KORZYŚCI UŻYTKOWANIA PSZCZÓŁ OPORNYCH.pdf

BIULETYN NAUKOWY

Skrót: Biul. Nauk., Nr 18, 2002

KORZYŚCI UŻYTKOWANIA PSZCZÓŁ OPORNYCH

NA CHOROBY W PASIEKACH

Maciej Siuda, Jerzy Wilde, Janusz Bratkowski

Katedra Pszczelnictwa UWM, Olsztyn

S ł o w a k l u c z o w e: odporność wrodzona, odporność nabyta, choroby pszczół, selekcja.

Streszczenie

Wskazano na powiązania między wystąpieniem choroby a obniżeniem jakości biologicznej rodzin

pszczelich i efektywnością produkcji. Dotychczasowy stan zachorowań w pasiekach można polepszyć

przez selekcjonowanie i hodowlę pszczół odpornych na choroby. Hodowla wyselekcjonowanych linii

pszczół pozwala na uniknięcie kosztów związanych z upadkami rodzin i mało skuteczną profilaktyką.

BENEFITS FROM USING DISEASE-RESISTANT BEES AT APIARIES

Maciej Siuda, Jerzy Wilde, Janusz Bratkowski

Department of Apiculture, University of Warmia and Mazury in Olsztyn

K e y w o r d s: innate resistance, acquired resistance, bee diseases, selection.

Abstract

The research results indicate that the disease occurrence in bee colonies is related with a decrease

in their biological quality and production efficiency. Selection and breeding of disease-resistance bees

seem to be the easiest methods of improving the health state of honeybee colonies at apiaries.

Breeding of selected bee strains allows to avoid costs connected with a high rate of colony mortality

and ineffective prophylaxis.

Wprowadzenie

Intensywna gospodarka pasieczna wymaga nie tylko wykorzystywania

wielu pożytków, ale również silnych i zdrowych rodzin. Zagęszczenie pszczół

i czerwiu na ograniczonej powierzchni gniazda, błądzenie robotnic i trutni,

rabunki oraz przynoszenie do ula drobnoustrojów (patogenów, zarazków)

Maciej Siuda, Jerzy Wilde, Janusz Bratkowski

z wodą, nektarem lub pyłkiem może sprzyjać rozwojowi chorób zakaźnych

(G LIŃSKI ,C HMIELEWSKI 1994).

ODPORNOŒÆ

RESISTANCE

WRODZONA

INNATE

NABYTA

ACQUIRED

A: zewnêtrzne bariery ochronne

A: external protective barriers

odpornoœæ behawioralna

behavioral resistance

odpornoœæ sekrecyjna

secretion resistance

cekropiny

cecropine

attacyny

attacine

apidocyny

apidicine

B: wewnêtrzna

B: internal protective barrier

HUMORALNA

HUMORAL

KOMÓRKOWA

CELLURAL

lizozym

lysozyme

inkapsulacja humoralna

humoral incapsulation

hemaglutyniny

hemagglutinins

complement-like activity

uk³ad prefenoksydacyjny

fagocytoza

phagocytosis

inkapsulacja

incapsulation

nodulacja

nodulation

koagulacja krwi

blood coagulation

reparacja ran

reparation of injuries

melanizacja

melanisation

Rys. 1. Schemat mechanizmów odpornościowych owada

Fig. 1. Scheme of resistance mechanisms in insects

To, czy patogeny wywołają chorobę w rodzinie pszczelej, zależy od wielu

czynników. Jednym z nich jest oporność osobników pszczelich i całej rodziny

na choroby. Odporność jest uwarunkowana istnieniem barier i mechanizmów

ochronnych o charakterze wrodzonym – odporność fizjologiczna lub nabyta,

lub nabytym – odporność indukowana (rys. 1). W odporności wrodzonej

najważniejszą rolę odgrywają zewnętrzne bariery ochronne związane z anato-

miczną budową ciała i narządów pszczół oraz komórkowe i humoralne mecha-

Korzyści użytkowania pszczół ...

nizmy obrony wewnętrznej (G LIŃSKI ,J AROSZ 1992a, R ICHARDS 1975). Do

naturalnej odporności pszczół zalicza się również odporność behawioralną

związaną ze specyficznym zachowaniem się pszczół (R UTTNER ,H ¨ NEL 1992).

Odporność nabyta (indukowana) pojawia się w hemolimfie owada po

indukcji substancją obcą i jest efektem obecności w hemolimfie polipeptydów

i białek bakteriobójczych typu cekropin, attacyn lub apidycyn (G LIŃSKI ,

J AROSZ 1992b).

Rozwój chorób jest uwarunkowany wieloma czynnikami, wśród których

duże znaczenie mają czynniki genetyczne. Stwarzają one możliwość wyhodo-

wania ras i linii pszczół odpornych na choroby (R OTHENBUHLER 1964, S PIVAK ,

R EUTER 1998, S IUDA ,W ILDE 1998).

Wpływ chorób na jakość biologiczną

rodzin pszczelich

Głównymi czynnikami powodującymi występowanie chorób w pasiece są

niedobory pokarmowe, zarówno nektaru, pyłku, jak i wody, lub niewłaściwy

(skażony) pokarm. Po przełamaniu barier obronnych pszczoły, w zależności od

intensywności patogenów, mogą chorować w sposób ostry lub przewlekły. Przy

ostrej postaci choroby najczęściej w krótkim okresie dochodzi do upadku

rodziny pszczelej. Przewlekły obraz choroby powoduje w rodzinie pszczelej

wiele negatywnych następstw, a w dłuższej perspektywie czasu może również

prowadzić do śmierci.

Czynniki chorobotwórcze powodują także zamieranie czerwiu oraz skróce-

nie średniej długości życia pszczół i matek (G LIŃSKI ,J AROSZ 1988, R OMANIUK ,

W ITKIEWICZ 1993). Może to prowadzić do złej struktury wiekowej pszczół

w rodzinie pszczelej. Szczególnie jest to niebezpieczne w okresie przygotowania

rodzin do zimowli oraz bezpośrednio po przezimowaniu rodzin (J ĘDRUSZUK

2000). Straty pszczół przyczyniają się do wzrostu zawilgocenia gniazda, ozię-

bienia i niedożywienia czerwiu, co stwarza warunki do rozwoju wtórnych

chorób czerwiu, jak: grzybice, choroba woreczkowa i kiślica.

W wyniku oddziaływania patogenów na czerw i młode pszczoły może

dochodzić do niedorozwoju gruczołów gardzielowych, woskowych, ciała tłusz-

czowego, skrzydeł (F REUDINSTEIN 1960, W ANG ,M OELLER 1969). Upośledzenia

te wpływają na brak odpowiedniej liczby robotnic, zdolnych oczyścić komórki

plastrów, wnętrze ula i wykarmić czerw.

Obecność patogenów w ulu wpływa na kondycję matek i trutni, a także

u matek obniża zdolność przechodzenia nasienia do zbiorniczków nasiennych,

zwiększa uszkodzenia podczas przetrzymywania ich w klateczkach (J ASIŃSKI ,

F ILISZKIEWICZ 1998, Z AWILSKI ,S KONIECZNA -Z AWILSKA 1995).

Maciej Siuda, Jerzy Wilde, Janusz Bratkowski

Wpływ występowania chorób na wyniki produkcyjne

rodzin pszczelich

Straty ponoszone przez pszczelarzy w wyniku chorób pszczół są często

trudne do oszacowania. P IDEK (1999) na podstawie ankiet oszacował, że co

roku 17,9% rodzin pszczelich jest zatruwanych stosowanymi przez rolników

pestycydami. Z zebranego materiału wynika, iż 2 razy częściej są zatruwane

pasieki duże (ponad 50-rodzinne), prowadzące wędrowną gospodarkę pasiecz-

ną. Bezpośrednie straty z tego powodu oszacował na 5 mln złotych, a całkowite,

uwzględniając efekty zapylania, na 75 mln złotych. M ARCINKOWSKI (1991)

stwierdził, iż utrata 20 – 30% pszczół w rodzinie pszczelej powoduje obniżenie

zbiorów miodu, przy czym wielkość strat pszczelarza uzależnia on dodatkowo

od warunków klimatyczno-pożytkowych w sezonie. Dodatkowa utrata 1/3

części czerwiu może uniemożliwić jakiekolwiek zbiory w sezonie, a w skrajnych

przypadkach powodować gorsze przezimowanie i słabszy rozwój tych rodzin

w przyszłym sezonie. Przewlekła postać choroby może powodować nawet

4-krotne obniżenie wydajności w produkcji miodu oraz 2-krotne wosku (K OSTE-

CKI 1969). W badaniach przeprowadzonych w Katedrze Pszczelnictwa UWM

w Olsztynie stwierdzono, iż porażenie pszczół sporami Nosema apis powodo-

wało zmniejszanie produkcyjności rodzin, zwłaszcza w drugiej połowie sezonu.

Pozyskiwanie pyłku w rodzinach nie wpływało ujemnie na ich rozwój (W ILDE ,

B RATKOWSKI 1995). M ARCINKOWSKI (1991) nie stwierdził strat w produkcji

wosku przy ubytku liczby pszczół mniejszej niż 40%, przy jednoczesnym

podkarmianiu rodzin.

Występowanie w pasiekach takich chorób jak warroza zwiększa nakłady.

W ILDE iC ICHOŃ (1999) oszacowali, że stała konieczność zwalczania tego

pasożyta zwiększa koszty prowadzenia pasiek o 5 zł na rodzinę. W ostatnich

latach nastąpił znaczny wzrost cen leków weterynaryjnych i kwota ta wydaje

się obecnie niewystarczająca. P IDEK (1986) oszacował, że na konieczne zabiegi

warrozobójcze, w zależności od stosowanej metody, należy przeznaczyć od

3,32 do 23,02 robotnikominuty na jedną rodzinę pszczelą. Występowanie

tej jednostki chorobowej zwiększa ponadto do 20% ryzyko osypania się

rodziny pszczelej zimą. W razie stwierdzenia chorób zwalczanych z urzędu,

pszczelarza obowiązuje zakaz wywożenia pasieki na pożytki, co powoduje

dodatkowe straty.

Zwalczanie chorób w pasiece ma również negatywny wpływ na jakość

pozyskiwanych produktów pszczelich. Stosowanie leków w rodzinie pszczelej

pociąga za sobą skażenie wosku i miodu oraz uodpornianie się patogenów na

stosowane preparaty. Do skażenia produktów pasiecznych przyczyniają się

zwłaszcza nieumiejętne stosowanie leków i niekontrolowany obieg wosku.

Dodatkowo wysoka cena leków spowodowała wytwarzanie ich namiastek

Korzyści użytkowania pszczół ...

w warunkach chałupniczych. Jeżeli ten stan rzeczy się nie zmieni, to

skażenie produktów pszczelich może przybrać rozmiary powodujące od-

wrócenie się konsumentów od zakupu miodu i innych produktów pasiecznych

(W ALLNER 1992).

Hodowla pszczół opornych na choroby

Dotkliwe straty, jakie powodują różnorodne choroby, zmuszają hodowców

do prób wyhodowania pszczół o zwiększonej oporności. Przez odpowiednie

programy hodowlane podejmuje się próby, aby wzmacniać i utrwalać me-

chanizmy obronne pszczół, skierowane przeciw konkretnym czynnikom cho-

robowym.

W pasiekach zarodowych jednym z kryteriów oceny matek jest występowa-

nie chorób. Matki z rodzin, w których stwierdzono wystąpienie chorób, elimi-

nuje się z dalszej hodowli. W ten sposób podnosi się oporność selekcjonowanych

linii pszczół. Postęp hodowlany przy przeprowadzaniu takiej wyrywkowej

kontroli, bez specjalnych testów na wykazanie odruchów obronnych, jest

jednak stosunkowo niewielki. Przy hodowli pszczół opornych na wybrane

jednostki chorobowe konstruuje się więc specjalne programy hodowlane. Do-

tychczas jedynym programem hodowlanym zmierzającym do wyhodowania

pszczół o zwiększonej oporności, zakończonym pełnym sukcesem, było wyho-

dowanie przez brata Adama pszczoły Buckwast. Ta syntetyczna linia pszczół

jest odporna na chorobę roztoczową pszczół. Obecnie na całym świecie są

podejmowane próby wyhodowania pszczół opornych na inwazję Varroa de-

structor . Jednym z takich programów jest prowadzona w Katedrze Pszczelnict-

wa UWM, we współpracy z Instytutem Pszczelnictwa z Oberursel (Niemcy),

hodowla pszczół o krótkim okresie czerwiu zasklepionego (W ILDE ,K OENIGER

2001). W ciągu 10 lat pracy hodowlanej udało się skrócić średni czas okresu

czerwiu zasklepionego pszczół robotnic do 276,5 h. Selekcjonowana linia

pszczół otrzymała wysoką ocenę w czasie testów sprawdzających jej przydat-

ność zarówno w gospodarce pasiecznej, jak i pod względem oporności na

inwazję pasożyta (S IUDA ,W ILDE 1996).

W pasiece Oddziału Pszczelnictwa ISiK w Puławach wyhodowano linie

pszczół o zwiększonej oporności na grzybicę wapienną. Czerw tej linii również

zapada na tę chorobę, ale znacznie szybciej reaguje na podawane preparaty

przeciwgrzybicze, a po zakończeniu kuracji nie ma nawrotów choroby w tym

samym sezonie.

W latach 1997-2000 Katedra Pszczelnictwa UWM uczestniczyła w pro-

gramie badawczym finansowanym przez Unię Europejską dotyczącym mo-

żliwości zidentyfikowania markerów genetycznych związanych z genami

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: