Alicja Tyburska Życie codzienne Skandynawów w epoce Wikingów
www.kruki.org
Alicja Tyburska
Życie codzienne Skandynawów w epoce Wikingów
(koniec VIII – XI wiek).
Poniższy referat ma na celu przedstawienie najistotniejszych
zagadnień ze świata i życia codziennego mieszkańców Skandynawii
w okresie wczesnego średniowiecza. Bogaty materiałźródłowy -
zarówno źródła pisane, jak i znaleziska archeologiczne – pozwala na
odtworzenie wielu elementów życia ówczesnych ludzi, takich jak
stroje, ozdoby, siedziby, rzemiosło, środki transportu, czy wreszcie
obyczajowości i wierzeń. Tematyka referatu obejmuje tereny
Skandynawii kontynentalnej - obecnej Danii, Norwegii i Szwecji –
oraz Islandii zasiedlonej przez norweskich przybyszów w X w.
Źródła do badań nad epoką wikingów można podzielić na dwie
zasadnicze grupy: źródła pisane i źródła archeologiczne. Na
pierwsze z nich składają się teksty powstałe w Skandynawii oraz
poza nią – napisane przez przybyszów z zewnątrz – podróżników
czy misjonarzy chrześcijańskich. Pisząc o pierwszej, „rodzimej”
podgrupie, mamy na myśli napisy na kamieniach runicznych i sagi
powstałe w XIII – XV w. na Islandii, np. Jómsvikingasaga (Saga o
Jómswikingach), Heimskringla (Krąg ziemski) oraz Edda – dwie
ostatnie są dziełem wybitnego poety, Snorriego Sturlusona. Do
drugiej podgrupy zaliczamy relacje podróżników bizantyjskich i
arabskich (np. Ibn Fadhlana) oraz dzieła łacińskojęzycznych
kronikarzy – Duda (De moribus et actis primorum Normanniae
Ducum z ok. 1020 r.), Thietmara z Merseburga, Adama z Bremy
(część poświęcona Szwedom i Duńczykom w Gestae
Hammaburgensis ecclesiae pontificum z ok. 1075 r.) oraz Saxo
Gramatyka (Gesta Danorum z ok. 1200 r.). Innym źródłem są
roczniki klasztorne, które zawierają informacje na temat działań
Skandynawów jako najeźdźców. Warto podkreślić, że o wiele więcej
jest zapisków o poczynaniach wikingów za granicą. Podsumowując
– w interesującym nas okresie tradycje pisarskie były różne: u
chrześcijan omawia się sprawy Skandynawii i wikingów głównie w
rocznikach i niektórych dziełach historycznych, podczas gdy
mahometanie umieszczają swoje wiadomości w dziełach
geograficznych. Obie cywilizacje – chrześcijańska i islamska – są w
zasadzie zgodne co do traktowania wikingów jako pogańskich
barbarzyńców1; w źródłach do omawianej epoki są oni przedstawiani
jako agresorzy (którymi niewątpliwie byli) wymuszający okupy,
1 E. Roesdahl, Historia wikingów, Gdańsk 2001, s. 15 nn.
zabójcy i grabieżcy. Brak natomiast wiadomości o osiedlaniu się ich
w innych krajach (co miało miejsce), kontaktach handlowych i
sposobie życia.
Druga grupa, jaką są znaleziska archeologiczne, daje nam
bogate źródło wiedzy o świecie materialnym wikingów. Pomijając
dary grobowe i ukryte skarby, większość znalezisk to przedmioty
wyrzucone i śmieci. Takich znalezisk w postaci szmat do
smołowania statków dostarczyły wykopaliska w wikińskim porcie w
Hedeby – okazało się, że dawniej były to części ubiorów. Drewniane
konstrukcje domów nie zachowały się (w odróżnieniu od łodzi
pogrzebowych zakonserwowanych w pokładach ziemi wraz z
wyposażeniem oraz kościołów klepkowych), jednak można szukać
po nich śladów natrafiając na tzw. zagłębienia po słupach będących
szkieletem budynku. Aby uzyskać odpowiedni obraz dawnych
budowli i przedmiotów, dowiedzieć się, w jaki sposób
funkcjonowały, jakiej techniki i nakładu pracy użyto do ich
wytworzenia, często konieczne jest sporządzenie odpowiedniego
modelu lub rekonstrukcji rysunkowej. Archeologia eksperymentalna,
obejmująca również statki i domy, spełnia zarówno wymogi
badawcze, jak i popularyzacyjne2 .
Życie materialne.
1. Budownictwo:
Domy na wsi i w mieście wznoszono na wyraźnie od
wydzielonych działkach ogrodzonych zazwyczaj płotem lub
parkanem. Inne budynki gospodarcze były budynkami wolno
stojącymi. W zależności od miejscowych zasobów do budowy
używano rozmaitych materiałów, przede wszystkim drewna, a gdy
go brakowało, zastępowały je glina, kamienie, torf, darń lub
kombinacje tych materiałów. W miarę rozwoju techniki budowlanej
odchodzono od zakopywania wolno stojących słupów wspierających
dach od wewnątrz zastępując je podporami z kamieni, aby zapobiec
gniciu. Zewnętrzny kształt większości domów zależał od rodzaju
użytego budulca i typu konstrukcji. Małe kopulaste chaty na wpół
zakopane w ziemi najbardziej przypominają trawiaste wzgórki.
Jedynie domy klasy zamożnej wyróżniały się wielkością,
wyszukanym kształtem i dobrym wykonaniem, a prawdopodobnie
również ozdobami i jaskrawą kolorystyką3. Większość wnętrz była
bardzo ciemna, ponieważ nie znano (przeszklonych) okien, a otwory
w ścianach były niewielkie i zaopatrzone w okiennice. Źródłem
światła było palenisko pośrodku podłogi z mocno udeptanej ziemi.
2 Tamże, s. 233 Tamże, s. 43
Nieco światła dawał też otwór kominowy. W razie potrzeby
stosowano kaganki oliwne; świece woskowe oświetlały domy
najbogatszych i wnętrza kościołów. Drzwi wejściowe były na ogół
proste, choć niektóre z nich zdobiły rzeźby i żelazne okucia. Znano
zamki, a kradzież z zamkniętego pomieszczenia uważano za
szczególnie ciężkie przewinienie. Funkcję klucznicy pełniła
najczęściej pani domu. Odzież chowano w skrzyniach lub kufrach.
Sypialnie znajdowały się w oddzielnych izbach lub na specjalnie do
tego celu przystosowanych podwyższeniach zabezpieczających
przed zimnem. Kobiety, pracujące zazwyczaj w domu, miały w nim
swój własny warsztat tkacki, którego używały przez cały rok, a
zwłaszcza – wraz z mężczyznami – w trakcie długich zim.
1.1. Budynki mieszkalne (na przykładzie Stöng, Islandia):
Stöng jest jednym z kilku normańskich stanowisk w dolinie
rzeki Thjórsá (.jórsjárdalur), które udało się zidentyfikować.
Wybuch wulkanu Hekla w XIII w. spowodował, że miejsce to
zostało zasypane warstwą okruchów i popiołu, co z kolei pozwoliło
na doskonałe zachowanie darniowych ścian na kamiennych
fundamentach. Odkopany w 1939 r. kompleks mieszkalny składa się
z głównej halli, oddzielnej obory dla bydła, a także ze stajni i kuźni
do przerobu miejscowego żelaza bagiennego4. Nie wiadomo, jak
dokładnie wyglądała ta osada, ponieważ aktywność wulkanu
spowodowała spore zmiany w rzeźbie terenu, co jednak nie
przeszkodziło w dokładnej rekonstrukcji halli, która stanęła w
1974r. w niewielkiej odległości od stanowiska. Zewnętrzne ściany
zbudowano z kwadratów darni ułożonych ściśle na kamiennym
fundamencie, dach także pokryto darnią. Ściany i dach wyłożono też
izolującą warstwą drewna. Wnętrze halli podzielono na dwa główne
pomieszczenia, każde z centralnie umieszczonym paleniskiem i
ławami do spania.
1.2. Kościoły klepkowe:
Kościoły klepkowe, tzw. stavkirke, to jedne z
najznamienitszych przykładów sztuki skandynawskiej epoki
wikingów. Występują na terenie całej Skandynawii, jednak
najwięcej z nich znajduje się na obecnym terytorium Norwegii.
Konstrukcja klepkowa pojawiła się wraz z procesem chrystianizacji
– pierwsze kościoły tego typu powstały w XI wieku. Nieco
wcześniej taki typ konstrukcji zastosowano w budynkach
mieszkalnych. Pierwsze kościoły o konstrukcji klepkowej nie
zachowały się, ponieważ ich podstawę stanowiły bale wbijane
pionowo w ziemię (podobnie jak w przypadku budynków
4 C. Batey, H. Clarke, R. I. Page, N. Price, Wielkie kultury świata. Wikingowie,
red. J. G. Campbell, Warszawa 1998, s. 172
mieszkalnych); ulegały bardzo szybko gniciu. Jednak już w XII w.,
aby zapobiec działaniu wilgoci, drewniane ściany unoszono nad
gruntem dzięki rzędowi lekko zakrzywionych zachodzących na
siebie pionowych desek. Przytrzymywały je poziome obejmy – jedna
u góry, a druga u doły ściany. Jest to najprostszy typ konstrukcji
klepkowej; najwyższą formę budowle wznoszone tym sposobem
osiągnęły w XII i XIII w. Najpiękniejsze stavkirke znajdują się we
Flatatunga na Islandii, w szwedzkim Hemse oraz w Norwegii – m.
in. w Borgund i Urnes (ten ostatni zabytek, od którego nazwę wziął
jeden ze stylów w sztuce, jest wpisany na ListęŚwiatowego
Dziedzictwa UNESCO).
2. Zajęcia ludności. Handel w miastach i rzemiosło:
2.1. Handel:
Wikingowie dzięki swoim okrętom zdominowali w
interesującym nas okresie szlaki handlowe przede wszystkim
północnej Europy. W celach handlowych wybierali się także na
południe i wschód. Skandynawia obfitowała przecież w surowce
pożądane w innych zakątkach Europy: w futra, pierze i puch,
drewno i dziegieć, rudężelaza, łupek do wyrobu osełek, steatyt, kły
morsów i bursztyn. Środkiem płatniczym było zazwyczaj srebro –
odnaleziono „transakcyjne” sztabki i specjalnie pocięte kawałki tego
kruszcu. Używano także innych materiałów, np. źródła wspominają,
że na Islandii płacono wełną. W wyniku wymiany handlowej kupcy
z Północy zyskiwali takie egzotyczne towary, jak m. in. jedwab i
inne luksusowe tkaniny, wino, przyprawy czy bardzo poszukiwane w
tym czasie srebro. Niejednokrotnie takie dobra pozyskiwano drogą
rozboju i rabunku.
2.2. Miasta:
O miastach sprzed epoki wikingów niewiele lub zgoła nic nie
wiadomo. Jest całkiem prawdopodobne, że istniało ich dość mało.
Wiązało się to ze słabą władzą królewską i – co za tym idzie –
niewystarczającą ilościąśrodków potrzebną na założenie ośrodka
miejskiego. Dopiero wiek poprzedzający nadejście epoki wikingów i
późniejsza ekspansja Skandynawów przyniosły potrzebę urbanizacji.
Wczesnośredniowieczne miasta skandynawskie nie powinny
jednakże kojarzyć się z żadnym znanym przykładem miast z
omawianego okresu. Na pewno nie było w nich wielkich kamiennych
budowli, niewiele niestety wiadomo o administracji. Cennymi
źródłami są przekazy pozostawione przez podróżników arabskich
oraz prace wykopaliskowe prowadzone na terenach ówczesnych
najprężniej działających ośrodków miejskich: w Ribe i Hedeby w
Danii oraz w Birce w Szwecji. Pomimo, że badania archeologiczne
w Hedeby rozpoczęto blisko 100 lat temu, to dotychczas zbadano
około 5% tego wikińskiego miasta5.
Hedeby, założone na początku IX w., było miastem leżącym u
wschodniej podstawy Półwyspu Jutlandzkiego, w samym centrum
handlowej drogi ze wschodu na zachód. Było więc miejscem
odwiedzanym przez kupców z niemal całej Europy, a także spoza
niej (Arabowie). W okresie rozkwitu Hedeby zamieszkiwało 1500
osób. Osada, co wiemy dzięki doskonałemu stanowi zachowania,
została bardzo dobrze rozplanowana. Domy budowane na planie
prostokąta znajdowały się na działkach otoczonych rowami lub
drewnianymi płotami. Ulice wykładane były drewnem dla
zabezpieczenia przed zalewaniem nisko położonej osady. Studnie,
również wykładane drewnem, dostarczały słodkiej wody. Do
nabrzeża prowadziły rozmieszczone co pewną odległość schodki
kończące się małymi platformami, na których prano bieliznę. Od
brzegu po głęboką wodę wbito falochrony będące podstawą molo, do
którego przybijały statki handlowe. Zawartości takich statków były
niekiedy imponujące: arabskie srebro, orientalne jedwabie,
południowe wino czy lawa z odległej Islandii to tylko niektóre z
wielkiej listy dóbr, jakimi handlował w Hedeby wschód z zachodem.
Co warto zaznaczyć, to fakt, że towary znad Morza Północnego
przybywały do tego ośrodka najczęściej drogą lądową, wzdłuż
Danevirke (dosłownie „wału Danów/Duńczyków” zbudowanego za
rządów króla Haralda Sinozębego, kiedy Dania przechodziła okres
ciągłych konfliktów z Niemcami). Rzemieślnicy zamieszkujący
Hedeby handlowali z mieszkańcami pobliskich wsi wymieniając
proste przedmioty własnej produkcji, takie jak grzebienie i
biżuterię, na żywność. Dzięki rosnącemu prestiżowi i stopniowi
zamożności to ważne miejsce wymiany handlowej stało się obiektem
częstych napaści z zewnątrz – kres jego istnieniu położył najazd
Słowian w 1066 roku. Oczywiście nie wszystkie osady kończyły w
tak dramatyczny sposób; Ribe np. jest nieprzerwanie zamieszkane
od VIII w. aż do dzisiaj.
2.3. Rzemiosło:
Skandynawscy rzemieślnicy ery wikingów zajmowali się
przede wszystkim – obok produkcji przedmiotów codziennego
użytku – wyrobem biżuterii i broni, snycerstwem oraz rytami w
kamieniu. Znakomicie obchodzili się z obróbką metali szlachetnych,
rogu czy kości. Rzemiosło kwitło w miastach i ośrodkach
handlowych. Najwyżej ceniono płatnerzy, którzy zajmowali się
wyrobem mieczy, toporów, grotów włóczni i strzał oraz umb
5 Tamże, s. 80n.
(środkowych okuć tarcz). Skandynawia nie posiadała dobrych
jakościowo złóż rud żelaza – najczęściej wydobywano je z bagien i
jezior. Jednak zręczny rzemieślnik potrafił, dzięki doskonałej
znajomości materiału, przeznaczyć odpowiedni kawałek surowca na
rdzeń, a inny na ostrze miecza. Gwoździe i nity wytwarzane przez
kowali były potrzebne przy budowie i naprawie okrętów. Snycerze
pozostawili ślady swojej działalności na niemal każdym
zachowanym przedmiocie z drewna – saniach, łodziach, elementach
budynków i wielu innych. Zamiłowanie wikingów do ozdobności
przejawia się jednak przede wszystkim w biżuterii. Zachowane
przykłady sztuki jubilerskiej dają jednoznaczny obraz jej
odbiorców: ozdoby mają być nie tylko piękne, ale też praktyczne.
Odnajdywane wspaniale zdobione brosze i fibule to tylko niektóre z
przykładów doskonałego połączenia sztuki z użytecznością.
3. Społeczeństwo:
Oczywistym jest, że we wczesnośredniowiecznym społeczeń-
stwie skandynawskim istniał podział na grupy. Dobitny tego
przykład daje treść poematu Rigs.ula (Pieśni o Rigu wchodzącej w
skład Eddy). Są w nim przedstawione trzy grupy: niewolnicy, wolni
chłopi i jarlowie – warstwa rządząca. Niewolników (.rall)
zdobywano głównie w czasie wypraw łupieskich, kiedy znacznie
trudniej było zagrabić cenne metale, kosztowności czy inne dobra.
Niewolnicy w Skandynawii czasów wikingów stanowili poważną
siłę roboczą, której praca odbijała się na osiągnięciach gospodarki.
Bywało, że niewolnik mógł się wyzwolić płacąc swojemu panu
odpowiednią sumę lub wolność była mu darowana przez
właściciela6. Pod naciskiem chrześcijaństwa niewolnictwo w
Skandynawii zniesiono oficjalnie w XII (na Islandii) i XIII w.
(pozostałe państwa).
Wśród ludzi wolnych wyróżnić można:
-boendr - chłopów, którzy byli dominującą częścią społeczeństw
skandynawskich i cieszyli się duża niezależnością
- robotników i rzemieślników, którzy albo pracowali we własnym
gospodarstwie, albo najmowali się do pracy u innych
-logmenn – „mężów prawa” lub – na wyspach północnego Atlantyku
– logsögumenn – „głosicieli prawa” podejmujących decyzje w
kwestiach prawnych (funkcja z trzyletnią kadencją)7
- lekarzy, cieszących się wśród społeczności dużym szacunkiem
- kapłanów pogańskich i chrześcijańskich odpowiedzialnych – w obu
przypadkach – za dobre relacje z siłami nadprzyrodzonymi
6 P. G. Foote, D. M. Wilson, Wikingowie, Warszawa 1975, s. 89
7 Tamże, s. 107
-kupców, często podróżujących dla bezpieczeństwa grupami
-hir.menn – drużynników, będących na służbie u księcia lub króla;
tworzyli tzw. hir. (drużynę)
-drengir – drengów, załogę statku wojennego, członków jednostki
wojskowej lub bractwa kupieckiego8
4. Wyżywienie:
Kuchnia była centralnym i jednym z najważniejszych miejsc w
domu. Gospodarstwa były zazwyczaj samowystarczalne, niekiedy
żywność kupowano na miejscowym targu. Dieta opierała się na
produktach mlecznych, rybach i mięsie zwierząt dzikich lub
hodowlanych9. Mięso duszono, pieczono lub gotowano. Potrawy
przyrządzano w kociołkach wiszących nad ogniem na trójnogu, na
rożnie lub na zwiniętych w spiralę paskach metalu – czymś w
rodzaju patelni – zaopatrzonych w długą rączkę. Z mleka
przygotowywano maślankę, twarogi i sery. Skandynawowie ery
wikingów z napojów alkoholowych znali miód i piwo, które sami
wyrabiali; wino było importowane i stanowiło luksus w domach
najbogatszych osób. Ze zbóż – jęczmienia i żyta – pieczono w
piecach chleb oraz bułki. Oprócz ognia do przyrządzania potraw
używano gorącego popiołu z paleniska. Uprawiano groch i fasolę,
zbierano także inne rosnące dziko jarzyny. Posiłki podawano dwa
razy dziennie. Jeden z nich, dagver.r („posiłek dzienny”) wczesnym
rankiem, po wykonaniu pierwszych prac w gospodarstwie, a drugi –
nattver.r („posiłek nocny”) – wczesnym wieczorem, po zakończeniu
całodziennej pracy10. Potrawy krojono nożem (widelców nie znano),
do jedzenia kasz i gulaszy używano łyżek. Sztućce wykonane były z
metalu, drewna lub rogu. Płyny pito z drewnianych kubków lub
wydrążonych rogów zwierzęcych, w domach osób zamożnych w
użyciu były importowane szklane kubki.
5. Ubiór i ozdoby:
Wielu informacji na temat strojów z epoki wikińskiej
dostarczają badaczom ryciny i inne źródła ikonograficzne (np.
tkanina z Bayeux). Nie zachował się bowiem żaden kompletny
ubiór. Znajdowane są jednak fragmenty materiałów (jak np. w
miejscu dawnego portu w Hedeby czy w grobach arystokracji w
Birce i w Mammen), co pozwala na odtworzenie składu tkanin. O ile
nie odnaleziono żadnego stroju zachowanego w całości, o tyle
znajdowane są duże ilości dobrze zachowanego obuwia. Są to
8 Tamże, s. 1199 Tamże, s. 17010 Tamże, s. 173
trzewiki, buty do kostek lub jeszcze wyższe. Wykonywano je
zazwyczaj z koźlej skóry, posiadały ozdobną zelówkę i najczęściej
były sznurowane rzemykiem. Ubrania wykonywane były z lnu i
wełny, zamożniejsi mogli pozwolić sobie na jedwab, którego
dostarczał handel z Bizancjum i z kupcami arabskimi. Używano
również dużej ilości rozmaitych futer, w które obfitowała sama
Skandynawia; obszywano nimi płaszcze i wyłogi strojów. Ubrania
były barwione (stosowano do tego celu m. in. importowane skorupy
orzechów włoskich, które dają barwnik brązowy) oraz haftowane lub
ozdabiane krajkami i aplikacjami. Niestety nie wiadomo nic na
temat tego, jak ubierano dzieci.
Stroje kobiet i mężczyzn różniły się między sobą w zależności
od posiadanego statusu społecznego i stopnia zamożności. Literatura
staroskandynawska posiada w swoich tekstach krótkie i zwięzłe
opisy wyglądu ludzi z epoki. Zróżnicowanie pod względem ubioru
widać doskonale we wspomnianej Rigs.ula. Tytułowy bohater
odwiedza domostwa zamieszkałe przez przedstawicieli różnych grup
społecznych. Chłopa opisał w sposób następujący:
Zarost staranny,...
zadok