWIĄZANE
STRESZCZENIE
WAŻNIEJSZE TERMINY
ODMIENNOŚCI,
DYSFUNKCJE
I WYKORZYSTYWANIE
SEKSUALNE
Nasze poczucie szczęścia w dużym stopniu zale-
ży od tego, czy pozostajemy w związku opartym
na miłości i udanym pożyciu seksualnym. Jeśli
brakuje nam takiej relacji, jesteśmy gotowi poświęcić
wiele czasu, wysiłku i zaangażowania, by to zmienić.
Seksualność jest niezwykle ważnym aspektem nasze-
go życia: to ona decyduje o tym, w kim się zakochuje-
my i z kim się wiążemy; od niej zależy, czy jesteśmy
zadowoleni z partnera i z samych siebie.
W rozdziale tym przyjrzymy się najpierw prob-
lemom natury psychologicznej, które poważnie utru-
dniają niektórym ludziom osiągnięcie satysfakcji
seksualnej. Dotyczy to jednostek - w większości
mężczyzn - przejawiających nietypowe skłonności
618
ODMIENNOŚCI, DYSFUNKCJE I WYKORZYSTYWANIE SEKSUALNE
seksualne, niemożliwe do zaspokojenia
w sposób społecznie akceptowany. Ekshibi-
cjoniści na przykład odczuwają podniecenie
seksualne, demonstrując swoje genitalia
nieznajomym osobom, które zazwyczaj oka-
zują obrzydzenie i strach. Akt ekshibicjo-
nizmu zatem często polega na wywołaniu
u przypadkowego świadka nieprzyjemnych
uczuć. Jest nie tylko naruszeniem norm oby-
czajowych, lecz może także spowodować
uraz psychiczny u osoby napastowanej. Pew-
ne odmienności seksualne bywają uciążli-
we dla dotkniętych nimi osób. Transseksua-
lista nie akceptuje swojej płci biologicznej
i odczuwa silne pragnienie jej zmiany. Jesz-
cze inne zaburzenia, takie jak fetyszyzm -
gdy obiektem seksualnym staje się jakiś
przedmiot lub część ciała - są źródłem za-
chowań być może nietypowych lub nawet
dziwacznych, ale w gruncie rzeczy nieszko-
dliwych. Chyba żadne z zagadnień omówio-
nych w tej książce nie ukazuje tak wyraziście
trudności z wyznaczeniem granic pomiędzy
normą a psychopatologią, jak problem od-
mienności seksualnych. Kwestią tą zajmie-
my się szerzej w dalszej części tego rozdzia-
łu. Koncentrując się na zagadnieniu homo-
seksualizmu, zilustrujemy wpływ norm kul-
turowych na to, jakie zachowania są uznawa-
ne za patologiczne.
Druga kategoria omawianych tu proble-
mów to wykorzystywanie seksualne - wzo-
rzec kontaktów seksualnych, do których do-
chodzi w wyniku wymuszenia lub zastoso-
wania przemocy. Ten typ zachowań pociąga
za sobą poważne konsekwencje społeczne,
dlatego też poświęcimy mu szczególną uwa-
gę. W ciągu ostatnich dziesięciu lat znacznie
wzrosło zainteresowanie problemem wyko-
rzystywania seksualnego dzieci i dorosłych
(większość ofiar wśród dorosłych stanowią
kobiety). Wnikliwej analizie poddano za-
równo przyczyny, jak i skutki tego zjawiska.
Jak się przekonamy, niektóre związane z nim
kwestie - na przykład ocena prawdziwości
wypartych wspomnień dotyczących mole-
stowania seksualnego - wzbudzają wiele
kontrowersji.
Trzeci typ problemów przedstawionych
w tym rozdziale to dysfunkcje seksualne,
które uniemożliwiają bądź utrudniają osią-
gnięcie pełnej satysfakcji z aktu płciowego.
Przykładem takiego zaburzenia jest przed-
wczesna ejakulacja, w wyniku której męż-
czyzna osiąga orgazm zbyt szybko, by stosu-
nek był zadowalający dla obojga partnerów.
W porównaniu z odmiennościami seksualny-
mi dysfunkcje rzadziej są przedmiotem dy-
skusji na temat tego, co jest normą, a co nie,
gdyż dotknięte nimi osoby (lub ich partne-
rzy) na ogół same uważają je za problem.
Z drugiej strony oczekiwania co do własnej
lub cudzej sprawności seksualnej nie zawsze
bywają realistyczne. Nie żyjemy w świecie
idealnym i na to, jak funkcjonujemy, ma
wpływ wiele czynników, często niesprzyja-
sjących. Młodzi mężczyźni często uważają,
że wytrysk następuje u nich zbyt wcześnie,
ale z wiekiem uczą się go kontrolować. Wie-
le kobiet nie przeżywa orgazmu w trakcie
stosunku, a mimo to znajduje w nim przy-
jemność i spełnienie.
O dewiacjach i dysfunkcjach seksual-
nych oraz o wykorzystywaniu seksualnym
wiadomo znacznie mniej niż o wielu innych
zaburzeniach omawianych dotąd w tej książ-
ce, takich jak na przykład lęk czy depresja.
Najważniejsze czasopisma z dziedziny psy-
chiatrii i psychologii klinicznej zamieszcza-
ją stosunkowo niewiele artykułów dotyczą-
cych dysfunkcji i dewiacji seksualnych,
a naukowców zajmujących się zachowania-
mi seksualnymi jest o wiele mniej niż specja-
listów w dziedzinie depresji czy lęku. Jed-
nym z głównych powodów tego stanu rzeczy
jest to, że seks stanowi dla nas tabu. Chociaż
dla większości ludzi jest on bardzo ważny,
rzadko potrafią o nim otwarcie rozmawiać.
Utrudnia to zdobycie nawet najbardziej pod-
stawowych informacji na temat uczuć, po-
staw czy częstotliwości przejawiania pew-
nych zachowań seksualnych. Dotyczy to
PSYCHOLOGIA ZABURZEŃ
619
Mimo że nasze poczucie
szczęścia zależy w dużym
stopniu od tego, czy pozosta-
jemy w związku opartym na
miłości i udanym współżyciu,
badania nad seksualnością
postępują powoli. Dzieje się
tak głównie dlatego, że lu-
dziom trudno jest szczerze
rozmawiać na tematy intym-
ne, a także z powodu niedo-
statecznego finansowania
działalności naukowej
w tej dziedzinie.
szczególnie zjawisk, które spotykają się ze
społeczną nietolerancją, takich jak na przy-
kład homoseksualizm. Ankietowani mogą
uważać pytania za krępujące i nie zawsze
udzielają wiarygodnych odpowiedzi.
Kolejną przeszkodą w rozwoju badań
nad seksualnością są kontrowersje i polemi-
ki towarzyszące zwykle kwestiom związa-
nym z aktywnością płciową. Homoseksua-
lizm, życie seksualne nastolatków, aborcja
czy molestowanie w dzieciństwie to tematy
drażliwe. Badania w tej dziedzinie są „źle
widziane". Dwa zakrojone na szeroką skalę
projekty badawcze zostały wstrzymane na
skutek protestów polityków, mimo że
uprzednio oficjalnie je zaakceptowano i do-
ceniono ich wartość naukową (Udry, 1993).
Dzięki wsparciu prywatnego sponsora udało
się zrealizować - na mniejszą skalę -jeden
z nich. Uzyskane wówczas wyniki były w la-
tach dziewięćdziesiątych najbardziej miaro-
dajnym źródłem informacji w tej dziedzinie
(Laumann i in., 1994). Senator Jesse Helms
oraz inni parlamentarzyści dowodzili, że ba-
dacze zachowań seksualnych są na ogół tole-
rancyjni wobec seksu przedmałżeńskiego
i homoseksualizmu, co może wpływać na
wyniki analiz. O tym, jak trudno zdobyć fun-
dusze na badania w tej dziedzinie, może
świadczyć następujący paradoks: pomimo
że przestępcy seksualni są postrzegani jako
zagrożenie i państwo wydaje rokrocznie
620
miliony dolarów na sfinansowanie pobytu
skazanych w więzieniach, w 1993 roku Na-
tional Institute of Mental Health wyasygno-
wał na badania dotyczące takich przestęp-
ców zaledwie 1,2 min dolarów; na studia nad
depresją przeznaczono w tym samym czasie
125,3 min (Goode, 1994).
Pomimo tych trudności, dysponujemy
sporą wiedzą na temat seksualnych odmien-
ności i dysfunkcji, badania kliniczne dostar-
czyły bowiem szczegółowych opisów na ten
temat. Studia nad źródłami dysfunkcji i de-
wiacji seksualnych, choć jeszcze mało zaa-
wansowane, zaczynają w przypadku niektó-
rych zaburzeń przynosić obiecujące rezul-
taty. Omówimy je również w tym rozdziale.
Zanim zajmiemy się konkretnymi zabu-
rzeniami, zastanowimy się, jak czynniki
społeczno-kulturowe wpływają na seksual-
ne zachowania i postawy. Chcemy zwró-
cić uwagę na istnienie międzykulturowych
różnic we wzorcach zachowań seksual-
nych, a także przestrzec przed pochopnym
klasyfikowaniem pewnych praktyk sek-
sualnych jako „nienormalnych" albo „de-
wiacyjnych".
WPŁYW CZYNNIKÓW SPOŁECZNO-KULTUROWYCH
NA WZORCE ZACHOWAŃ SEKSUALNYCH
Chociaż niektóre aspekty seksualności
i doboru partnera, jak na przykład przy-
wiązywanie przez mężczyzn dużej wa-
gi do atrakcyjności partnerki, są wspólne dla
różnych kultur (Buss, 1989), zaobserwowa-
no też wiele różnic. We wszystkich znanych
kulturach istnieje tabu kazirodztwa, ale już
kwestia stosunków przedmałżeńskich bywa
traktowana rozmaicie (Frayser, 1985). Rów-
nież poglądy na temat tego, co należy do ak-
ceptowanych zachowań seksualnych, zmie-
niają się wraz z upływem czasu. Dzisiaj na
ekranach kin i telewizorów oglądamy nagich
aktorów, choć jeszcze niecałe sto lat temu
publiczne odsłonięcie przez kobietę ramion
lub nóg było uważane za nieprzyzwoite.
Pomimo że postawy i zachowania seksu-
alne ulegają zmianom w zależności od czasu
i miejsca, ludzie mają skłonność do uznawa-
nia aktualnych standardów obyczajowych za
bezwzględną normę i nie tolerują żadnych
odstępstw od przyjętego wzorca. Przejawy
seksualnego nonkonformizmu traktuje się
jak zbrodnię lub chorobę. Nie chcemy tu su-
gerować, że wszelkie takie oceny są arbitral-
ne. Trudno sobie bowiem wyobrazić, aby
w jakimkolwiek społeczeństwie uważano za
normalne zachowanie Jeffreya Dahmera,
który odczuwał podniecenie seksualne, mor-
dując mężczyzn, uprawiając seks z zabitymi,
przechowując ich ciała, a nawet zjadając je.
Niemniej warto uświadomić sobie, że seksu-
alność podlega historycznym i kulturowym
wpływom. Skoro zarówno pewne zachowa-
nia, jak ich odbiór społeczny mogą się zdecy-
dowanie różnić, powinniśmy wystrzegać się
subiektywnych ocen.
Aby wykazać, że czas i miejsce odgrywa-
ją znaczącą rolę w kształtowaniu zachowań
seksualnych i postaw wobec nich, posłużymy
się trzema przykładami. Wynika z nich jasno,
że nasze opinie na temat tego, co w sferze
seksualnej „normalne" lub „akceptowalne",
różnią się w zależności od epoki i kultury,
w której żyjemy. Na początek przyjrzymy się
Ameryce połowy XIX wieku, kiedy triumfy
święciła tam „teoria degeneracji" - system
przekonań na temat seksualności, który przy-
niósł bardzo konserwatywne nastawienie do
spraw seksu i potępienie wszelkiej „rozwiąż-
621
łości". Następnie opowiemy o Nowej Gwi-
nei, gdzie członkowie plemienia Sambia an-
gażują się w praktyki nieznane w kulturze za-
chodniej, acz zgodne z ich wyobrażeniami na
temat natury stosunków seksualnych. W sam-
bijskiej społeczności każdy dorastający męż-
czyzna przechodzi stadium homoseksua-
lizmu, aby po osiągnięciu dojrzałości dos'ć
raptownie przestawić się na heteroseksua-
lizm. Na koniec przeanalizujemy podejs'cie
do homoseksualizmu prezentowane na Za-
chodzie. Szczególnie będzie nas interesować
zmiana stanowiska lekarzy psychiatrów, któ-
rzy w latach siedemdziesiątych zrewidowali
swoje poglądy w tej kwestii.
PRZYKŁAD 1.
TEORIA
DEGENERACJI
I ABSTYNENCJI
W latach pięćdziesiątych XVIII wieku
szwajcarski lekarz Simon Tissot sformuło-
wał teorię degeneracji zasadzającą się na
przekonaniu, że nasienie jest źródłem mę-
skiej siły witalnej, zarówno fizycznej, jak
seksualnej, oraz że warunkuje ono cechy ty-
powo męskie, takie jak zarost (Money, 1985;
1986). Do stworzenia tej koncepcji posłuży-
ły Tissotowi obserwacje eunuchów i wyka-
strowanych zwierząt. Obecnie wiadomo, że
charakterystyczne zmiany występujące u lu-
dzi i zwierząt, którym usunięto gruczoły
płciowe, wywołane są brakiem testosteronu
- męskiego hormonu płciowego, a nie nasie-
nia. Wychodząc z błędnych założeń, Tissot
uznał za szczególnie szkodliwe dwie prakty-
ki: masturbację i korzystanie z usług prosty-
tutek. W obu wypadkach nie tylko marno-
trawiona jest - jego zdaniem - bezcenna
sperma, ale też dochodzi do nadmiernego po-
budzenia i wyczerpania układu nerwowego.
Tissot uważał również, że pary małżeńskie,
by nie trwonić nasienia, powinny podejmo-
wać współżycie wyłącznie w celu prokreacji
(patrz ramka 2.4, gdzie szerzej omówiono
dziewiętnastowieczne poglądy na temat za-
chowań odbiegających od normy).
Na gruncie teorii degeneracji powstała te-
oria abstynencji, lansowana w latach trzy-
dziestych XIX wieku przez wielebnego Syl-
vestra Grahama (Money, 1985; 1986). Trzy
główne hasła prowadzonej przez niego kru-
cjaty na rzecz zdrowia publicznego to: zdro-
we odżywianie (zawdzięczamy mu między
innymi chleb Grahama), tężyzna fizyczna
i wstrzemięźliwość płciowa. Najsłynniejszy
uczeń Grahama, dr John Harvey Kellogg,
rozpoczął praktykę lekarską w latach sie-
demdziesiątych XIX wieku. Bezwzględnie
potępiał masturbację i nawoływał rodziców
do bacznego wypatrywania oznak uprawia-
nia samogwałtu przez dzieci. Wydał broszu-
rę, w której opisał trzydzieści dziewięć sym-
ptomów „potajemnego grzechu". Znalazły
się wśród nich między innymi: osłabienie,
wczesne objawy suchot (gruźlicy), nagłe
zmiany nastroju, zmęczenie, tępe spojrzenie,
przedwczesny i nieprawidłowy rozwój, bez-
senność, chwiejność, skłonność do kłam-
stwa, nieśmiałość, szukanie odosobnienia,
zuchwalstwo, udawana pobożność i przygar-
biona sylwetka.
Wysoko ceniony przez środowisko lekar-
skie, Kellogg zdobył sobie powszechne uz-
nanie współczesnych i zbił fo...
pedagog107