Metoda określania wskaźnika stopnia trudności gospodarowania nadleśnictw i regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych.pdf

L EŒNE P RACE B ADAWCZE , 2006, 2: 51–71.

Ryszard K WIECIEÑ , Janusz K OCEL *

METODA OKREŒLANIA STOPNIA TRUDNOŒCI

GOSPODAROWANIA NADLEŒNICTW

THE METHOD OF DETERMINING THE MANAGEMENT DIFFICULTY

DEGREE FOR FOREST DISTRICT ADMINISTRATIONS

Abstract. To determine the degree of forest management difficulty for forest

district administrations, a set of 14 partial indicators was developed. They

described the difficulties connected with forest resource management, as well

as the main management tasks and non-state forests. The usefulness of the

method was proven in the management practice of the State Forests.

Key words: method of estimating management difficulties, difficulty degrees for

Forest District Administrations, point rating of organisational units of the State

Forests.

* Instytut Badawczy Leœnictwa, Zak³ad Ekonomiki i Polityki Leœnej,

ul. Bitwy Warszawskiej 1920 r. nr 3, 00-973 Warszawa, e-mail: kocelj@ibles.waw.pl

R. Kwiecieñ i J. Kocel

1. WSTÊP

W PGL Lasy Pañstwowe w poszczególnych nadleœnictwach wystêpuje du¿a

ró¿norodnoœæ warunków pracy, a tak¿e zró¿nicowana wielkoœæ i struktura zadañ

gospodarczych. W zwi¹zku z tym, ró¿ny jest równie¿ wk³ad pracy i odpowiedzial-

noœci kierowniczych i samodzielnych stanowisk pracy. Aby te zró¿nicowane utru-

dnienia w gospodarowaniu i zarz¹dzaniu poszczególnymi nadleœnictwami mog³y

byæ wykorzystane w ocenie tych jednostek, konieczne jest ich zobiektywizowanie,

czyli doprowadzenie do porównywalnoœci w skali ca³ych Lasów Pañstwowych.

Kieruj¹c siê tymi przes³ankami w 1975 r. wprowadzono w Lasach Pañstwowych

tzw. kategoryzacjê nadleœnictw. Jej kryteria sformu³owano w 1974 r. w zarz¹-

dzeniu Ministra Leœnictwa i Przemys³u Drzewnego. Przyjêto w nim zestaw 5

wskaŸników do okreœlenia kategorii poszczególnych nadleœnictw. Suma punktów

stanowi³a podstawê do zaliczenia nadleœnictwa do jednej z trzech kategorii.

Zaliczenia nadleœnictwa do II kategorii dokonywa³ dyrektor OZLP, a do I kategorii

na wniosek dyrektora OZLP – naczelny dyrektor Lasów Pañstwowych. Zaliczenie

nadleœnictwa do I lub II kategorii poci¹ga³o za sob¹ skutki finansowe i rozbudowê

struktury organizacyjnej biura nadleœnictwa. Kierownictwo nadleœnictwa, tzn.

nadleœniczy, jego zastêpca i g³ówny ksiêgowy – w zale¿noœci od kategorii tej

jednostki – mieli zró¿nicowane p³ace zasadnicze i dodatki funkcyjne.

Pocz¹wszy od 1985 r. kategoryzacjê jednostek organizacyjnych Lasów Pañ-

stwowych przeprowadzano wed³ug metodyki opracowanej przez Patalasa (1987),

której podstaw¹ by³o obliczanie tzw. wskaŸnika trudnoœci (WT). Kryteria tej

kategoryzacji zawarto w zarz¹dzeniu naczelnego dyrektora Lasów Pañstwowych z

1985 r. W 1990 r. metodyka ta zosta³a udoskonalona g³ównie przez w³¹czenie do

zestawu wskaŸników cz¹stkowych udzia³u typów siedliskowych lasu (Patalas i in.

1990). W 1991 r. WT dla nadleœnictw i OZLP okreœlano na podstawie dziewiêciu

wskaŸników cz¹stkowych (Kocel 1991).

W 1995 r. niektóre regionalne dyrekcje LP podjê³y kolejne próby katego-

ryzacji nadleœnictw. W Szczecinie (zarz¹dzenie dyrektora RDLP 1995) kryterium

podzia³u nadleœnictw na 5 grup trudnoœciowych stanowi³y wspó³czynniki trudnoœci

obliczone wed³ug metody Patalasa, ale znacznie zmodyfikowanej. Nowym roz-

wi¹zaniem w tej metodzie by³o wprowadzenie dodatkowej punktacji (oprócz pun-

ktacji wynikaj¹cej z 11 wskaŸników podstawowych) zwi¹zanej z dzia³alnoœci¹ tzw.

uzupe³niaj¹c¹. Liczba punktów przyznawanych nadleœnictwom za dzia³alnoœæ uzu-

pe³niaj¹c¹ waha³a siê od 3 do 47, a ich sumaryczny udzia³ w ³¹cznej punktacji

wszystkich nadleœnictw RDLP stanowi³ 7,48%. Dominuj¹cym kryterium okre-

œlania wspó³czynnika trudnoœci nadleœnictw w metodzie RDLP Szczecin by³a,

podobnie jak w metodzie Patalasa z 1990 r., wielkoœæ zadañ gospodarczych.

Badania zrealizowano w ramach tematów BLP-832 i BLP-904 finansowanych przez Dyrekcjê Generaln¹

Lasów Pañstwowych

Metoda okreœlania wskaŸnika stopnia trudnoœci gospodarowania nadleœnictw

W latach 1996–1997 w RDLP Katowice opracowano metodê okreœlania stop-

nia trudnoœci nadleœnictw w celu wykorzystania jej, jako narzêdzia pomocniczego,

do ustalenia limitów zatrudnienia w poszczególnych nadleœnictwach (Materia³y

RDLP Katowice 1997). W metodzie RDLP Katowice, odmiennie ni¿ w dwu

wczeœniej opisanych metodach, znacznie mniejszy by³ wp³yw rozmiaru zadañ

gospodarczych na wielkoœæ syntetycznego wskaŸnika trudnoœci. I tak, dla wszy-

stkich nadleœnictw RDLP Katowice traktowanych ³¹cznie, udzia³ czterech wskaŸ-

ników cz¹stkowych charakteryzuj¹cych zadania gospodarcze (w ogólnej liczbie

punktów) wynosi³ 34,5%, a dla nadleœnictw górskich – tylko 25,4%, w odniesieniu

do ogólnej liczby punktów tych nadleœnictw. Wiêkszy natomiast by³ wp³yw utrud-

nieñ zwi¹zanych ze struktur¹ siedlisk i konfiguracj¹ terenu. W odniesieniu do

wszystkich nadleœnictw RDLP Katowice udzia³ punktów za siedliska i konfigu-

racjê terenu wyniós³ odpowiednio – 18,8 i 4,8%, ale w odniesieniu do nadleœnictw

górskich by³ istotnie wiêkszy i wynosi³ odpowiednio – 23,8 i 22,0%. Znaczny

udzia³ w ogólnej liczbie punktów mia³a równie¿ powierzchnia lasów w strefach

uszkodzeñ przemys³owych – dla ca³ej RDLP wynosi³a 11,7%.

W 2000 r. w zwi¹zku z zarz¹dzeniem dyrektora generalnego Lasów Pañ-

stwowych o dodatkach funkcyjnych, w wielu regionalnych dyrekcjach LP okre-

œlono wskaŸniki trudnoœci dla podleg³ych nadleœnictw, na podstawie metodyk

doraŸnie opracowanych przez pracowników tych jednostek.

W odpowiedzi na potrzebê jednolitej, b¹dŸ porównywalnej w skali Lasów

Pañstwowych, metodyki okreœlania stopnia trudnoœci nadleœnictw, w latach 1996–

2000 podjêto badania w tym zakresie w Instytucie Badawczym Leœnictwa (Kwie-

cieñ i in. 2000, Kwiecieñ i Kocel 1997). Wyniki tych prac przedstawiono w

niniejszym artykule.

2. CEL I ZAKRES PRACY

Celem pracy by³o opracowanie metody okreœlania stopnia trudnoœci gospoda-

rowania nadleœnictw daj¹cej mo¿liwoœæ zobiektywizowanej oceny zró¿nicowa-

nych utrudnieñ wystêpuj¹cych w gospodarowaniu i zarz¹dzaniu poszczególnymi

nadleœnictwami.

Zakres pracy obj¹³:

– analizê i ocenê stosowanych dotychczas w Lasach Pañstwowych metod

kategoryzacji nadleœnictw,

– wybór zestawu wskaŸników cz¹stkowych, wraz ze sposobem ustalania ich

wartoœci liczbowych, oraz uzasadnienie merytoryczne dokonanego wyboru,

– opracowanie metody okreœlania syntetycznego stopnia trudnoœci gospo-

darowania nadleœnictw.

R. Kwiecieñ i J. Kocel

3. PRZEGL¥D PIŒMIENNICTWA

Kategoryzacja nadleœnictw, czyli ich podzia³ na grupy jednorodne pod wzglê-

dem wybranych cech, by³a przedmiotem zainteresowania zarówno praktyków, jak i

naukowców ju¿ od wielu dziesiêcioleci, choæ odzwierciedlenie tego zagadnienia w

literaturze jest stosunkowo skromne (Bartunek 1971, Dmuchowski 1979, Hrobsky

1985, Kwiecieñ 1980, Kudrelova, Bartunek 1988, Zarz¹dzenie nr 103 Ministra

Leœnictwa i PD 1974, Zarz¹dzenie nr 4 Naczelnego Dyrektora LP 1985). Na tym

tle wyró¿nia siê literatura czeska i s³owacka, obejmuj¹ca co najmniej kilkanaœcie

prac poœwiêconych obiektywizacji warunków dzia³ania jednostek organizacyjnych

w leœnictwie oraz próbom ich grupowania, na zasadzie podobieñstw – g³ównie

warunków przyrodniczo-leœnych. Autorzy analizowali wp³yw tych warunków,

zw³aszcza sk³adu gatunkowego, m.in. na rentownoœæ produkcji leœnej (Bartunek

1971, Bludovsky 1980, 1990, 1995; Bludovsky, Syrovatka 1981, Hrobsky 1985,

Kudrelova, Bartunek 1988).

Obiektywizacj¹ warunków produkcji leœnej poprzez kategoryzacjê nadleœ-

nictw (leœnych zavodu) zajmowali siê Kudrelova i Bartunek (1988). Stosuj¹c

metody wieloczynnikowej analizy statystycznej przeprowadzili podzia³ 109 nad-

leœnictw na grupy jednorodne na podstawie 14 wskaŸników, specjalnie w tym celu

wytypowanych: 1) powierzchni leœnej nadleœnictwa, 2) rozmiaru prac w jed-

nostkach przeliczeniowych, 3) p³ac ogó³em, 4) wyniku finansowego z dzia³alnoœci

nadleœnictwa, 5) liczby pracowników ogó³em, 6) pozyskania drewna ogó³em, 7)

udzia³u u¿ytków przygodnych w pozyskaniu ogó³em, 8) pracoch³onnoœci w ho-

dowli lasu, 9) przeciêtnej ceny 1 m 3 drewna, 10) udzia³u sortymentów iglastych w

pozyskaniu ogó³em, 11) rozmiaru prac hodowlanych w jednostkach przeliczenio-

wych na 1 ha powierzchni leœnej, 12) przychodów ze sprzeda¿y drewna przy-

padaj¹cych na 1 jednostkê przeliczeniow¹, 13) przychodów ze sprzeda¿y drewna

na 1 ha powierzchni leœnej, 14) bezpoœrednich kosztów pozyskania 1 m 3 drewna.

Przeprowadzona przez nich analiza wskaza³a na zwi¹zek wydzielonych grup nad-

leœnictw z warunkami geograficznymi i przyrodniczymi. Ró¿nice miêdzy wy-

dzielonymi grupami nadleœnictw nie by³y jednak na tyle wyraŸne, aby wyniki te

mog³y byæ jednoznacznie zinterpretowane. W dalszej kolejnoœci z 14 wymie-

nionych wskaŸników wytypowano 4, na ich podstawie, przy zastosowaniu tak-

sonomicznej metody dendrytów, wydzielono 5 grup nadleœnictw charakteryzuj¹cych

siê istotnym zró¿nicowaniem.

W Czechos³owacji pewne znamiona obiektywizacji wp³ywu warunków pro-

dukcyjnych na ustalanie funduszu p³ac w leœnictwie mia³o stosowanie tzw. pla-

nowych cen (PC), czyli opartych o jednostki przeliczeniowe produkcji. Obliczanie

wielkoœci produkcji przy pomocy planowych cen by³o, pod koniec lat osiem-

dziesi¹tych, uwa¿ane przez leœników czeskich za najlepsze rozwi¹zanie spoœród

stosowanych w leœnictwie tego kraju (Cicha i in. 1987). Zapewnia³o to w miarê

obiektywny przydzia³ œrodków na wszystkich poziomach zarz¹dzania. Od 1991 r.

tzw. planowe ceny przesta³y obowi¹zywaæ.

Metoda okreœlania wskaŸnika stopnia trudnoœci gospodarowania nadleœnictw

Na ró¿ne aspekty warunków produkcyjnych jednostek organizacyjnych w

leœnictwie wskazywa³ w swoich opracowaniach Bludovsky (1980, 1990, 1995;

Bludovsky i Syrovatka 1981). W swojej pracy na temat ekonomicznego modelu

wielofunkcyjnego gospodarstwa leœnego zdecydowanie podkreœli³, ¿e obiektywiza-

cja wp³ywu zró¿nicowanych warunków produkcyjnych poszczególnych gospodarstw

leœnych na poziom ich wyników gospodarowania nale¿y do najwa¿niejszych celów

ekonomiki leœnictwa. Rozwi¹zanie tego problemu nabra³o szczególnego znaczenia

w warunkach stale zwiêkszaj¹cej siê samodzielnoœci pañstwowych gospodarstw

leœnych. Bludovsky uwa¿a³, ¿e nale¿y zastosowaæ takie rozwi¹zanie, aby równie¿

prace hodowlano-ochronne przynosi³y nadleœnictwu okreœlony zysk, a nie by³y

tylko Ÿród³em powstawania kosztów. Opisany system zaczêto stopniowo wdra¿aæ

w Czechos³owacji na prze³omie lat osiemdziesi¹tych i dziewiêædziesi¹tych XX

wieku. Pracownicy s³u¿b urz¹dzania lasu opracowali wówczas zasady klasyfikacji

jednostek terenowych, które mia³y umo¿liwiæ porównywanie przyrodniczych wa-

runków produkcyjnych miêdzy tymi jednostkami. Bludovsky (1990) sugerowa³, ¿e

praktyczne zastosowanie tej klasyfikacji bêdzie pomocne przy rozdzielaniu œrod-

ków na prace hodowlano-ochronne, na dzia³alnoœæ inwestycyjn¹, a tak¿e do usta-

lania wielkoœci wp³at na rzecz jednostek nierentownych z przyczyn obiektywnych.

Na obszarze by³ej NRD równie¿ uznawano, ¿e pañstwowe przedsiêbiorstwa

leœne prowadz¹ dzia³alnoœæ produkcyjn¹ w zró¿nicowanych warunkach przyrod-

niczo-gospodarczych i czyniono starania o zobiektywizowanie wp³ywu tych wa-

runków na efekty gospodarowania. Podkreœlano zw³aszcza niejednakow¹ ¿yznoœæ

gleb, ró¿n¹ strukturê drzewostanów (sk³ad gatunkowy, iloœæ i jakoœæ zapasu,

struktura klas wieku), ró¿n¹ fizjografiê terenu oraz zró¿nicowane po³o¿enie w

stosunku do rynków zbytu, a tak¿e niejednakowe warunki intensyfikacji produkcji.

Wymienione uwarunkowania znajdowa³y odzwierciedlenie w ró¿nej wydajnoœci

nak³adów pracy w poszczególnych przedsiêbiorstwach leœnych (Kohler 1988,

Rüffler 1988, Willa 1989).

W polskiej literaturze z zakresu ekonomiki leœnictwa istnieje kilka prac po-

œwiêconych grupowaniu, kategoryzacji b¹dŸ rejonizacji nadleœnictw. Niektóre z

nich maj¹ dziœ znaczenie historyczne, natomiast nadal aktualne s¹ rozwi¹zania

metodyczne zastosowane w trzech pracach doktorskich, dotycz¹cych omawianej tu

problematyki: Dmuchowskiego (1979), Kwietnia (1980) i Polañskiego (1992). Nie

opracowano jednak dotychczas metody, która pozwala³aby na zobiektywizowanie

wp³ywu warunków produkcji gospodarstw leœnych na wyniki gospodarowania

b¹dŸ na utrudnienia w gospodarowaniu w poszczególnych jednostkach organi-

zacyjnych. Tym niemniej, niektóre rozwi¹zania autorów czeskich, niemieckich, a

tak¿e polskich mog¹ byæ u¿yteczne przy opracowywaniu metody okreœlania stop-

nia trudnoœci gospodarowania nadleœnictw.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: