Rozpoznawanie siedlisk przyrodniczych(2).pdf

Paweł Pawlaczyk, Jacek Herbich, Jan Holeksa,

Jerzy Szwagrzyk, Krzysztof Świerkosz

Rozpoznawanie siedlisk przyrodniczych

na podstawie danych

opisu taksacyjnego lasu

grudzień 2003

Opracowanie wykonane przez zespół autorów, na zlecenie Ministerstwa Środowiska

Umowa 24/DOP/03/ZB

1. Wstęp

1.1. Siedliska przyrodnicze - przedmiot ochrony w sieci Natura 2000

Jednym z przedmiotów ochrony w przyszłej sieci Natura 2000 będą tzw. siedliska

przyrodnicze. Pojęcie to pochodzi od angielskiego terminu „ natural habitat ”, który został

wprowadzony przez Dyrektywę Rady Europy w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz

dzikiej fauny i flory (92/43/EEC), czyli tzw. Dyrektywę Siedliskową (ang. Habitat Directive ).

Ochrona siedlisk przyrodniczych w naszym kraju była realizowana w praktyce od dawna,

jednakże dopiero Dyrektywa Siedliskowa wyraźnie określiła jej przedmiot i zadania. Polscy

ustawodawcy, mając przede wszystkim na celu dostosowanie polskiego prawa ochrony

przyrody do panującego w Unii Europejskiej, w 2001 r. wprowadzili w życie nowelizację

obowiązującej od 1991 roku, ustawy o ochronie przyrody. W ustawie zdefiniowano siedlisko

przyrodnicze jako " obszar lądowy lub wodny, naturalny lub półnaturalny, wyodrębniony w

oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne " 1 .

Chociaż definicji tej nie można określić jako precyzyjnej i doskonałej, oznacza ona, że

siedlisko przyrodnicze to konkretny wycinek przestrzeni, posiadający swoją powierzchnię i

granice oraz obejmujący podłoże geologiczne, glebę, szatę roślinną oraz faunę tego terenu.

Jak łatwo zauważyć, pojęcie to jest zbliżone do powszechnie używanego w ekologii pojęcia

ekosystemu, a niemal dokładnie odpowiada rzadziej używanemu, wywodzącemu się z

rosyjskiej szkoły ekologicznej, pojęciu biogeocenozy.

Pojęcie "siedliska przyrodniczego" niewiele ma wspólnego z pojęciem siedliska

powszechnie stosowanym do tej pory w Polsce, przyjętym w ekologii i w naukach leśnych.

Siedlisko przyrodnicze równoważne jest raczej pojęciu biogeocenozy, bądź w pewnym

uproszczeniu - ekosystemu. Siedlisko w znaczeniu powszechnie przyjętym w leśnictwie to

tylko część ekosystemu, a więc tylko część siedliska przyrodniczego w rozumieniu Dyrektywy

Siedliskowej.

Podstawą klasyfikacji leśnych siedlisk przyrodniczych (=ekosystemów leśnych), jaką

przyjęto w programie Natura 2000, jest tzw. system kodowania PHYSIS 2 , w którym opisano

w sposób hierarchiczny wszystkie siedliska Palearktyki, ze szczególnym uwzględnieniem

Europy Zachodniej i Środkowej.

Przyjęta typologia siedlisk przyrodniczych nawiązuje do intuicyjnej i szeroko

używanej klasyfikacji różnych typów ekosystemów, opartej przede wszystkim na ich

roślinności. Mówimy w niej o siedlisku przyrodniczym boru górnoreglowego, torfowiska

1 Art. 2a Ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 października 1991 (Dz. U. 2001, nr 99 poz. 1079 z późn.

zmianami)

2 P. Devilliers, J. Devilliers-Terschuren, A classification of Palearctic habitats, Nature and Environment, nr 78. Strasbourg

1996.

alkalicznego, łąki konietlicowej, mając na myśli odpowiednie typy ekosystemów.

Poszczególne zespoły roślinne (lub też wyższe jednostki – rzędy, związki lub nawet klasy),

wyróżnione przy użyciu metodyki fitosocjologicznej, okazują się dobrymi identyfikatorami

geobotanicznymi rodzajów siedlisk przyrodniczych z Dyrektywy Siedliskowej. Leśne rodzaje

siedlisk przyrodniczych na ogół bardzo dobrze odpowiadają leśnym zespołom roślinnym.

Przykładowo zespół leśny - grąd subatlantycki Stellario-Carpinetum - jest właściwie tożsamy

z siedliskiem przyrodniczym o kodzie 9160. Możliwość „przetłumaczenia” listy zespołów

roślinnych na listę siedlisk przyrodniczych i na odwrót występuje również w większości

innych przypadków. W praktyce oznacza to, że jeżeli dysponujemy np. mapą roślinności

rzeczywistej jakiegokolwiek terenu, to przy użyciu niewielu tylko dodatkowych informacji

można przetworzyć ją w mapę siedlisk przyrodniczych.

Niestety, w lasach mapy takie sporządzono tylko dla niewielu terenów, przede

wszystkim leżących w parkach narodowych oraz w niektórych Leśnych Kompleksach

Promocyjnych.

Ważna wydaje się więc odpowiedź na pytanie, czy byłaby możliwa identyfikacja i

ewentualnie kartowanie leśnych siedlisk przyrodniczych - przynajmniej tych ujętych w

Załączniku I Dyrektywy Siedliskowej, a więc będących potencjalnie przedmiotami ochrony na

obszarach sieci Natura 2000 - na podstawie danych, które są w Polsce standardowo zbierane

dla każdego fragmentu lasu w ramach urządzania lasu.

1.2. Leśne siedliska przyrodnicze a siedliskowe typy lasu

Wykorzystanie powszechnie dostępnej informacji o siedliskowych typach lasów, do

identyfikacji siedlisk przyrodniczych, może być o wiele trudniejsze, niż ma to miejsce w

przypadku zbiorowisk roślinnych. Chociaż można zestawić relację między typami lasu a

zbiorowiskami roślinnymi, a więc i siedliskami przyrodniczymi, to jednak relacja ta nigdy nie

jest jednoznaczna (tzn. na jednym typie siedliskowym spotykamy często więcej niż jedno

zbiorowisko leśne; to samo zbiorowisko leśne może występować na więcej niż jednym typie

siedliskowym). Ponadto kształtuje się to rozmaicie w różnych miejscach w Polsce (na

siedlisku Lśw na Pomorzu znajdziemy zwykle kwaśne buczyny, w centralnej Polsce – grądy,

w górach żyzne buczyny i lasy jaworowe, a w Małopolsce – czasami także świetliste

dąbrowy). Nie jest więc możliwe bezpośrednie przekształcenie mapy siedliskowych typów

lasu w mapę siedlisk przyrodniczych, choć zwykle można na jej podstawie snuć pewne

domniemania, np. na siedlisku Bb spodziewamy się siedliska przyrodniczego boru

bagiennego, na siedlisku OlJ – siedliska przyrodniczego łęgu olszowo-jesionowego.

W wielu przypadkach informacje zawarte w opisie taksacyjnym mogą być bardzo

pomocne przy identyfikacji leśnych siedlisk przyrodniczych. I tak drzewostan dębowy na Lśw

z udziałem graba w drugim piętrze i leszczyną w podszycie to prawdopodobnie grąd,

drzewostan bukowy na LMśw z nagą ściółką na dnie lasu to prawdopodobnie kwaśna

buczyna, drzewostan brzozy omszonej z widłakiem jałowcowatym w runie na glebie

murszowej i siedlisku BMb reprezentuje niemal na pewno brzezinę bagienną.

Wiele jest jednak sytuacji, w których informacji w opisie taksacyjnym jest za mało.

Dotyczy to szczególnie runa: w urządzaniu lasu przyjęto praktykę wymieniania w opisie

pięciu najpospolitszych gatunków runa, podczas gdy do identyfikacji zbiorowiska roślinnego

potrzeba informacji o pozostałych, często występujących z niskim pokryciem i ilościowością,

a więc całkowicie pomijanych podczas taksacji. Zaskakująco więc drzewostan bukowy na

Lśw na Pomorzu może okazać się grądem, a nie buczyną; drzewostan olszowy na siedlisku Ol

może być równie dobrze olsem jak i łęgiem, drzewostan dębowy na LMśw w zachodniej

Polsce może reprezentować zarówno kwaśną dąbrowę, jak i grąd, czy świetlistą dąbrowę, a

nawet uprawę dębu niemożliwą do identyfikacji fitosocjologicznej.

Syntetyczną wiedzę o występowaniu poszczególnych "naturowych" siedlisk

przyrodniczych na poszczególnych typach siedliskowych lasu, z jaką przystąpiono do

wykonania niniejszej pracy, zestawiają tabele 3 :

3 Z: Pawlaczyk P., Mróz W. 2003 (w druku) Natura 2000 a gospodarka leśna. W: M. Buszko-Briggs (red.)

Natura 2000 w lasach Polski. Skrypt dla każdego. Wprowadzono niewielkie zmiany.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: