Markowska Bałkany – określenie medialne czy region geograficzny.pdf

(254 KB) Pobierz

Prace i Studia Geograficzne

2010, T. 44, ss. 45–58

Joanna Markowska

Uniwersytet Warszawski

Wydział Geografii i Studiów Regionalnych

Zakład Geografii Regionalnej

j.markowska@uw.edu.pl

Bałkany to obszar w Europie, na którym pije się turecką kawę

(amer, sarajevo)

BAłkAny – okREślEnIE MEDIAlnE

Czy REGIon GEoGRAfICzny?

he Balkans: a media term or a geographical region?

Abstract: he paper aims to give speciic content to the notion of the Balkans. he

author looks at the linkages between the geographically distinct Balkan peninsula and

the Balkans as they are popularly referred to in the media. he article discusses the

evolution of the term and the changes in the range of the area on the basis of historical

maps. Based on the analysis of the materials, the author concludes that its historical

past played a crucial part in the emergence of the Balkan region. he expansion of the

ottoman turks to the Balkan peninsula brought the destruction of the existing political

structures and a deep transformation of the social relations following the islamisation

of the Balkans. far-reaching ethnic, cultural and religious changes took place, which last

until the present day. he author also looks for the common characteristics of the Bal-

kan countries, manifested primarily in the multi-cultural character of the region and in

the linkages between man and the environment. he analysis indicates that the Balkans

are fallaciously identiied with the Balkan peninsula as, though being located on the pe-

ninsula, they form a smaller area culturally. he spatial range of the Balkans has changed

along with political developments.

Słowa kluczowe: półwysep Bałkański, Bałkany, region, przestrzeń wielokulturowa

key words: he Balkan peninsula, the Balkans, region, multicultural space

Gdzie znajdują się Bałkany? czy pokrywają się z geograicznym zasięgiem

półwyspu Bałkańskiego? co łączy kraje półwyspu Bałkańskiego? Kim jest Bał-

kańczyk? co ukształtowało kulturę bałkańską? W jakim stopniu zasięgi: geo-

graiczny, polityczny i kulturowy Bałkanów pokrywają się? te pytania stały się

46

Joanna Markowska

wiodące podczas badań prowadzących do wniosków, zawartych w niniejszym

artykule.

potrzeba podziału przestrzeni na regiony przejawia się w licznych opraco-

waniach geograicznych. dyskusja nad tym, co jest uznawane za region dowo-

dzi, iż zdeiniowanie pojęcia zależy od przyjętych kryteriów i potrzeb regiona-

lizacji 1 . zasięgi regionu mogą się różnić w zalezności od zastosowanych

kryteriów, granice zaś często są rozmyte i wskazują na występowanie stref

przejściowych na styku regionów.

BAłkAny – GoRąCy TEMAT PRASowy

niestabilność polityczna półwyspu Bałkańskiego i rozwój mediów sprawiły,

iż termin „Bałkany” wielokrotnie gościł w nagłówkach prasowych 2 . na przeło-

mie XX/XXi w. na półwyspie Bałkańskim zachodziły gwałtowne przeobrażenia

polityczne rozpad socjalistycznej federacyjnej republiki Jugosławii w latach

1991–1992 pociągnął za sobą wybuch największego od zakończenia ii wojny

światowej konliktu zbrojnego w europie. Bałkany stały się przedmiotem zain-

teresowania mediów, które w subiektywny sposób przedstawiały swoją wersję

wydarzeń. Jan piekło (1996) zwraca uwagę na to, iż media stawały się narzę-

dziem w rękach polityków. obecnie echo wojny przybiera postać sprawozdań

z sal sądowych, gdzie toczą się rozprawy przeciwko zbrodniarzom wojennym

podczas wojny na Bałkanach 3 . czystki etniczne, masowe przesiedlenia, zbyt

późne zareagowanie państw europejskich, dalszy rozpad federacji serbii i czar-

nogóry, odłączenie się Kosowa – wszystkie te wydarzenia sprawiły, że dziś

„Bałkany” nierozerwalnie kojarzą się z walkami na tle narodowościowym, re-

ligijnym i etnicznym oraz z ogromnym zróżnicowaniem kulturowym na małej

przestrzeni. problemem nadal nie rozwiązanym pozostaje sprawa mniejszości

narodowych w Wojwodinie i Bośni. W Kosowie, a także w Bośni i hercegowi-

nie stacjonują obecnie siły pokojowe będące świadectwem kruchego pokoju na

Bałkanach.

W odniesieniu do Bałkanów w prasie często używane są określenia „kocioł

bałkański”, „tygiel bałkański”, bądź „miękkie podbrzusze europy”, co wskazuje

na napięcia będące efektem współistnienia na stosunkowo niedużej powierzch-

ni różnych grup etnicznych, religii oraz kultur. W następstwie przemian poli-

tycznych zachodzących na półwyspie Bałkańskim, ukształtował się termin

1 Jednym z aktualnych problemów jest przebieg spornej linii podziału europy i azji.

2 „Bałkany są wszędzie” [w:] Krytyka polityczna 21.08.2005,; „piętno Bałkanów, piętno europy”

[w:] Życie Warszawy , Maciej robert, 10.07.2009; „tarczy nie będzie na Bałkanach” [w:]

Rzeczpospolita , 24-09–2009; „historyczna zmiana na Bałkanach” [w:] Nato Review , zima 2004.

3 „Kat Bałkanów” pojawił się w sądzie, 11.2009 www.tvp.info.

1069013900.052.png

Bałkany – określenie medialne czy region geograiczny?

47

„bałkanizacja”, który nabrał ponadregionalnego, uniwersalnego znaczenia. Bał-

kanizacja to „proces rozbicia politycznego i skłócenie jakiegoś obszaru geopo-

litycznego” ( Podręczny słownik ... 1999). Bałkanizacją zagrożone są przede

wszystkim państwa wielonarodowe lub wielowyznaniowe, w których występu-

ją wewnętrzne konlikty. Mówi się o bałkanizacji związku radzieckiego i kra-

jów postkolonialnej afryki.

EwolUCjA znACzEnIA SłowA BAłkAny

po raz pierwszy słowo „Bałkany” pojawiło się w liście włoskiego pisarza

Buonaccorsi callimarco w 1490 r. i odnosiło się do łańcucha górskiego poło-

żonego w południowej europie; słowo „Bałkany” jest pochodzenia tureckiego

i oznacza „góry”. angielski podróżnik, John Morritt, wprowadził ten termin

do literatury angielskiej pod koniec Xviii w. i odtąd zaczęto go używać dla

określenia wyżynno-górskiego obszaru położonego między adriatykiem a Mo-

rzem czarnym. równolegle funkcjonowały także inne nazwy tego obszaru:

„turecka europa”, „półwysep Grecki” oraz „półwysp południowosłowiański” (s.

pavić 2000).

nazwę półwysep Bałkański ukształtował w 1808 r. niemiecki geograf au-

gust zeune (Jezernik 2007), którego celem było utworzenie równoległego po-

jęcia dla półwyspu apenińskiego i iberyjskiego.). nazwa Bałkany nadal jest

używana przez geografów dla określenia pasma górskiego położonego na pół-

wyspie Bałkańskim ciągnącego się łukiem od rzeki timdsor po wybrzeże Mo-

rza czarnego; nazwa ta jest stosowana zamiennie z szar planina. Jednakże

w mowie potocznej zyskała znacznie szersze znaczenie, wykraczające daleko

poza geograiczne pochodzenie.

W odniesieniu do Bałkanów lingwiści mówią o istnieniu fenomenu wspól-

noty językowej i wykształceniu się tzw. „bałkanizmów”, czyli cech wspólnych

dla poszczególnych języków, które wykształciły się na półwyspie Bałkańskim.

Używany jest także termin „bałkańska liga językowa”, który określa grupę na-

stępujących języków: albański, bułgarski, macedoński, rumuński, serbskie gwa-

ry południowo-wschodnie, nowogrecki i wymarły dalmatyński. Języki te roz-

winęły wiele cech wspólnych w budowie gramatycznej i pewien wspólny zasób

słownictwa. tymi cechami są m.in.: liczne zapożyczenia leksykalne z języka

greckiego i języka tureckiego (Wielka encyklopedia powszechna pWn, 2001).

omawiana wspólnota językowa mogła ukształtować się na obszarze zwartym

pod względem geograicznym, a zarazem zróżnicowanym pod względem kul-

turowym.

48

Joanna Markowska

PRóBA wyznACzEnIA GRAnIC

PółwySPU BAłkAńSkIEGo

półwysep Bałkański znajduje się w europie południowej. od zachodu ob-

lewają go wody Morza adriatyckiego i Jońskiego, zaś od wschodu graniczy

z basenem Morza egejskiego i czarnego. od azji półwysep oddzielony jest

cieśniną Bosfor, Morzem Marmara oraz cieśniną dardanele. Jest jednym z naj-

większych półwyspów świata (tabela 1.) i trzecim co do wielkości półwyspem

w europie po skandynawskim i iberyjskim. powierzchnia półwyspu Bałkań-

skiego wynosi ok. 500 km 2 , jego długość 950 km, a szerokość do 1260 km.

półwysep Bałkański jest półwyspem jednorzędnym, wyrastającym bezpośred-

nio z trzonu kontynentu.

Wyznaczenie granicy lądowej półwyspu jest zazwyczaj dyskusyjne. W przy-

padku niektórych półwyspów granica ta jest jasno sprecyzowana, np. granicę

Kamczatki wyznacza przesmyk parapolski dol, a granicę peloponezu – prze-

smyk Koryncki. Kanał Kiloński natomiast uznawany jest za granicę półwyspu

Jutlandzkiego. W odróżnieniu od wymienionych półwyspów, półwysep Bałkań-

ski jest znacznie szerszy u swej nasady, ma kształt trapezowaty z silnie rozwi-

niętą częścią południową, przez co wyznaczenie linii zamykającej półwysep od

strony lądu jest kwestią umowną. Według Encyklopedji Powszechnej z 1930 r.

„za granicę północną przyjmuje się zwykle dolny bieg dunaju i jego dopływ

rzekę sawę. W ten sposób rumunja z wyjątkiem prowincji dobrudży nie na-

leży do półwyspu Bałkańskiego”. również Geograia powszechna (1965) oraz

Encyklopedia Powszechna pWn (1983) za północną granicę półwyspu uznaja

sawę oraz dolny biegu dunaju. W nowym wydaniu Wielkiej Encyklopedii Po-

wszechnej PWN (2001) przebieg północnej granicy półwyspu określono w na-

stępujący sposób „linia umowna łącząca zatokę triesteńską z zatoką lublań-

ską, dalej ku wschodowi wzdłuż sawy i dolnego dunaju”. Jednakże w niektórych

publikacjach sprzed ii wojny światowej granica półwyspu Bałkańskiego była

wyznaczana na nizinie panońskiej (Gołembski 2001).

Tab. 1. największe półwyspy świata

Tab. 1. he world’s largest peninsula

nazwa

półwyspu

Powierzchnia

w tys. km 2 a)

Powierzchnia

w tys. km 2 b)

Powierzchnia

w tys. km 2 c)

kontynent

arabski

azja

2780

2730

2780

indochiński

azja

2174

2300

2174

indyjski

azja

2088

2100

2088

labrador

ameryka

północna

1430

1430

1430

1069013900.073.png

1069013900.084.png

1069013900.001.png

1069013900.004.png

1069013900.005.png

1069013900.006.png

1069013900.007.png

1069013900.008.png

1069013900.009.png

1069013900.010.png

1069013900.011.png

1069013900.012.png

1069013900.013.png

1069013900.014.png

1069013900.015.png

1069013900.016.png

1069013900.017.png

1069013900.018.png

1069013900.019.png

1069013900.020.png

1069013900.021.png

1069013900.022.png

1069013900.023.png

1069013900.024.png

1069013900.025.png

1069013900.026.png

1069013900.027.png

1069013900.028.png

1069013900.029.png

1069013900.030.png

1069013900.031.png

1069013900.032.png

1069013900.033.png

1069013900.034.png

1069013900.035.png

1069013900.036.png

1069013900.037.png

1069013900.038.png

1069013900.039.png

1069013900.040.png

1069013900.041.png

1069013900.042.png

1069013900.043.png

Bałkany – określenie medialne czy region geograiczny?

49

fennoskandzki

europa

1140

800 *

800 **

somalijski

afryka

850

900

900

iberyjski

europa

580

580

580

azja Mniejsza

azja

501

510

506

Bałkański

europa

500

570

470

tajmyr

azja

400

400

400

* powierzchnia płw. skandynawskiego

** powierzchnia płw. skandynawskiego wraz z Międzymorzem fińsko-Karelskim tworzy płw.

fennoskandzki o powierzchni 1,4 mln km 2

Źródło: a) Tablice geograiczne 2003, b ) Świat w liczbach 2004, c) Tablice geograiczne 1998.

W powyższych podziałach zauważalna jest trwałość rzek jako granic.

Wschodni odcinek lądowej granicy półwyspu wyznaczony jest doliną jednej

z największych rzek europejskich, dunaju, zaś za zachodni odcinek granicy

półwyspu uznawana jest rzeka sawa. należy jednak zauważyć, iż sawa płynie

przez zagrzeb, stolicę chorwacji; czy zatem południowa część miasta należy

do Bałkanów, zaś północna część już nie? Mieszkańcy dzielnicy nove Mesto,

położonej na południowym brzegu sawy, czują się tak samo europejscy, jak ich

sąsiedzi ze starej części miasta, zlokalizowanej na północnym brzegu rzeki.

W rozmowach podkreślają, że nie mieszkają na Bałkanach, ale w europie Środ-

kowej. podział ten wskazuje na to, iż traktowanie rzeki jako granicy półwyspu

może być kontrowersyjne ze społecznego punktu widzenia. podział ten odcina

od Bałkanów także północno-wschodnią część chorwacji znajdującą się na

północ od sawy, slawonię, uznaje natomiast za część Bałkanów południową

część słowenii, zlokalizowaną na południe od doliny rzeki Krka. Widać więc,

iż wyznaczenie granicy półwyspu nie pokrywa się z kryterium politycznym,

toteż trudność sprawia uznanie, który kraj należy do Bałkanów. słowenia od

zawsze przypadała zachodowi, jest zwarta pod względem wyznaniowym i ję-

zykowym, i niemalże jednolita pod względem etnicznym; słoweńcy stanowią

około 97% narodu ( Statistički ljetopis 2006). problem wyróżnienia półwyspu

znajduje odzwierciedlenie także w podziale państw na bałkańskie i niebałkań-

skie, co zostało szerzej omówione w dalszej części artykułu.

PółwySEP BAłkAńSkI w UjęCIU fIzyCznoGEoGRAfICznyM

półwysep Bałkański znajduje się w streie fałdowań alpejskich, jedynie jego

północno-wschodnia część należy do strefy nizin i położona jest na nizinie

rumuńskiej. Ukształtowanie terenu reprezentuje rzeźbę młodych gór fałdo-

1069013900.044.png

1069013900.045.png

1069013900.046.png

1069013900.047.png

1069013900.048.png

1069013900.049.png

1069013900.050.png

1069013900.051.png

1069013900.053.png

1069013900.054.png

1069013900.055.png

1069013900.056.png

1069013900.057.png

1069013900.058.png

1069013900.059.png

1069013900.060.png

1069013900.061.png

1069013900.062.png

1069013900.063.png

1069013900.064.png

1069013900.065.png

1069013900.066.png

1069013900.067.png

1069013900.068.png

1069013900.069.png

1069013900.070.png

1069013900.071.png

1069013900.072.png

1069013900.074.png

1069013900.075.png

1069013900.076.png

1069013900.077.png

1069013900.078.png

1069013900.079.png

1069013900.080.png

1069013900.081.png

1069013900.082.png

1069013900.083.png

1069013900.085.png

1069013900.086.png

1069013900.087.png

1069013900.088.png

1069013900.089.png

1069013900.090.png

1069013900.091.png

1069013900.092.png

1069013900.093.png

1069013900.094.png

1069013900.002.png

1069013900.003.png

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin