AMY KNIGHT SPADKOBIERCY KGB . AMYK N I G H T SPADKOBIERCY KGB Przeoy Tomasz Krzyanowski Fszyski i 5-ka Warszawa 2001 . Tytu oryginau: SPIES WITHOUT CLOAKS. THE KGB-S SUCCESSORS Copyright 1996 by Amy Knight. Ali rights reserved. No part of thls book may by reproduced or transmitted In any form or by any means, electronlc or mechanlcal, including photocopying, recordlng or by any information storage and retrieval system, without permission In writing from the Publisher. Projekt okadki: Zombie Sputnik Corporation Redakcja: Nina Smolar Redakcja techniczna: Anna Troszczyska amanie. Agnieszka Dwillska Korekta: Bronisawa Dziedzic-Wesoowska ISBN 83-7255-656-3 Wydawca: Prszyski l S-ka SA 02-651 Warszawa, ul. Garaowa 7 Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza im. W.L.Anczyca 30-415 Krakw, ul. Wadowlcka 8 Powicam wszystkim, ktrzy odwanie walczyli w Rosji o reform KGB i organizacji powstaych na jego miejsce . Podzikowania Zaczam prac nad t ksik we wrzeniu 1992 roku jako stypen dystka Instytutu Studiw Rosyjskich Kennana przy Midzynarodo wym Centrum Naukowym im. Woodrowa Wilsona w Waszyngtonie. Dziesi miesicy, ktre tam spdziam, sq dla mnie bezcenne i chc wyrazi moj wdziczno Blairowi Rubleowi, Charlesowi Blitzerowi i caemu zespoowi Instytutu Kennana i Centrum Wilsona. Jestem rwnie duniczk Rady Bada Midzynarodowych i Wy miany Naukowej, ktra przyznaa mi krtkoterminowe stypendium na pobyt w Moskwie w celu przeprowadzenia tam wywiadw, a tak e Fundacji Smitha-Richardsona za pomoc finansow przy pisaniu niniejszej pracy. Wiele zawdziczam Robertowi Sharletowi, ktry od pocztku wspiera ten projekt i czyta maszynopis przed publikacj, i Eugenowi Huskeyowi za jego cenne uwagi. Chc rwnie podzikowa Thane /7;C-/7C/tM/ltR-/lt WHtlC.1, JCU/tC/tlt Albac i Rodowi Barkerowi za ich pomoc oraz mojej agentce Gail Ross. Specjalne podzikowania kieruj pod adresem mojego przyjaciela Petera Reddawaya, a take Wemera Hahna i Jima Nichola, ktrzy znaleli wrd licznych zaj czas, by suy mi swoj rozleg wiedz na temat polityki rosyjskiej. Skadam podzikowania moim dwm wspaniaym asystentom, Joemu Proctorowi i Steveowi Guentherowi oraz Florence Rotz z wy dziau bada nad Rosj i Europ Wschodni z Uniwersytetu Johna Hopkinsa. Jestem bardzo wdziczna mojemu byemu wydawcy z Princeton, Laurenowi Osbomeowi za komentarz do tekstu, a take obecnemu wydawcy Brigitcie van Rheinberg. Dzikuj Aice Calaprice za redak cj i Alanowi Greenbergowi za przygotowanie indeksu. Na koniec dzikuj mojemu mowi Malcolmowi, ktrego bezcen ne uwagi i komentarze okazay si niezmiernie przydatne, oraz moim crkom Molly, Dianie i Aleksandrze za cierpliwe znoszenie dugich godzin mojej nieobecnoci. Skrty CIA Centralna Agencja Wywiadowcza (wywiad zagraniczny w USA) EWG Europejska Wsplnota Gospodarcza (Unia Europejska) FAPSI Federalna Agencja Rzdowej cznoci i Informacji FBI Federalne Biuro ledcze (kontrwywiad w USA) FSB Federalna Suba Bezpieczestwa FSG Federalna Suba Graniczna FSK Federalna Suba Kontrwywiadu GRU Gwny Zarzd Wywiadu (w Ministerstwie Obrony) GZO Gwny Zarzd Ochrony IMEMO Instytut Gospodarki wiatowej i Stosunkw Midzynarodowych KBWE Konferencja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie KC Komitet Centralny KGB Komitet Bezpieczestwa Pastwa KPZR Komunistyczna Partia Zwizku Radzieckiego LDPR Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji MB Ministerstwo Bezpieczestwa MIA onierze zaginieni w akcji (skrt angielski) MWD Ministerstwo Spraw Wewntrznych NKWD Ludowy Komisariat Spraw Wewntrznych ZSRR OBWE Organizacja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie PKSW Pastwowy Komitet Stanu Wyjtkowego POW jecy wojenni (skrt angielski) RFSRR Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka SBP Suba Bezpieczestwa Prezydenta SWR Suba Wywiadu Zagranicznego WNP Wsplnota Niepodlegych Pastw . Wstp Niniejsza ksika opowiada o tym, co si stao po rozpadzie imperium sowieckiego z najpotniejsz na wiecie tajn policj i organizacj wywiadowcz, znan do koca 1991 ro ku jako KGB (Komitet Bezpieczestwa Pastwa). W jaki sposb instytucja ta przetrwaa w wiecie, w ktrym diame tralnie zmieniy si reguy gry? Dlaczego w ogle nadal dziaaa, biorc pod uwag koniec zimnej wojny oraz wkro czenie Rosji na ciek politycznej i ekonomicznej transfor macji? Czy organizacyjni spadkobiercy KGB wci stanowi zagroenie dla interesw Zachodu i rozwoju demokracji w krajach byego Zwizku Radzieckiego? Opis zmian w KGB jest histori transformacji pOStradi pr-lnon eircl-iamn rn1it-irr"7naon 1 inr -;ia7Va 7airmnp lip CT- - --- --, -- - --- -.- -c tylko jednym elementem, ostatecznym jej celem jest pog bienie wiedzy o wewntrznej i zagranicznej polityce byego Zwizku Radzieckiego. W swojej pracy skupiam si przede wszystkim na Federacji Rosyjskiej, ktra staa si niezale nym pastwem po rozwizaniu Zwizku Radzieckiego w grudniu 1991 roku. Ale historia o tym, co stao si z KGB, obejmuje rwnie inne bye republiki radzieckie, ktrych tajne suby byy czci KGB i dzisiaj wci pozostaj w bliskich zwizkach z Moskw. Zwizek Radziecki by targany politycznymi i gospodar czymi wstrzsami od 1987 roku, kiedy to Michai Gorbaczow zainicjowa swj program zwany pierestrojk. Zachod ni obserwatorzy dokadnie przygldali si tym wydarze niom, ktre w tak znaczcy sposb miay wpyn na losy wiata. Wci jednak pod wieloma wzgldami procesy poli tyczne w Rosji pozostaj zagadk. Pomimo - a moe waWSTP nie dlatego - e zachodni eksperci i politycy byli codzien nie zasypywani gradem informacji z Rosji, wiele wanych wydarze politycznych zaskoczyo ich, jak na przykad sierpniowy pucz w 1991 roku, zbrojna rozprawa Jelcyna z opozycj parlamentarn jesieni 1993 roku i inwazja na Czeczeni w grudniu 1994 roku. Wida wyranie, e dugo falowe procesy polityczne zachodzce w Rosji nie s cigle do koca czytelne. Zapewne potrzeba bdzie jeszcze sporo czasu, by z per spektywy historycznej mc zrozumie ten okres, peen gwatownych zmian w Rosji. Niemniej ju dzi moemy si duo dowiedzie o procesach politycznych i przyszoci re form w Rosji, przygldajc si dokadnie losom KGB, ktry zawsze odgrywa kluczow rol w polityce radzieckiej. Pot ga i wpywy jego organizacyjnych spadkobiercw mog nam suy jako miara rozwoju politycznych reform w Ro sji. Rwnie znaczenie rosyjskich sub specjalnych w by ych republikach radzieckich, tworzcych obecnie Wsplno t Niepodlegych Pastw (WNP), wiele nam mwi o poli tycznej ewolucji byego Zwizku Radzieckiego jako caoci. Rozwj rosyjskich tajnych sub po upadku Zwizku Ra dzieckiego odzwierciedla wszystkie sprzecznoci i niekonsek wencje, ktre charakteryzuj polityczny rozwj Rosji pod rzdami Borysa Jelcyna. Z jednej strony reformy, zapoczt kowane przez Gorbaczowa i kontynuowane przez Jelcyna, mocno uderzyy w tajne suby, pozbawiajc je wielu pot nych rodkw dziaania. W rezultacie gasnosti policja poli tyczna nie moga ju duej wymusza milczenia mediw za porednictwem cenzury. Naduycia i przestpstwa pope niane przez suby bezpieczestwa s otwarcie krytykowa ne w prasie. Miny czasy, kiedy niewygodnego dysydenta mona byo wysa do obozu pracy albo szpitala psychia trycznego bez wyroku sdowego. Tajne suby nie dysponu j rwnie nieograniczonymi rodkami, ktre znajdoway si w ich gestii w okresie Zwizku Radzieckiego. Teraz mu sz si martwi o swj budet. Od kiedy Zachd nie jest ju miertelnym wrogiem, rosyjscy szpiedzy i agenci musieli . WSTP zmieni swoje metody dziaania. Morderstwa, wspieranie terroryzmu, porwania nie znajduj si ju w arsenale rod kw, ktre kiedy swobodnie wykorzystywano w walce z ob cymi rzdami. Z drugiej strony, byoby jednak powanym bdem s dzi, e spadkobierca KGB to jedynie nieruchawa, pozba wiona si zbiurokratyzowana instytucja, ktra nie stanowi adnego zagroenia dla demokratycznych reform w Rosji ani rzdw zachodnich. Wraz z trudnociami powstaymi w wyni ku politycznych i gospodarczych zmian w byym Zwizku Ra dzieckim przed agentami pojawiy si nowe moliwoci dzia ania. Klimat polityczny nadal sprzyja silnej pozycji tajnych sub. Od sierpniowego puczu w 1991 roku, ktry przypiecz towa upadek Zwizku Radzieckiego, w Rosji wci utrzy muje si sytuacja kryzysowa. Gospodarka jest saba i nie stabilna, przestpczo przybraa rozmiary epidemii, kon flikty etniczne i ruchy separatystyczne powanie zagraaj integralnoci pastwa rosyjskiego, a polityczni liderzy po greni s w wewntrznych sporach. Atmosfera bezprawia i destabilizacji sprawia, e ludzie zaczynaj tskni za mi nionym okresem, ktry kojarzy im si z porzdkiem i suro wym prawem. Rzd Jelcyna, mimo deklarowanych gono demokratycz nych ideaw, niechtnie ogranicza wpywy policji i wywia du. Podobnie jak przed nim Gorbaczow, Jelcyn wola raczej korzysta z pomocy tajnych sub ni walczy z nimi. Nie mg ryzykowa utraty tak cennego sprzymierzeca, zwasz cza w obliczu wyzwa, ktre stay przed nim i jego ekip. By zaleny od organw bezpieczestwa, poniewa tylko one mogy dostarczy wiarygodnych informacji, a wiedza taka pozwalaa z kolei monitorowa to, co si dziao na pe ryferiach kraju i wrd opozycji politycznej. Specjalne od dziay bezpieczestwa, dobrze wyszkolone i sprawniejsze ni regularna armia, pozostaway cennym narzdziem na wypadek zamieszek lub niepokojw. Dla Jelcyna istotne byo rwnie to, e tajne suby posiaday obszerne teczki, dotyczce wszystkich czonkw politycznego establishmen10 WSTP tu. Sdzc po kompromitujcych materiaach, ktre opubli kowano na temat Gorbaczowa, akta tajnych sub mogyby by niezmiernie niebezpieczne rwnie dla Jelcyna, ktry do 1987 roku pozostawa lojalnym biurokrat pa...
bogg