„Światło i forma”.pdf

↪ Q u art Nr 3(5)/2007

Agnieszka Zabłocka-Kos

„Światło i forma”.

Na marginesie wystawy o węgierskim modernizmie

W dniach 27.04 – 02.09 2007 r. gościła we wrocław-

skim Muzeum Architektury wystawa poświęcona

architekturze węgierskiego modernizmu. To pierw-

sza w Polsce tak duża prezentacja sztuki, znanej

u nas tylko wąskiemu gronu fachowców. Przygoto-

wana w 2003 roku przez historyków architektury

– Virág Hajdú i Pála Ritoóka z Węgierskiego Muze-

um Architektury oraz historyka fotograii – Ibolyę

Plank z Archiwum Fotograii Węgierskiego Urzędu

Ochrony Dziedzictwa Kulturowego, zawędrowała

już do Wiednia i Dessau. Ze strony polskiej zaś pie-

czę nad nią sprawowała Jolanta Gromadzka. Ekspo-

zycja składa się z ok. 100 plansz przedstawiających

czarno-białe fotograie i kopie oryginalnych projek-

tów oraz z kilku współcześnie wykonanych modeli.

Na podkreślenie zasługuje subtelna aranżacja pla-

styczna wystawy, w której kolorowe ramy tworzą,

niemalże mondrianowską, kompozycję kwadratów

i prostokątów. Prezentacji towarzyszy obszerny ka-

talog węgiersko-angielski (304 str., ilustracje ok. 90

obiektów), ze wstępem poświęconym historii archi-

tektury i fotograii modernistycznej na Węgrzech.

Na wystawie zaprezentowano najwybitniejsze

dzieła tzw. „białego modernizmu”, ujęte okiem

obiektywu przez najznakomitszych ówczesnych

artystów specjalizujących się w dokumentowaniu

architektury. Byli nimi Tivadar Kozelka (1895-1980)

oraz Zoltán Seidner (1896 -1960), twórcy pracujący

dla najważniejszego węgierskiego czasopisma archi-

tektonicznego „Tér és forma” („Przestrzeń i forma”;

kilka oryginalnych numerów też jest prezentowa-

nych na wystawie). Wydawane ono było w latach

1928-1948 i w treści oraz graice przypominało nie-

mieckie „die Form”. Pokazywane tu zdjęcia są wy-

borem z niezwykle bogatych zbiorów negatywów

i odbitek przechowywanych przez organizatorów

wystawy: w Biurze Narodowego Dziedzictwa Kultu-

rowego zgromadzono 200 tys. negatywów i 150 tys.

odbitek, w Muzeum Architektury zaś 16 tys. negaty-

wów i 20 tys. odbitek.

Tak więc ekspozycja ma podwójny charakter:

z jednej strony pokazuje najwybitniejsze dzieła

w ich pierwotnym wyglądzie, z drugiej jest świa-

dectwem znakomitych umiejętności fotografów.

Jest zatem wystawą architektury i historycznej fo-

tograii artystycznej. Tym samym adresowana jest

zarówno do historyków sztuki, jak i artystów foto-

grafów, ale chyba przede wszystkim do architektów,

dla których powinna być źródłem wiedzy o wyrai-

nowanym projektowaniu.

Węgierski modernizm wyłania się bowiem z tej

prezentacji jako sztuka najwyższych europejskich

lotów. Najbardziej znanym architektem był niewąt-

pliwie Farkas Molnár, wieloletni współpracownik

Bauhausu i Waltera Gropiusa, który przeszczepił na

Węgry idee niemieckiej awangardy. Do czołowych

twórców należeli też m.in.: Lajos Kozma, Dezső Hül-

tl, Jenő Lechner, Bertalan i Aladar Árkay. Wystawa

obrazuje mnogość realizacji: najwięcej w dziedzinie

budownictwa mieszkaniowego, przede wszystkim

willowego, ale także obiekty użyteczności publicz-

nej: kina, pocztę, dworzec autobusowy, szpitale,

szkoły, kościoły, a nawet bary i przystanki. Nie za-

brakło też genialnych wprost budynków przemysło-

wych, w tym elektrowni z lat 1927-1933. Wszystkie

prezentowane obiekty wzniesiono w Budapeszcie,

/ 96 /

Agnieszka Zabłocka-Kos / Światło i forma...

choć wcale nie gorsza architektura modernizmu po-

jawiła się także w innych miastach. Trochę szkoda

więc, że autorzy skupili się tylko na stolicy.

Interesującym jest wybór dat granicznych. O ile

rok 1927 łączy się z pierwszymi realizacjami w du-

chu „nowej rzeczowości” i powstaniem czasopisma

„Tér és forma”, o tyle data końcowa – 1950, wchodzą-

ca w Polsce już w okres architektury socrealistycz-

nej, jest świadectwem długiego trwania, jeszcze po

wojnie, form wypracowanych przez węgierski mo-

dernizm. Interesujące są także projekty i realizacje

z okresu wojny. Wtedy gdy Europa pustoszona była

przez walki i naloty, w Budapeszcie, stolicy sojuszni-

czego państwa Hitlera, rozkwitała modernistyczna

architektura, tak tępiona w Rzeszy po 1933 roku.

Zachwycają swoją elegancją domy przy ulicy Pozso-

nyi 53-55 z lat 1941-42 Istvána Hámora (Hambur-

gera) czy też willa autorstwa Józefa Fischera. Kim

byli zleceniodawcy, kim architekci? Ze wstępu ani

skromnych komentarzy przy zdjęciach tego się nie-

stety nie dowiemy. Równie ciekawym fenomenem

są budynki powojenne. O nowej epoce świadczą je-

dynie portrety, sztucznie dowieszone na barierce no-

woczesnego dworca autobusowego, i osoba portierki

(?) czy też klasycznej „etażnej”, broniąca wejścia na

wyższe kondygnacje (dworzec autobusowy, Erzébet

tér 5, István Nyiri, 1948-19).

Z wystawy wyłania się więc niezwykle cieka-

wy obraz wysmakowanej zarówno pod względem

kompozycji, jak i doboru materiałów, konstrukcji

i wykonania obraz węgierskiej architektury doby

modernizmu. We wstępie autorzy podkreślają jed-

nak, że nie był to dominujący kierunek, przeważał

wówczas nurt konserwatywny o klasycystycznym

zabarwieniu. Także i ten wątek zasługiwałby z pew-

nością na międzynarodową prezentację.

Drugim walorem wystawy są same fotograie,

których odbitki wykonano z zachowanych negaty-

wów, a część to nawet oryginalne fotograie (wielki

plus wystawy!). Nie są to przypadkowe ujęcia archi-

tektury, lecz wizje artystyczne, przemyślane pod

względem kompozycji, perspektywy, światłocienia

(stąd w nazwie wystawy określenie „światło”) i ma-

larskiego efektu. Taki nurt w fotograii pojawił się

równocześnie z modernizmem. Pokazywał nowy

sposób fotograicznej prezentacji architektury, kre-

ował rejestrację dynamiczną, w śmiałych perspek-

tywach, przy sztucznym świetle, z zaskakujących

punktów widzenia, wreszcie w szerokim kontekście

przestrzennym. Uczył, jak patrzeć na „pudełkową”

architekturę, wydobywał także efekty, których być

może sami projektanci nie byli w pełni świadomi.

Tworzył nową, wizualną interpretację dzieła archi-

tektonicznego.

We wrocławskim Muzeum Architektury pokazy-

wane były w 2005 roku prace Czesława Olszewskie-

go („Dekada Swingu. Architektura modernistyczna

w Polsce lat trzydziestych XX wieku. Fotograie

Czesława Olszewskiego ze zbiorów Instytutu Sztuki

PAN”), równie wspaniałego artysty-fotografa, które-

go zdjęcia są niejednokrotnie jedynym świadectwem

niegdysiejszego piękna dziś bądź już nieistniejącej,

bądź czasami zrujnowanej architektury polskiego

modernizmu. Niestety, owa polska wystawa, która

równie dobrze jak wystawa węgierska objechać by

mogła kraje ościenne, była niezwykle skromna i po-

zbawiona katalogu. A polski modernizm wcale nie

był gorszy od węgierskiego. My po prostu nie umie-

my promować swojego!

Pewnym mankamentem węgierskiej prezentacji

jest brak odniesienia do współczesnego stanu za-

chowania obiektów. Nie dowiadujemy się, czy one

jeszcze istnieją i czy podjęto ich rewaloryzację. To

jakby sonda zapuszczona w odległe dziesięciolecia,

bez przełożenia na współczesność. A stan obiektów

modernistycznych, szczególnie w Europie Środ-

kowej i Wschodniej, jest tragiczny (choć niektóre

dzieła le Corbusiera są, jak wiadomo, w nie lepszej

sytuacji). Dziedzictwem modernizmu zajął się ostat-

nio ICOMOS. Na jego międzynarodowej konferencji

w Moskwie w 2006 roku wydano wspólną dekla-

rację ICOMOSU i DO.CO.MO.MO nawołującą do

badań i konserwacji architektury XX wieku oraz

wpisywaniu jej na Listę Światowego Dziedzictwa

UNESCO. We Wrocławiu chwalebnym początkiem

było umieszczenie na tej liście w 2006 roku Hali

Stulecia Maksa Berga.

Podkreślić jednak trzeba, że – według założeń

autorów deklaracji – opieką i badaniami objęty ma

być nie tylko modernizm, ale architektura CAŁE-

GO XX wieku, w tym także dzieła powstałe po II

wojnie światowej. Nie znajduje to dotychczas wiel-

kiego zrozumienia, szczególnie w krajach postsocja-

listycznych (z wyjątkiem Niemiec).

Dlatego z satysfakcją należy przyjąć powstanie

przy polskim ICOMOSIE sekcji architektury XX

wieku. Patrząc bowiem na stan zarówno technicz-

ny spuścizny architektonicznej ubiegłego stulecia,

/ 97 /

↪ Q u art Nr 3(5)/2007

jak i na stan badań nad tymi dziełami, trzeba bić

na alarm. Przede wszystkim potrzebne jest rozbu-

dzenie zrozumienia wartości tej architektury przez

właścicieli i decydentów, głównie władze komunal-

ne, które zbyt pochopnie wydają zezwolenia na roz-

biórki (słynny Supersam w Warszawie, sądzę, że nie-

długo go odbudujemy w innym miejscu, odbudowa

to przecież polska specjalność!, czy też batalia o za-

chowanie katowickiego dworca PKP). Służyć temu

może tylko prawdziwa „praca u podstaw” – wysta-

wy, publikacje, audycje w mediach, artykuły nie

tylko w prasie fachowej. Bazę jednak musi stanowić

podstawowe rozpoznanie zabytków i ich rzetelne,

naukowe przebadanie.

Z satysfakcją więc można wskazać na działania

wrocławskiego Muzeum Architektury, gdzie nie ma

roku bez dużej wystawy poświęconej architektu-

rze XX wieku. Jednak równocześnie z przykrością

trzeba stwierdzić, że w nadodrzańskiej metropolii

prezentowane są wspaniałe dzieła czeskiego, nie-

mieckiego czy teraz węgierskiego modernizmu,

prezentacje polskiej awangardy przemykają zaś na

marginesie, jako wystawy małe i bez szerszego echa.

A któż, jak nie jedyne w Polsce Muzeum Architektu-

ry, jest wręcz predestynowane do organizacji takich

ekspozycji? Odbywały się one dawnymi laty, teraz

jednak nadszedł czas na nowe spojrzenie, z szerszej

„popostmodernistycznej” perspektywy.

Organizowane ostatnio a to w Poznaniu (VI 2007),

a to w Gdyni (IX 2007) sympozja o międzywojennej

architekturze w Polsce są tego dobrymi zwiastuna-

mi. Również raczkujące u nas badania tego okresu

stanowią, być może, zapowiedź solidnie dopracowa-

nego ogólnopolskiego programu badawczego (pil-

nym postulatem jest napisanie monograii polskich

modernistów, zarówno tych przedwojennych, jak

i powojennych).

Architektura polska powinna znaleźć się w orbi-

cie dociekliwych badań nad tym okresem obejmu-

jącym nowe państwa powstałe po 1918 roku. Być

może dobrym początkiem będzie rozprawa Andrze-

ja Szczerskiego z Krakowa, który właśnie w takim

ujęciu badawczym chce przedstawić modernizm

w Europie Środkowej. Omówi on rolę, jaką moder-

nizm odegrał w procesie transformacji regionu, jego

uwikłania polityczne, jak również postawi pytanie,

w jakim stopniu ten nurt został zaakceptowany jako

wyraz ideałów nowoczesności.

Osobnym problemem jest polska sztuka powo-

jenna. O ile malarstwo czy rzeźba są przedmiotem

systematycznych badań i niezwykle ciekawych pre-

zentacji, o tyle architektura, sponiewierana przez

czas, obarczona grzechem ideologii i po prostu za-

puszczona, wzbudza odrazę nie tylko mieszkańców,

ale też i badaczy. Na niej to bowiem najbardziej od-

cisnęła się mizeria budowlana socjalizmu. Nie dość

więc, że nie jest w ogóle pokazywana w muzeach,

to nie jest nawet zinwentaryzowana, nie mówiąc już

o braku jej wnikliwej analizy naukowej. Pochwalić

więc należy inicjatywę SARP-u stworzenia list war-

tościowych obiektów powstałych po 1945 roku. To

pierwszy krok do ich ochrony, chociaż, niestety, ak-

tualne narzędzia prawne temu nie służą.

Nadszedł więc chyba najwyższy czas na dużą,

międzynarodową konferencję i wystawę poświęco-

ną polskiej myśli architektonicznej w latach 1920-

1970. Warto spojrzeć na naszych dawnych „socjali-

stycznych” sąsiadów, szczególnie na Niemcy. Tam

wystawy o architekturze XX wieku (zarówno tej

przedwojennej, jak i powojennej) są już od wielu lat

na stałe wpisane w kalendarz imprez muzealnych,

zaś półki uginają się od rozpraw naukowych i popu-

larnych albumów na ten temat. Właśnie odbywa się

w lipskim ratuszu wielki przegląd architektury mo-

dernistycznej z oryginalnymi fotograiami, planami

i modelami (Visionär. Architektur und Städtebau

der 20er Jahre in Leipzig, 16.05-30.09. 2007).

Architektura XX wieku w Europie Środkowej,

szczególnie jej nurt awangardowy, stanowi także co-

raz żywszy przedmiot wystaw i badań naukowców

angielskich i amerykańskich. Książki te docierają

niestety tylko do niewielkiego grona specjalistów,

powinny zaś być bezwzględnie przetłumaczone. To

także rola dla DO.CO.MO.MO i ICOMOSU – stwo-

rzenia polskiej serii architektury XX wieku. Może

dzięki poznaniu i rozpropagowaniu wiedzy, uświa-

domieniu szerokim kręgom, w tym odpowiednim

władzom, wartości architektury dwudziestowiecz-

nej uda się ochronić wiele cennych zabytków.

dr hab. Agnieszka Zabłocka-Kos

Historyk sztuki, architekt, badaczka architektury i urbanistyki XIX i XX

wieku. Autorka książek Sztuka, wiara, uczucie. Alexis Langer - śląski

architekt neogotyku, Wrocław 1996 i Zrozumieć miasto. Centrum

Wrocławia na drodze ku nowoczesnemu city 1807-1857, Wrocław 2006.

/ 98 /

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: