Fryderyk Wilhelm von Reden.doc

FRYDERYK WILHELM HRABIA REDEN (1752-1815)

Wieczorem 3 lipca 1815 r. zmarł w swoim majątku w Bukowcu koło Kowar Fryderyk Wilhelm hr. Reden, człowiek niezwykle zasłużony dla rozwoju przemysłu na Górnym Śląsku, przez publicystów określany mianem „ojca górnośląskiego przemysłu” lub „odnowiciela górnośląskiego górnictwa”. Odsłonięcie w dniu 6 września 2002 r. w Chorzowie jego pomnika, zniszczonego po 1945 r., zaowocowało szeregiem polemicznych artykułów o różnych często skrajnych opiniach na temat Redena. Pomimo różnych „za i przeciw” chcemy się przyłączyć do grona doceniającego zasługi Redena dla górnośląskiego przemysłu.

Urodzony w 1752 r. w Hameln w Dolnej Saksonii, studiował w Getyndze nauki przyrodnicze, a na uniwersytetach w Halle i Hanowerze prawo ogólne i górnicze. Odbył też liczne podróże w celu zapoznania się z nowoczesnym europejskim przemysłem. Już w wieku 27 lat uzyskał od króla pruskiego Fryderyka II tytularne stopnie szambelana dworskiego, honorowego radcy górniczego i stanowisko dyrektora Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu. Z pewnością dużo w tym zasługi wuja – barona Fryderyka Antoniego Heinitza – ministra przemysłu pruskiego, który był w kręgu niemieckim najwybitniejszym specjalistą od spraw górniczych, hutniczych, solnych, menniczych i w saksońskim Freibergu utworzył pierwszą na świecie Akademię Górniczą.

Reden odbył trzy podróże do Anglii (m.in. wspólnie z Heinitzem w 1776 r.), posiadającą wówczas wyjątkową pozycję w procesie przemian technicznych, gospodarczych i społecznych, które nazwano rewolucją przemysłową. Celem ich podróży było poznanie zasad działania kopalń węgla kamiennego, funkcjonowania koksowni, wytopu żelaza na koksie, pracy hut, odlewni, walcowni, szlifierni, stosowania maszyn i urządzeń wy-ciągowych, maszyn parowych, kanałów odwadniających i transportowych, bitych dróg itp. Te obserwacje zaowocowały potem na Górnym Śląsku.

Przyłączenie Śląska do Prus w efekcie wojen śląskich z Austrią (1740-1763) spowodowało zainteresowanie się Górnym Śląskiem jako potencjalnym nowoczesnym zagłębiem przemysłowym Prus. Przesłanki ku temu istniały już od dawna: w rejonie bytomsko-tarnogórskim wydobywano i przetwarzano rudy kruszconośne, dolina Małej Panwi była dużym zagłębiem hutniczym, bazującym na miejscowych złożach rud żelaza, od 1754 r. eksploatowano na przemysłową skalę złoża węgla kamiennego (kopalnia „Emmanuelssegen” w Murckach), istniała też możliwość wykorzystania wody jako napędu i środka transportu oraz obfitość lasów. Nic więc dziwnego, że w kilkanaście lat później przystąpiono do zakrojonego na szeroką skalę procesu industrializacji.

Po dokonaniu lustracji zakładów przemysłowych na Górnym Śląsku w 1779 r., Reden przygotował memoriał przedstawiający program reaktywowania tutejszego przemysłu. Wskazywał w nim na konieczność dokonania badań geologicznych, szczegółowych pomiarów terytorialnych, sporządzenia map, zmodyfikowania zasad nadań pól górniczych, reorganizacji aparatu administracyjnego itp. Jednocześnie zwrócił uwagę na konieczność tworzenia od podstaw przemysłu państwowego: kopalń, koksowni i hut. Uzasadniał też rolę maszyn do odwadniania, wydobycia i transportu. Plan 27-letniego Redena zyskał uznanie ministra i króla i w tym samym roku mianowano go dyrektorem Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu.

Mianowanie młodego Redena dyrektorem urzędu napotkało na opór zasiedziałych tam urzędników, a forsowanie przez niego koncepcji uprzemysłowienia Górnego Śląska - także na opór Ministerstwa do spraw Śląska, kierowanego przez hrabiego Karla Georga von Hoyma. Mimo tego, dla dobra państwa pruskiego Heynitz i Reden zaczęli sprowadzać na Górny Śląsk najnowsze technologie, urządzenia i wysoko kwalifikowane kadry. Przebywali tutaj m.in. Jeremiah Homfrey i John Wilkinson, a na stałe osiadł John Baildon i August Friedrich Holtzhausen.

W 1783 r. Reden rozpoczął w Tarnowskich Górach budowę kopalni kruszców „Fryderyk”, której rudę przetapiano w strzybnickiej hucie cynku i ołowiu. Aby ułatwić drążenie sztolni i odwadnianie pokładów, sprowadzono w 1787 r. z Cardiff w Anglii maszynę parową konstrukcji Hompfraya na licencji Watta-Boultona o 60 calowym cylindrze, jedną z pierwszych, jakie zainstalowano na kontynencie. Przez Szczecin i Koźle drogą wodną, a następnie wozami dostarczono ją do Tarnowskich Gór i uruchomiono w 1788 r. Wkrótce potem w Tarnowskich Górach działało już 6 maszyn parowych (z których 3 wykonano już w hucie „Małapanew” w Ozimku według angielskich wzorów), ale do odwadniania coraz większych wyrobisk zaczęto wkrótce wykorzystywać sztolnie „Boże wspomóż” i „Fryderyk”, która odprowadzała wody wprost do rzeki Dramy.

Na zaproszenie Redena przybył w 1789 r. na Górny Śląsk jeden z liderów angielskiego hutnictwa John Wilkinson, który rozpoczął próby wytopu żelaza w piecu opalanym koksem. Przeprowadzono je z pozytywnym wynikiem w rządowej hucie w Ozimku, co skłoniło Redena do poszukiwań odpowiednich gatunków węgla kamiennego. Z jego polecenia Izaak z Brabantu, inżynier górniczy żydowskiego pochodzenia, przeprowadził badania geologiczne obszarów między Bielszowicami, Pawłowem, Chorzowem i Łagiewnikami, w trakcie których odkrył w okolicy Zaborza i Pawłowa pokłady zdatnego do koksowania węgla. Od 1791 r. zaczęto budować kopalnię „Królewską” na pograniczu Zaborza i Zabrza (późniejsza „Królowa Luiza”) i „Książę Karol Heski” w Chorzowie (późniejszy „Król”).

Kierujący Wyższym Urzędem Górniczym we Wrocławiu Reden korzystał nie tylko z porad i wiedzy specjalistów angielskich, ale także młodego pruskiego „narybku” urzędniczego. Karierę w jego administracji górniczej zaczynali m.in. Karl von Stein, późniejszy reformator państwa pruskiego, autor (wspólnie z Hardenbergiem) reformy rolnej i reformy miejskiej, Karl August von Hardenberg - późniejszy kanclerz Prus. Pracownikiem Wyższego Urzędu Górniczego miał zostać także Aleksander von Humboldt, ale z powodu niechęci Redena dla tego młodego, żywo usposobionego urzędnika do tego nie doszło.

Najważniejszą inwestycją, otwierającą rozwój górnośląskiego przemysłu, była Huta Gliwicka (a właściwie Królewska Odlewnia Żeliwa - Königliche Eisengieserei in Gleiwitz), powiązana ściśle z królewską kopalnią węgla „Królowa Luiza” w Zabrzu oraz Kanałem Kłodnickim jako drogą transportu surowców i produktów.

Decyzje o uruchomieniu w Gliwicach huty żelaza opalanej koksem podjęto w 1791 r. Wówczas przybył na Górny Śląsk szkocki inżynier John Baildon, który wspomógł prace projektowe i lokalizacyjne. Plan huty zatwierdzono w 1793 r., a nadzór nad budową powierzono Johannowi Friedriechowi Weddingowi i asesorowi górniczemu Zygmuntowi Gotthilfowi Bogaczowi. Wszystkie prace budowlane zakończono w 1796 r., sprowadzając m.in. niezbędne urządzenia z Anglii (np. młot czołowy) i huty „Małapanew” w Ozimku. W listopadzie tego roku dokonano pierwszego spustu surówki z wielkiego pieca, zbudowanego i uruchomionego pod kierownictwem Johna Baildona, zaś w latach 1796-1804 r. ruszyły nowe wydziały i urządzenia. W latach 1799-1802 John Baildon wspólnie z Janem Henrykiem Abtem zaprojektował największą na Śląsku „Hutę Królewską” w Królewskiej Hucie.

Równolegle od 1792 r. rozpoczęto kopanie według projektów Johna Baildona Kanału Kłodnickiego, łączącego Gliwice z Odrą w Koźlu. Nadzór nad całością prac sprawował osobiście von Reden. W 1806 r. kanał dotarł do Łabęd, a w 1822 r. - do Zabrza, do wylotu sztolni transportowej z kopalni „Królowa Luiza”. Miał on 45,7 km długości i poprzez 18 śluz pokonywał różnicę poziomów 48,8 m. W 1939 r. zastąpił go Kanał Gliwicki.

Do odwadniania kopalń rządowych rozpoczęto w latach 1799-1863 kopanie Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej. Początkowo połączyła ona kopalnię „Luiza” z Kanałem Kłodnickim, potem połączono ją z Chorzowską kopalnią „Król” (sztolnia ma 14,5 km długości i w najniższym miejscu prowadzi 47 metrów pod ziemią).

Dynamiczny rozwój przemysłu na Górnym Śląsku i karierę Fryderyka Wilhelma hr. Redena przerwała wojna francusko-pruska w l. 1806-07. Nie chcąc dopuścić do bezsensownego rabunku i zniszczenia dorobku swojego życia – przemysłu górnośląskiego – Reden współpracował z Francuzami (w 1806 r. jako jeden z nielicznych ministrów pruskich złożył przysięgę lojalności Napoleonowi),

co wiele osób z królewskiego otoczenia miało mu potem za złe. Zdymisjonowano go w 1807 r. z powodu „konieczności oszczędności rządowych”. Degradacja ta oburzyła część ówczesnych elit, w tym przyjaciół i żonę Fryderykę, sam Reden zaś przyjął ten fakt z godnością i spokojem. Na „otarcie łez” otrzymał od króla Order Orła Czerwonego, za wybitne zasługi dla państwa pruskiego.

Czternaście lat później Julian Ursyn Niemcewicz napisze w swym pamiętniku: „Wypadł on z łaski w czasie napaści Francuzów. Zagorzalcy udali przed królem, że nie był on dość dobrym Prusakiem”.

W 1807 r. Fryderyk Reden osiadł wraz z żoną w swym ulubionym Bukowcu u podnóża Karkonoszy i Rudaw Janowickich, gdzie zmarł i po śmierci został pochowany w mauzoleum, tzw. „Opactwie”.

KALENDARIUM ŻYCIA REDENA

Edward Wieczorek