Czy zen jest filozofia.pdf

Diametros nr 2 (grudzie 2004): 108 – 113

Czy zen jest filozofi ?

Beata Szyma ska

Agnieszka Kozyra, Filozofia zen , Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 2004.

Nakładem Wydawnictwa Naukowego PWN ukazała si ksi ka Agnieszki

Kozyry zatytułowana Filozofia zen . Ksi ka, jak to zapowiada tytuł, ma stanowi w

miar pełn prezentacj zestawu problemów, który mo na okre li jako „filozofia

zen”.

Przede wszystkim nale y podkre li , i jest rzecz niezwykle istotn , e

tego rodzaju opracowanie ukazało si na polskim rynku ksi garskim. Jak bowiem

wiadomo, zainteresowanie buddyzmem zen w Polsce, podobnie jak na całym

Zachodzie, nadal jest bardzo du e, mimo i prawdopodobnie ilo osób

praktykuj cych zen jest obecnie w naszym kraju niewielka. Pojawiło si ju w

j zyku polskim sporo pozycji zwi zanych z t problematyk , niektórych

warto ciowych, ale znacznie wi cej spłycaj cych zagadnienie lub wr cz

dezinformuj cych. Oczywi cie istniej prace pisane z pozycji wyznawców i

propagatorów zen, do których to ksi ek nale niew tpliwie prace Daisetsu

Teitaro Suzukiego i Shunryu Suzukiego, tak e np. Philipa Kapleau, jednak nie

stanowi one pełnego opracowania zwi zanej z zen problematyki i koncentruj si

raczej na aspektach etycznych i religijnych ni na filozoficznym przesłaniu zen.

Osoby bardziej zainteresowane problematyk teoretyczn zen skorzysta mog

te z angielskoj zycznych opracowa , od nie tłumaczonych wa nych ksi ek D. T.

Suzukiego po teoretyków japo skich bliskich szkole z Kioto, takich jak Masao Abe

czy Keiji Nishitani. Nie ma jednak, jak do tej pory, pełnego polskiego naukowego

opracowania filozofii zen i wła nie ksi ka dr. Agnieszki Kozyry jest cho by z

tego wzgl du godna uwagi.

Najpierw jednak trzeba sobie odpowiedzie na najwa niejsze pytanie: czy

istnieje co takiego jak „filozofia zen” i czy w ogóle mo na wypowiada si na

108

Beata Szyma ska Czy zen jest filozofi ?

temat zen w dyskursywnym j zyku nauki, skoro zasadniczym przesłaniem zen

jest stwierdzenie, e wymyka si on wszelkim opisom. Niew tpliwie mo na do

niego odnie słynne stwierdzenie traktatu Daodejin: „Tao, o którym mo na co

powiedzie , nie jest prawdziwym tao” . Zbie no nie jest przypadkowa, chi ski

buddyzm chan poprzedzaj cy japo ski zen kształtował si wła nie pod wpływem

taoizmu. Czy wi c w ogóle mo na pisa o zen? (Jak wiadomo, samo to pytanie ma

dług tradycj .) Autorka recenzowanej ksi ki uwa a, e tak. Powołuj c si na

wypowiedzi wielu współczesnych badaczy wyra a przekonanie, e „pozytywna

odpowied na to pytanie nie powinna budzi w tpliwo ci” (s. 10). Obszerna

literatura, jaka na temat filozofii zen powstała na Zachodzie, a tak e we

współczesnej Japonii, wydaje si potwierdza takie przekonanie.

Zreszt sama Agnieszka Kozyra stara si swoj tez uzasadni . Nawet je li

zen jest bezpo rednim do wiadczeniem, to jednak do wiadczenie to było

wyra ane w terminach filozoficznych. Tak wi c zasadnicze przesłanie zen

stanowi ce przedmiot bada nie dotyczy stanów psychicznych, nawet je li si ich

doznaje, lecz wypowiedzi z nimi zwi zanych, zawartych w tekstach, które –

przypomnijmy – powstawały niemal od powstania tej szkoły. Do naszych czasów

przetrwał wa ny tekst chi skiego buddyzmu chan , znany jako Sutra Szóstego

Patriarchy , a tak e pó niejszy wielki traktat stanowi cy wykładni japo skiego

zen szkoły soto Sh b genz – mistrza D gena. Jednak w swojej ksi ce Agnieszka

Kozyra nie analizuje tekstów dawnych, cho oczywi cie jako do nich si odnosi.

Ksi ka bowiem stanowi prób takiej interpretacji zen, któr zaproponował Kitaro

Nishida, jeden z wielkich przedstawicieli współczesnej „szkoły z Kioto”, który, jak

to pisze autorka, uznał, i „kluczem do filozofii zen jest logika paradoksu,

rozumianego jako absolutnie sprzeczna samoto samo ” (s. 11). I to wła nie

pogl dy Nishidy stanowi w gruncie rzeczy istotny element rozwa a Agnieszki

Kozyry.

Poj cia „sprzecznej samoto samo ci”, „logiki paradoksu”, to terminy

kluczowe ksi ki, stanowi ce jakby centrum porz dkuj ce cało problematyki,

która znacznie wykracza poza filozofi . Znajduje si tam bowiem przedstawienie

historii zen, a tak e problemów zwi zanych z rol i rozumieniem praktyki

109

Beata Szyma ska Czy zen jest filozofi ?

polegaj cej na zazen i pracy z koanami . Zen bowiem dla Autorki jest przede

wszystkim religi , jedn ze szkół buddyzmu mahajany , i to religijne przesłanie zen

jest dla niej równie wa ne, jak czysto teoretyczna problematyka.

Ju na samym pocz tku ksi ki pojawiaj si te kwestie praktyczne –

wpływ praktykowania zen, zarówno w formie zazen jak i koanów , na

uprawiaj cych j adeptów, przy czym autorka podkre la – bardzo zreszt , jak

uwa am, słusznie – i mimo jej niew tpliwej i niejako dodatkowej (obok rozwoju

duchowego) przydatno ci praktyki – uspokojenie umysłu, uzyskanie dobrego

samopoczucie, poprawa zdrowia itp., co akcentuj cz sto współcze ni entuzja ci

zachodniej wersji zen – droga zen przynosi tak e niebezpiecze stwa dla ludzi

nieprzygotowanych do tego i szukaj cych „o wiecenia na skróty”. Przy okazji

warto zauwa y , e omawiaj c obie drogi zen – koany i zazen Agnieszka Kozyra

wydaje si kła wi kszy nacisk na pozytywn rol koanów , wypunktowuj c

niebezpiecze stwa zwi zane z nieruchom medytacj . Ale przecie tak e praca z

koanami dla nieprzygotowanych adeptów niesie pewne zagro enia. Jednak jej

interpretacja zarówno przekona Hueinenga, jak i D gena w tej sprawie jest warta

uwagi. Wskazuje ona na ró ne mo liwo ci interpretowania stwierdzenia D gena,

i jednak to wła nie zazen jest drog „odrzucenia ciała i umysłu”.

Istotn rol w cało ci pracy odgrywa poj cie „indywidualnej ja ni” i jej

relacji do „ja ni o wieconej” Tu mam pewne w tpliwo ci co do trafno ci u ycia

samego terminu „ja ”, b d cego odpowiednikiem sanskryckiego słowa czitta ,

chi skiego xin , japo skiego shin . Oczywi cie zdaj sobie spraw z tego, i Autorka

wybrała taki wła nie termin z pełn wiadomo ci . Jednak e powszechniej

przyj ty termin „umysł” (angielski odpowiednik tego terminu to „ mind ”) jest

znacznie bli szy znaczeniowo wymienionym poj ciom ni „ja jednostkowa”.

Taki wła nie termin: „ mind ” pojawia si w angielskich tłumaczeniach z j zyka

japo skiego ksi ek takich autorów, jak Keiji Nshitani czy cho by u tak ch tnie

cytowanego przez Agnieszk Kozyr Masao Abe, e nie wspomn ju o obu

Suzukich w pełni przecie wiadomych konotacji terminu „ mind ”. Podobnym

tropem id przekłady na j zyki europejskie tekstów D gena. Oczywi cie autorka

ma pełne prawo do kierowania si w przekładzie własnymi intuicjami

110

Beata Szyma ska Czy zen jest filozofi ?

translatorskimi, cz sto jednak jest to ju kwestia nie przekładu, lecz interpretacji.

Niekiedy zastosowanie takiego wła nie przekładu zaciemnia sens całych

sformułowa zwłaszcza tam, gdzie w tekstach zen pojawia si przeciwstawienie

ciała i umysłu – słynny okrzyk prowadz cy D gena do o wiecenia shinjin

datsuraku , tłumaczony przez Agnieszk Kozyr jako „odrzu ja i ciało”, chyba

zbyt daleko odbiega od sensu tego przesłania, podobnie jak u ycie terminu „ja ”

tam, gdzie chodzi o aktywn i deformuj c rol umysłu. Je li ju jednak Autorka

podj ła tak decyzj , to trzeba to było jako obszerniej uzasadni . Zapewne mo na

by dyskutowa tak e nad innymi propozycjami translatorskimi, jednak problem

wprowadzania terminów wła ciwych dla my li Wschodu do polskiego j zyka

filozoficznego jest przedmiotem tocz cych si od do dawna w naszym kraju

sporów i wcale nie ma tu jednoznacznych rozstrzygni .

Podobnie, mo na by si zastanawia nad samym poj ciem „logiki

paradoksu”, a przede wszystkim nad zasadno ci tak szerokiego jego

zastosowania, jak to zostało dokonane w omawianej ksi ce. To poj cie słu y

bowiem tutaj do analizy problemów bardzo od siebie odległych i wymagaj cych

dla ich ukazania do odmiennego podej cia. W ten sposób zostaje przedstawiony

tak istotny dla zen problem o wiecenia i to w jego uj ciu historycznym,

pocz wszy od starego sporu północnej i południowej szkoły chan o stopniowe i

nagłe o wiecenie. Analogicznie została zanalizowana dokonana przez D gena

reinterpretacja tezy, e „wszystko ma natur Buddy” i „wszystko jest natur

Buddy”, co, jak wiadomo wszystkim znawcom pism tego najwi kszego filozofa

japo skiego zen soto, stanowiło istotny zwrot w całej pó niejszej my li tej szkoły.

Ten problem ukazywany poprzez logik paradoksu mo e, jak si wydaje, znale

swoje trafne rozwi zanie.

Chciałabym jednak zasygnalizowa , i jak si wydaje, nie wszystkie

omawiane s dy, a mo e raczej nie wszystkie figury j zykowe, maj charakter

wyra e paradoksalnych, cho oczywi cie zale y to od sposobu zdefiniowania

poj cia „paradoks”. Odwołam si do przykładów z ksi ki, zreszt wzi tych z

tradycji Indii. O ile maj ce stylistyczny charakter oksymoronu okre lenie „syn

bezpłodnej kobiety” jest wyra eniem niew tpliwie paradoksalnym, to ju słynne

111

Beata Szyma ska Czy zen jest filozofi ?

„kwiaty na niebie” czy „królik z rogami” wymagaj dokładniejszej analizy i

przyj cia wyra nych zało e zwi zanych z tym, w jaki sposób rozumie si nazwy

puste czy poj cia bezprzedmiotowe. Mo na przyj , e one same nie zawieraj

wewn trznej logicznej sprzeczno ci, a tylko odnosz si do bytów, których

istnienia empirycznie si nie stwierdza. Nb. dzisiaj „królika z rogami” mo na by

ju zapewne wyprodukowa poprzez in ynieri genetyczn . Tym bardziej trzeba

po ukazaniu, jak te poj cia funkcjonowały w swoim pierwotnym kontek cie,

pó niej je przeinterpretowa na j zyk logiki współczesnej, co zreszt jest zadaniem

tej ksi ki i co w niej si dokonuje. Zapewne pierwotnie s to wła nie nazwy

puste, ale wewn trzn sprzeczno mo na im przypisa dopiero wtedy, kiedy

zostan odczytane wraz z całym kontekstem, w jaki s uwikłane (np. u D gena).

Natomiast kwesti interpretacji jest ich ewentualna nieocenialno i

rozstrzygni cie, jaki charakter b d miały generowane przez nie s dy. Jednak, jak

ju napisałam, cała ta sprawa wymagałaby obszerniejszej dyskusji. Zreszt nie

tylko poj cie paradoksu wymagałoby obszerniejszego omówienia w pracy, tak e

poj cie „prawdy”, które w pracy odgrywa istotn rol .

W swoim d eniu do obj cia proponowan przez siebie analiz mo liwie

wszystkich zwi zanych z zen zagadnie , autorka stara si stosowa „logik

paradoksu” tak e do kwestii moralnych, a nawet estetycznych. Jednak bardzo

skrótowe potraktowanie tych problemów spowodowało, e zasadno takiego

post powania nie została w tym przypadku potwierdzona. Mo na by zreszt

uogólni to stwierdzeniem, i staraj c si opisa cał „filozofi zen”, autorka

pewne wa ne kwestie – takie jak problem pustki – traktuje nieco ogólnikowo,

po wi caj c za to sporo miejsca np. porównaniu zen z my l Heideggera. W

sumie jednak ksi ka jest istotnym ródłem rzetelnych informacji dotycz cych

buddyzmu zen. Zamieszczone na ko cu aneksy pozwalaj dodatkowo na

uporz dkowanie istotnych wydarze historycznych; zawieraj te schematy linii

przekazu poszczególnych szkół.

Jest to ksi ka specjalistyczna, raczej nie przeznaczona dla „zwykłego

czytelnika”, co uwa am za jej zalet , gdy opracowa popularyzatorskich mamy

ju w Polsce sporo. Oczywi cie d enie do cisło ci wywodu w przypadku zen

112

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: