Magdalena Maserak Epoka Wikingów
www.kruki.org
Magdalena Maserak
EPOKA WIKINGÓW
1.1. Kontekst historyczny
Wikingów otacza szczególna atmosfera legendy. Przez długi okres, począwszy od
końca VIII wieku prawie do końca XI odgrywali decydującą rolę w wielu dramatycznych i
znaczących wydarzeniach w różnych miejscach Europy.
Niepokoje polityczne spowodowały, że z terenów Półwyspu Skandynawskiego i
Jutlandzkiego, zamieszkałych przez plemiona germańskie, wyruszyły na dalekie wyprawy
rzesze zbrojnych żeglarzy, z mieczami w dłoniach, z biegiem rzek wdzierali się w głąb lądu
dokonując krwawych wyczynów: grabili, wymuszali okupy, toczyli bitwy, mordowali i
porywali w niewolę.1 Taki właśnie wizerunek wikingów utrwalił się jako klasyczny, choć
jednostronny obraz. Został on w głównych zarysach stworzony przez biegłych w piśmie,
zachodnioeuropejskich duchownych, którzy najczęściej odnotowywali wydarzenia o
gwałtownym charakterze. Resztę uzupełnili bardowie i średniowieczni historycy, autorzy sag
islandzkich, poszukujących dramatycznych scen dla swojej narodowej mitologii.2
Wikingowie mieli również królów, którzy prowadziły zawiłą politykę, inżynierów
budujących zamki i mosty, kupców którzy trudnili się handlem na dużych odległościach: od
północnych krańców Norwegii do Hedeby na południu Danii, między Rusią i miastem Birka
w pobliżu Sztokholmu, między Islandią, a Dublinem.3
Byli wśród nich wybitni żeglarze – odkrywcy: poszukiwanie wielkiej przygody
zawiodło Eryka Rudego na Grenlandię, Leifa Szczęśliwego do Ameryki, a Ingwara do
Afganistanu.4
Morze było naturalnym żywiołem wikingów. Łączyło ich między sobą i z resztą
świata. Dlatego jak nikt inny potrafili czerpać z morza ogromne korzyści.
Ekspansja wikingów rozwijała się kilkoma etapami. Początkowo były to zwykłe
napady łupieżcze (w 793 roku na wyspie Lindisfarne złupili pełen skarbów klasztor).5 Później
1 F. Mowat, Wyprawy wikingów, Katowice 1995, s. 263-264.
2 E. Roesdahl, Historia wikingów, Gdańsk 2001, s. 9.
3 Tamże, s. 10.
4 L. – R. Nouqier, Tak żyli ludzie w czasach wikingów, Wrocław 1992, s. 10.
5 Tamże, s. 11.
nastała epoka trybutów – przyszłe ofiary mogły wykupić swoje życie płacąc wysoki okup. „W
IX wieku sami Francuzi przekazali im w sumie 311 kg złota i 19500 kg srebra”.6
Równocześnie wikingowie zaczęli zatrzymywać się na dłużej w podbitych krajach,
rozwijając stosunki handlowe, obejmujące rozległe obszary, zakładając targowiska i tylko od
czasu do czasu powracali do rodzinnej Skandynawii. Rodziły się nowe układy, morscy
wojownicy stawali się posiadaczami ziemskimi w podbitych krajach i osiedlali się tam na
stałe.7
Pierwsze królestwo duńskie w Anglii (królestwo Yorku) zostało założone w roku 876,
księstwo Normandii we Francji w roku 911, a na Rusi Kijowskiej w roku 850.8
Ludzie Północy podejmowali także pracę jako gwardia osobista cesarza bizantyjskiego
lub jako regularne wojsko najemne.9
Świat wikingów był wielki. Objął Europę, aż do Morza Śródziemnego, otoczył ją
drogami z obu stron – ze wschodu i zachodu. Odkrycie rozmaitych obcych kultur, które
napotykali pociągało za sobą wielorakie, nowe oddziaływania, a zarazem oznaczało napływ
ogromnych bogactw do Skandynawii. Dzięki temu ich kultura osiągnęła podobny poziom jak
pozostałe ówczesne ludy Europy.10 Nigdy przedtem rozwój nie następował tak szybko.
Podróże i najazdy stały się skandynawskim sposobem życia. Większość ludności żyła
jednak spokojnie, z dala od dramatycznych wydarzeń epoki.11 Wykonywali swoją codzienną
pracę, by zapewnić utrzymanie sobie i swoim rodzinom i od czasu do czasu docierały do nich
sensacyjne wieści o zdobyciu Paryża, czy podróży do Bagdadu. W tych w miarę pokojowych
warunkach rozwijało się rzemiosło, sztuka i poezja.12
W XIII wieku bohaterowie opiewani w islandzkich sagach należeli do świata, który
już dawno odszedł – świata baśniowych przygód wikingów.
Umowna data, która kończy okres wikingów to rok 1066, w którym odbyła się
ostatnia wielka wyprawa – podbój Anglii.13
Kiedy wyczerpała się niezwykła witalność wikingów ludzie Północy odeszli w
niepamięć na wiele setek lat14 pozostawiając po sobie jedynie kilka relacji spisanych przez
mnichów, tkaninę z Bayeux oraz zabytki przechowywane przez ziemię i morze. Dziesiątki
6 J. D. Clare, Byliśmy tam. Wikingowie, Londyn 1992, s. 16.
7 Tamże, s. 20.
8 L. – R. Nouqier, dz. cyt., s. 11.
9 Tamże, s. 20.
10 J. Wooding, Wikingowie, Warszawa 2001, s. 6.
11 E. Roesdahl, dz. cyt., s. 20.
12 Tamże, s. 10.
13 Tamże, s. 254.
14 L. – R. Nouqier, dz. cyt., s. 12.
umocnień, setki dzieł sztuki jubilerskiej, liczne groby i przedmioty codziennego użytku,
rozsiane po Europie, a zwłaszcza Skandynawii. Odkryci na nowo w XIX wieku, dziś
przeżywają prawdziwy renesans.15
1.2. Pochodzenie słowa wiking
Etymologia słowa „wiking” jest dotąd niewyjaśniona i stanowi przedmiot dyskusji.16
Nazwa Wikingowie występująca często w literaturze popularnonaukowej wywodzi się
od zachodnioskandynawskiego słowa „viking” i oznacza wyprawę handlowo – łupieżczą.
Pisany małą literą termin „wiking” nie ma żadnej konotacji etnicznej, czy geograficznej.
Oznacza on pewne zjawisko kulturowe, charakterystyczne dla VIII-IX wieku. Natomiast
zachodnioskandynawski „vikingr” oznacza osobę, która walczyła na morzu, a zatem pirata
lub grabieżcę.17 i jeszcze dzisiaj wielu ludzi sądzi, że wikingowie byli tylko okrutnymi
korsarzami. W języku norweskich wikingów słowo „vik” to w dosłownym tłumaczeniu mała
cieśnina morska lub strumyk. Tylko tyle wiadomo na ten temat.18 Za granicą używano innych
określeń, na przykład: poganie, Normanowie, ludzie z Północy, Danowie, obcy. Z początkiem
IX wieku szwedzcy i duńscy kupcy żeglowali w górę rzeki do centrum regionu, który dzisiaj
nazywa się Rosją. Miejscowa ludność zwała tych podróżnych Waregami, oni zaś mówili o
tubylcach Rusowie.19 Często też kronikarze nie znając miejsca pochodzenia przybyszów
stosowali błędne nazwy, a nierzadko grupa najeźdźców była mieszaniną ludzi z różnych
krajów.
1.3. Społeczeństwo wikingów
Wikingowie pochodzili z terenów, na których nie ukształtował się wyrazisty system
polityczny, ani nie istniała silna władza polityczna.20 Tworzyli społeczeństwo otwarte i
demokratyczne, wyznawali wiele ideałów, honor, prawo, równość kobiet i wolność jednostki.
Na samym szczycie znajdowali się wodzowie zwani jarlami, a niekiedy pełnili funkcje
dowódców wojskowych höwdingów. Na samym dole znajdowali się niewolnicy zwani
trellami. Miejsce pośrodku zajmowali bondowie (karlowie), tzn. wolni chłopi, którzy
posiadali ziemię.21 Prawdziwe rządy sprawował wiec wszystkich wolnych mężczyzn – thing.
15 Tamże, s. 12.
16 E. Roesdahl, dz. cyt., s. 13.
17 P. Urbańczyk, Normanowie „Archeologia Żywa” nr 1/2 2000, s. 26.
18 J. Wooding, dz. cyt., s. 10-11.
19 J. D. Clare, dz. cyt., s. 42.
20 Tamże, s. 6.
21 S. M. Margeson, Patrzę, podziwiam, poznaję
– Wikingowie, Warszawa 1998, s. 28-29.
Zbierał się na wiosnę i jesienią, a ogólnokrajowy althing każdego lata. Obrady trwały tydzień,
a nawet dwa tygodnie. Podczas wiecu radzono nad prawami wygłaszanymi z tzw. Skały
Praw, a logaman – głosiciel prawa recytował głośno cały obowiązujący kodeks. Początkowo
w społeczeństwie wikingów nie istniały sztywne podziały – a jarlem mógł zostać ten kto był
na tyle silny i zamożny aby stać się wodzem. W Norwegii, Danii, Szwecji niektórzy jarlowie
stopniowo stawali się
konungami – królami i rządzili na niewielkich obszarach.22 Dopiero,
gdy zaczęto jednoczyć kraje, thingi straciły na znaczeniu.23
Bogaty gospodarz mógł mieć ok. 30 niewolników, którzy wyróżniali się krótko
ostrzyżonymi włosami i białymi okryciami. Czasami godził się, aby za określoną sumę
niewolnik kupił sobie wolność.24
Wikińskie kobiety zazwyczaj zajmowały wyższą pozycję w społeczeństwie niż
niewiasty mieszkające w innych częściach Europy.25 Na kamieniach runicznych wychwalano
je za umiejętne prowadzenie domu i zdolności artystyczne.26
Prawa kobiet były chronione. Dziewczyna, która ukończyła 15 lat mogła sama wybrać
sobie męża. Mężczyzna nie mógł pocałować kobiety, która nie była jego żoną, ani śpiewać
dla niej pieśni o miłości. Zdradę, bicie żony, chodzenie w rozpiętej koszuli żeby pokazać tors,
uważano za czyny haniebne i uznawane za podstawę do rozwodu.
Kobiety mogły posiadać i dziedziczyć majątek – zdarzało się, że bogate Skandynawki
fundowały kamienie runiczne lub mosty.27 Pani domu na znak swojej pozycji, nosiła u pasa
klucze do spiżarni, a gdy mąż wyruszał na wyprawę opiekowała się i zarządzała całym
gospodarstwem. Wikińskim dzieciom szkołę zastępowały zajęcia w warsztatach, pomoc w
domu i na polu.28
W Szwecji każda zbrodnia popełniona przez dziecko poniżej 15 lat, określana była
jako wypadek. Przestępców czasem karano śmiercią, jednak najczęściej nakazywano im
wypłacenie odszkodowania ofierze.29
Z całego swego dobytku wiking cenił najbardziej broń: topór, włócznię, tarczę, a
szczególnie miecz – wykuty z żelaza często inkrustowano złotem lub srebrem. Kunsztownie
wykonany i ozdobiony świadczył o pozycji i zamożności właściciela. Charakterystyczny był
także hełm wikinga, zaopatrzony w okulary osłaniające oczy i górne części twarzy z
22 H. M. Martell, Mity i cywilizacje. Wikingowie, Warszawa 2001, s. 12-13.
23 Tamże, s. 12.
24 J. D. Clare, dz. cyt., s. 42.
25 H. M. Martell, dz. cyt., s. 13.
26 S. M. Margeson, dz. cyt., s. 30.
27 Tamże, s. 30.
28 J. D. Clare, dz. cyt., s. 38-39.
29 Tamże, s. 38.
nosalem.30 Żelazne hełmy nosili zazwyczaj tylko wodzowie, zwyczajni zadowalali się gorzej
chroniącymi głowę skórzanymi okryciami.31
Najbardziej zaciekłymi byli wojownicy zwani berserkir, czyli „wściekli”. Walczyli z
furią i siali największy postrach. Ubrani w skórę niedźwiedzia, przed bitwążuli
prawdopodobnie specjalnie przyrządzone muchomory, co wywoływało pewien rodzaj
hipnotycznej agresji. Berserkowie cieszyli się szacunkiem społeczeństwa wikińskiego, ale
byli niebezpieczni.32
Największą cnotą wikińskiego wojownika był honor i sława wojenna – trwały
wiecznie. Jako lid, członek lojalnej drużyny, musiał być gotów na każde wezwanie. W późnej
epoce wikińskiej królowie mieli na swe rozkazy całe świetnie wyposażone armie wraz z
flotą.33 Statek stanowił najcenniejszą zdobycz cywilizacji wikingów. Długie, wąskie łodzie
pomagały wikingom stać się dominującą potęgą Europy na długie lata.34
Dzięki solidnej i lekkiej konstrukcji oraz napędowi łączącemu wiosło z prostokątnym
żaglem, a także wiedzy i odwadze żeglarzy – drakkar ruszał w dalekie rejsy.
Charakterystyczne głowy smoków, które miały odstraszać złe duchy, szokowały i przerażały
ludy Europy, Afryki Pn., Azji, a nawet Ameryki. Wikingowie potrafili wpłynąć do każdej,
najwęższej nawet zatoki i wylądować na dowolnym wybrzeżu.
Ten ulubiony środek transportu żywych był także trumną, w której wyprawiano
zmarłego na ostatnią podróż.35
Bogaty gospodarz mógł mieć długi dom z licznymi zabudowaniami gospodarczymi.
Źródłem światła był ogień, który płonął na dużym palenisku. W dachu znajdował się otwór,
przez który wydostawał się dym i przez który można było uciec w chwili napaści
nieprzyjaciela. Zamożne domy wyposażano w pojedyncze drewniane meble i zamykane
skrzynie na kosztowności, ściany często rzeźbiono i malowano,36 zawieszano na nich różne
ozdoby.37
Kobiety zajmowały się gospodarstwem, haftowały tkaniny, przędły wełnę lub len, a z
nich na opartych o ścianę pionowych krosnach tkały odzienie dla całej rodziny. Dla mężczyzn
popularną rozrywką były zapasy, gry w piłkę i żonglowanie nożami. Urządzano także wyścigi
30 Tomasz Szajewski, Miecznicy kontra płatnerze, Warszawa 2002, s. 32-33.
31 S. M. Margeson, dz. cyt., s. 13.
32 J. D. Clare, dz. cyt., s. 22.
33 Tamże, s. 22-23.
34 J. R. Hale, Długie łodzie wikingów „Świat Nauki” nr 4/1998 s. 46-53.
35 E. Witecka, Jak wyglądało życie, kiedy żeglowały długie łodzie, Warszawa 1998, s. 18-21.
36 S. M. Margeson, dz. cyt., s. 32.
37 Tamże, s. 34-35.
konne. Zimę spędzali na grach towarzyskich (szachy, kości, warcaby), konserwowali i
naprawiali narzędzia i broń.
To wszystko świadczy o tym, że wikingowie oprócz legendarnej tężyzny fizycznej
posiadali wspaniały umysł obserwacji i zdolność myślenia abstrakcyjnego.
Obok walki, ulubionym zajęciem było ucztowanie. Podczas biesiady gospodarz
siedział przy północnej ścianie domu na honorowym miejscu. Rodzaj i sposób podanej
potrawy zależał od zamożności rodziny. Mięso pieczono lub gotowano. Czasami mężczyźni
ogrzewali mięso pod pazuchą, a potem spożywali je na surowo. Jedzono bardzo dużo ryb w
różnej postaci. Kiełbasę sporządzano ze słoniny, krwi i mięsa. Do jedzenia dodawano
czosnku, gorczycy, cebulę, czasami wschodnich potraw. Większość wikingów pijała w
drewnianych kubkach piwo, a zamożniejsi używali okutych srebrem rogów.38
Poezja i opowiadanie historii to dwa dary boskie, które społeczeństwo wikińskie
bardzo wysoko ceniło i w których osiągało niezwykły kunszt. Akompaniując sobie na lutni,
skald snuł historię o wspaniałych wyczynach jardów, bohaterskich dowódcach drakkarów,
opowiadał o Odynie, bogu wojny, a zarazem ojcu poezji.39 Opowiadania były przekazywane
ustnie,40 a skaldowie wędrując od jednego dworu do drugiego pełnili rolę zawodowych
panegirystów i kronikarzy na służbie możnych.
1.4. Ubrania i ozdoby
Wikingowie cenili sobie przede wszystkim wygodę stroju, nie podążali za modami –
dlatego wygląd ich ubrań prawie się nie zmienił.41 Szyto je głównie z wełny i lnianego płótna,
tkanych w domach. Buty też wyrabiali sami ze skóry bydlęcej lub koziej. Zarówno kobiety,
jak i mężczyźni nosili krótkie, podobne do kapci buty. Mężczyźni preferowali długie do
kostek lub kolan cholewy, wiązane z tyłu lub z boku.42
W domach powstawały również proste ozdoby, jednak robieniem prawdziwych
klejnotów zajmowali się rzemieślnicy mieszkający w osadach targowych.43
Ubranie przeznaczone do codziennego noszenia szyto ze zgrzebnej, wełnianej tkaniny,
a jej brzegi tkano w geometryczne, bardzo kolorowe wzory. Ludzie zamożni nosili stroje
przetykane srebrna i złotą nicią. Ze sprowadzonego z dalekich krajów jedwabiu szyto
nakrycia głowy i fantazyjne wykończenie kaftanów. Ponadto stosowano mnóstwo rozmaitych
38 Tamże, s. 34.
39 Tamże, s. 50.
40 A. Załuska – Strömberg, Edda poetycka, Wrocław 1986, s. XVI.
41 C. Batey, H. Clarke, R. J. Page, N.l S. Price, Wielkie Kultury Świata - Wikingowie, Warszawa 1998, s. 67.
42 Tamże, s. 67.
43 H. M. Martell, dz. cyt., s. 20-21.
futer, zwłaszcza do płaszczy i wyłogów. Do tego dochodziły bardzo udane tekstylne imitacje
futra.44
Styl i krój odzieży, materiał i wartość spinających ją zapinek lub szpil określały statut
społeczny i zamożność właściciela. Dodatki do ubiorów wyrabiano z metalu i dlatego też
zachowało się ich bardzo wiele na wikińskich cmentarzach i w osadach.45
Żadna część stroju z tych czasów nie przechowała się w całości, za to obuwia
znaleziono mnóstwo, zwłaszcza w miastach ośrodkach handlowych, tj. Birka czy Hedeby.
Mężczyzna wysoko urodzony nosił bluzę z niefarbowanego lnu, na to wełniany kaftan
wyrzucony na luźne, długie do kolan spodnie z doskonałego samodziału oraz prostokątny,
wełniany płaszcz spięty na prawym ramieniu zapinką. Na łydkach spodnie owijano paskami
tkaniny.
Wikińskie kobiety nosiły długie, proste fartuchy z płótna lub wełny przymocowane do
spodniego odzienia dwiema dużymi broszkami. Strój ten nie miał kieszeni, dlatego też
rozmaite, przydatne przedmioty tj. klucze, igły i nóż zawieszano na łańcuszkach zwisających
z owych brosz. Modne było zapinanie sukienki pod szyją za pomocą niewielkiej klamerki w
kształcie kończyny. Często między dwiema zewnętrznymi broszami zawieszano feston z
paciorków lub wisiorków ze szkła, bursztynu, a nawet cennych metali.46
Niektóre zamożne kobiety miały jeszcze pod suknią ozdobną tunikę, a na to nakładano
kurtkę, a niekiedy inne jeszcze części ubrania. Nakrycie głowy zdobione pięknymi wstążkami
stanowiły komplet z tuniką.47
Na wierzch wiele skandynawskich kobiet nosiło szal lub pelerynę złączoną z przodu
ozdobną sprzączką, lub suknię z długimi rękawami z wysokogatunkowej wełny, którą czasem
podbijano puchem.48
Wikingowie uchodzili za mistrzów sztuki zdobniczej. Szlachetne kruszce kupowane
lub rabowane w czasie wypraw, obrabiali z niezwykłą finezją, według wyszukanych i
skomplikowanych wzorów. Biżuteria, którą nosiły zarówno kobiety jak i mężczyźni, a
zabierali ją też do grobu zmarli, była znamieniem bogactwa czy też władzy.49 Do rzadkości
należały jednak ozdoby, które nie pełniły żadnej funkcji dla stroju, takie jak bransolety,
naszyjniki czy biżuteria luźno wisząca. Pierścionki należały do rzadkości, a kolczyki były
44 E. Roesdahl, dz. cyt., s. 37-40.
45 Tamże, s. 38.
46 P.G. Foote, D. M. Wilson, Wikingowie, Warszawa 1975, s. 179-180.
47 E. Roesdahl, dz. cyt., s. 40.
48 C. Batey, H. Clarke, R. J. Page, N. S. Price, dz. cyt., s. 67.
49 E. Roesdahl, dz. cyt., s. 40.
nieznane. Większość ozdób zachowanych w Skandynawii jest ze srebra, ale używano również
złota.50
1.5. Sztuka
Czasy wikingów to okres politycznych przemian i wzrostu zamożności, które
doprowadziły do powstania od VIII wieku nowych stylów w sztuce. Te nowe wzory –
dekoracyjne, abstrakcyjne i barwne – przenoszone poza Skandynawię przez emigrantów
wymieszały się z niezwykle ozdobną sztuką ruskiego wschodu i celtyckiego zachodu.51 W
rezultacie powstało wielokulturowe dziedzictwo artystyczne, które wraz z wikingami
rozprzestrzeniło się po całym świecie Północy.52 Sztuka wikingów była witalna, pełna fantazji
i niezależna. Dotyczy to zarówno sztuki zdobniczej, przedstawiającej, jak i poezji.
Sztuka okresu wikingów poszukiwała kontrastu, koloru i harmonijnego ruchu. Była to
sztuka wyrafinowana, detal wykonywano równie starannie jak całość, a ornamentyka często
w tak małej skali, że trzeba patrzeć z bardzo małej odległości, aby ją dostrzec.53
Znaczenie przedstawień w sztuce wikingów jest obecnie nieczytelne, ale i tak
fascynuje grą linii, elegancją, siłą wyrazu i wyobraźnią.54
...
zadok