IS-EN_Banknoty_i_monety_Islandii.pdf

MYNTRIT 3

Opinber gjaldmiðill

á Íslandi

Útgáfa og auðkenni

íslenskra seðla og myntar

The Currency of Iceland

Issues and features

of Icelandic notes and coins

MYNTSAFN

SEÐLABANKA OG ÞJÓÐMINJASAFNS

Reykjavík 2002

NUMISMATIC COLLECTION

of The Central Bank

and National Museum of Iceland

Einholti 4

105 Reykjavík

1. útg. 1997 / 1st ed. 1997

2. útg. 2002 / 2nd ed. 2002

ISBN 9979-9007-7-6

S eðlabanki Íslands hefur nú um rúmlega þrjátíu og fimm ára

skeið haft á sinni hendi útgáfu alls opinbers gjaldmiðils hér á

landi, seðla og myntar, fyrst með sérstökum samningi við

Fjármálaráðuneyti árið 1966 og síðan samkvæmt gjaldmiðils-

lögum sem sett voru 1968. Áður hafði einungis útgáfa seðla

verið á höndum bankans, en útgáfa myntar í forsjá ríkissjóðs.

Opinber gjaldmiðill á Íslandi á sér meira en tveggja alda sögu,

og Seðlabankinn telur sér skylt að sinna henni að nokkru marki.

Um langt skeið hafa Seðlabankinn og Þjóðminjasafn Íslands

haft með sér samvinnu um að rækja þá sögu með því að halda

uppi sérstöku safni er sinni varðveislu innlendrar og erlendrar

myntar og sögu íslensks gjaldmiðils. Myntsafninu var komið

upp samkvæmt sérstökum samningi stofnananna sem mennta-

málaráðherra staðfesti í janúar 1985, en samkvæmt honum varð-

veitir Seðlabankinn safnið og annast rekstur þess. Sýningarsalur

safnsins var opnaður 6. desember 1986 og er öllum opinn. Það

er einn þáttur í starfsemi safnsins að gefa út fræðsluefni um

gjaldmiðilssögu, og birtist hér þriðja smáritið af því tagi í

annarri útgáfu. Í því er að finna rækilegri lýsingu á opinberum

gjaldmiðli en áður hefur birst, útgáfu hans og auðkennum ásamt

þeim ákvæðum sem um hann hafa verið sett.

Þess er að vænta að yfirlit af því tagi, sem hér birtist, geti orðið

að gagni þeim sem áhuga hafa á þætti gjaldmiðils í íslenskri

sögu og eins þeim sem leggja stund á söfnun seðla og myntar.

Birgir Ísleifur Gunnarsson

formaður bankastjórnar

Seðlabanka Íslands

F or more than thirty five years the Central Bank of Iceland has

been responsible for the issue of all official currency in Iceland,

both banknotes and coinage, at first by a special agreement with

the Ministry of Finance in 1966, and then under the Currency

Act of 1968. Prior to that, the Central Bank was responsible only

for issuing banknotes, while coinage was under the auspices of

the Treasury.

The history of official currency in Iceland spans more than two

hundred years, and the Central Bank feels it has a certain duty

in this respect. For some time, the Central Bank and National

Museum of Iceland have collaborated on cultivating this legacy

by maintaining a special numismatic collection devoted to the

preservation of domestic and foreign coins and notes and the

history of Icelandic currency. The Numismatic Museum was

established under a special agreement between these two bodies,

endorsed by the Minister of Education and Culture in 1985,

whereby the Central Bank is entrusted with its safekeeping and

operation. The Museum exhibition room was opened to the gen-

eral public on December 6, 1986. One area of the museum's

activities is the publication of material on the history of

Icelandic currency, and the present booklet is the third of this

kind and now in its second edition. It contains the most detailed

description of the official currency ever published, covering

issues and distinguishing features as well as relevant legislation.

It is hoped that the information contained in this booklet will be

useful to people who are interested in the role of currency in

Icelandic history, and likewise to international collectors of

coins and banknotes.

Birgir Ísleifur Gunnarsson

Chairman of the Board of Governors,

Central Bank of Iceland

Inngangur

Í þessu riti er gerð grein fyrir opinberum gjaldmiðli sem

gefinn hefur verið út á Íslandi og þeim dönskum gjald-

miðli frá fyrri tíð sem búinn var sérstaklega til nota hér

á landi og hlaut um leið löggildingu sem íslenskur gjald-

miðill. Hér er bæði um að ræða seðla og mynt, en mynt

er skipt hér í tvo sjálfstæða flokka, annars vegar gang-

mynt og hins vegar tilefnismynt, þ.e. mynt sem gefin er

út til hátíðabrigða. Á löngum tíma hefur útgáfa opinbers

gjaldmiðils verið á margra höndum, og í umfjöllun um

seðla og gangmynt er gerð grein fyrir hlut hvers út-

gefanda fyrir sig í tímaröð.

Íslenskir seðlar koma talsvert fyrr til sögu en slegin

mynt, og því er fjallað um þá hér á undan myntinni.

Raunar er elsti gjaldmiðill, sem ber nafn Íslands, dansk-

ur peningur sem sleginn var í Konunglegu myntslátt-

unni í Kaupmannahöfn árið 1771 og nefnist pjástur

(piaster). 1 Undir skjaldarmerki á peningnum standa

nöfnin 'Island', 'Grönlan' og 'Ferö'. Nafn Íslands er

einnig að finna á pjástri frá Kóngsbergi sex árum síðar,

1777, nema hvað það er stafað þar 'Islan'. 2 Þessar

áletranir tákna engan veginn að hér sé um að ræða gjald-

miðil er hafi verið lögfestur sérstaklega hér á landi,

heldur eru þær einungis til komnar vegna stöðu Íslands

í ríkinu, enda var pjástur einkum notaður í viðskiptum

Dana í Austurlöndum.

Saga opinbers gjaldmiðils á Íslandi hefst 1778 með

formlegri lögfestingu danskra kúrantseðla sem voru

búnir íslenskum texta eins og lýst er hér á eftir. Ekki er

talið að þeir hafi verið mikið notaðir hér á landi, enda

var verslun enn í fjötrum einokunar er þeir komu til.

Sennilega hafa landsmenn á þeim tíma fremur treyst af

vana á vöruskipti eða veginn góðmálm, enda reyndust

kúrantseðlarnir ekki trausts verðir til lengdar.

Eftir að danskir ríkisbankaseðlar með íslenskum texta

voru innkallaðir 1820 og allt þar til hinn íslenski lands-

sjóður gaf út fyrstu seðla sína 1886 var ekki um að ræða

neinn gjaldmiðil er auðkenndur væri sérstaklega til nota

hér á landi. Á þeim tíma gekk hér danskur gjaldmiðill,

og opinber ákvæði um hann voru þá að jafnaði birt hér

á landi með lögformlegum hætti. Árið 1836 lét Friðrik

VI gera smámynt í myntsláttunni í Altona, 2, 3 og 4

skildinga, og segir í tilkynningu um þá útgáfu 9. sept.

sama ár að hún sé gerð meðal annars vegna skorts á

skiptimynt á Íslandi. 1 Ekki verður þessi mynt samt talin

hér til íslensks gjaldmiðils, enda ber hún hvorki auð-

kenni sem tengi hana öðru fremur Íslandi né fylgja

henni ákvæði sem gætu treyst þann skilning. 2

Skortur á greiðslumiðli varð tilfinnanlegur um leið og

verslunarfrelsi jókst á 19. öld, og varð þá ljóst að mikið

vantaði á að nægir peningar til viðskipta væru hér í

umferð. Þetta kom meðal annars til kasta alþingis 3 án

þess að bót fengist á ráðin. Minna má hér á tvennt sem

helst varð til að draga úr þessum vanda. Annars vegar

safnaðist landsmönnum nokkurt reiðufé með út-

flutningi lifandi búpenings til Englands, en þessi út-

flutningur var greiddur með sleginni mynt sem gekk

löngum undir nafninu 'sauðagull'. 4 Hins vegar hefur svo

skortur á lausafé stuðlað að því með öðru að kaupmenn

á síðara hluta 19. aldar létu hér í umferð eigin verð-

merki og vörupeninga. 5

1 Lovsamling for Island X, 769-70.

2 Sjá um þetta m.a. klausu í grein eftir Staffan Björkman: Islands mynt 1918-

1959, Nordisk numismatisk Årsskrift 1960, 98-119 (bls. 104).

3 Sjá m.a. bænaskrá Þingvallafundar 1853 til alþingis um að „leggja á

hagkvæm og hentug ráð til þess að nægir peningar geti fengist til brúkunar í

landinu“. Tíðindi frá alþíngi Íslendínga 1853, 60 o. v.

4 Lúðvík Kristjánsson: Úr heimsborg í Grjótaþorp I, Hafnarf. 1962, 81-132

(Forsaga sauðasölunnar til Bretlands). – Sveinbjörn Blöndal: Sauðasalan til

Bretlands, Rv. 1982 (Ritsafn Sagnfræðistofnunar 8).

5 Otto Blom Carlsen: Islandske Mønttegn, NNUM, 1953, 221-27. – Kristján

Eldjárn: Upphaf vörupeninga á Íslandi, Árbók Fornleifafélagsins 1972, 151-

58. – Anton Holt: Íslenskur einkagjaldmiðill og ýmis greiðsluform, Árbók

Fornleifafélagsins 1988, 199-222.

1 H. H. Schou: Beskrivelse af danske og norske Mønter, Kbh. 1926, 310.

2 Sama rit, 312.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: