WSPÓŁCZESNE SYSTEMY POLITYCZNE
System polityczny został ukształtowany w ostatnich dziesięcioleciach. Pojawił się na gruncie politologii w latach 70. XX wieku. Wcześniej określało się go jako:
- system władzy,
- władza,
- porządek władzy,
- władza w państwie,
- system rządów.
Termin ten pojawił się najpierw w USA, a później w Europie. Spowodowane to było potrzebą wprowadzenia nowego określenia nowej rzeczywistości światowej, tj. nowoczesnych społeczeństw. Sposób ich złożenia nie pasował do starych określeń.
System polityczny, w USA, to ogół struktur, procedur i instytucji, które działają wspólnie aby znaleźć rozstrzygnięcie problemu.
System polityczny, we Francji, to całokształt wzajemnych politycznych powiązań istniejących w globalnym systemie jakim jest społeczeństwo.
System polityczny w Polsce:
a) według Adama Łopatki to:
- idee i warunki polityczne,
- organizacje i instytucje uczestniczące w życiu polityczny kraju i organizujące to życie,
- oraz normy regulujące i organizujące wcielenie w życie idei i wartości politycznych oraz regulujące strukturę państwa.
b) według Franciszka Ryszki , to rzeczywiste zależności między podmiotami działań politycznych wedle ich stosunku do władzy (albo się władzę posiada, lub się do władzy dąży).
System polityczny to zestaw trzech elementów:
1) ogół działających w państwie instytucji i organizacji politycznych uczestniczących w procesie rządzenia bądź wpływających na ten proces,
2) mniej lub bardziej złożone stosunki powiązań zachodzących pomiędzy podmiotami,
3) normy regulujące aktywność owych podmiotów i ich wzajemne relacje.
Instytucje, organy władzy państwowej – państwo za ich pomocą wypełnia przypisane jej zadania.
· Władza państwowa (organy państwowe):
a) ustawodawcza – stanowienie prawa w państwie =>> parlament (polityczne przedstawicielstwo narodu)
b) wykonawcza – wykonywanie prawa stanowionego przez parlament;
w demokracjach jest dualistyczna:
- głowa państwa: prezydent, monarcha,
- rząd: premier i jego gabinet
c) sądownicza – nie stanowi prawa, ani go nie wykonuje. Stoi na straży prawa.
· Partie polityczne – dobrowolne organizacje, które grupują ludzi, którzy posiadają jednakowe poglądy. Dążą do zdobycia władzy i realizowanie później swych programów.
· Inne organizacje, elementy systemu politycznego. Nie dążą do władzy.
Grupy interesu:
- związki zawodowe,
- zrzeszenia przedsiębiorców,
- organizacje kulturowe,
- organizacje humanitarne.
Mają one interesy polityczne. Wpływają na władzę, aby ta zabezpieczała ich interesy. Związek zawodowy może mieć duże cele polityczne ale nie dąży do władzy. Gdy tak się jednak dzieje, staje się on już partią polityczna.
Powiązania
np. między partiami politycznymi. Zakładają koalicję rządową, aby razem dążyć do realizacji swych celów
np. relacje między: - głową państwa a parlamentem,
- głową państwa a rządem,
- rządem a parlamentem.
Dynamika relacji między rządem a parlamentem jest bardzo duża. Rząd ma być rządem większości parlamentarnej. Gdy taka większość wypowie wotum zaufania rządowi, ten traci władzę. Rząd do parlamentu wnosi projekty ustaw.
Głowa państwa może rozwiązać parlament gdy ten jest skonfliktowany.
Parlament może pociągnąć głowę państwa do odpowiedzialność konstytucyjnej w przypadku gdy ten złamał konstytucję.
Rząd zazwyczaj ma prymat nad parlamentem. Głowa państwa nie odgrywa tu znaczącej roli. Może doradzać w różnych sprawach.
Funkcje podmiotu politycznego – działania, które zmierzają do podtrzymania istniejącego politycznego stanu rzeczy, albo do zmiany politycznej.
Wyróżnia się cztery funkcje:
1) regulacyjna – sterowanie procesami politycznymi i społecznymi. Według przyjętych reguł w danym systemie politycznym;
2) mediacyjna – rozwiązywanie konfliktów dotyczących sprzecznych interesów (politycznych, społecznych, ekonomicznych, kulturowych);
3) adaptacyjna – stałe usprawnianie działania elementu systemu politycznego;
4) innowacyjna – usprawnienie przez system polityczny nowych reguł mechanizmów działania.
Normy systemu politycznego
1) normy prawne – normy państwowe zawarte w konstytucji, ustawach, ustawach niższej rangi, rozporządzeniach; sformalizowane. Autorytet państwa zmusza obywateli do respektowania tych praw;
2) normy polityczne – nie mają charakteru prawnego.
Statuty partii politycznych tworzą normy, programy polityczne.
Umowy polityczne – umowa koalicyjna.
3) normy zwyczajowe – za jej złamanie nie grozi sankcja ze strony państwa. Są respektowane przez szanowanych uczestników życia politycznego w interesie wszystkich jego uczestników.
4) normy moralne – wyznaczają stosunki pomiędzy ludźmi. Nie mają charakteru obligatoryjnego. Wynikają z natury ludzi. Za ich złamanie nie ma sankcji przez państwo. Nie jest represjonowany przez prawo. Może być napiętnowany przez otoczenie.
Podmiot instytucjonalny ma kluczowe znaczenie (ujęcie instytucjonalne).
Ujęcie funkcjonalne uwypukla znaczenie funkcji, zależności pomiędzy podmiotami systemu politycznego. Ujęcie najbardziej dynamiczne – życie polityczne.
Ujęcie normatywne koncentruje się na znaczeniu norm. Normy są najważniejsze bo bez nich podmioty systemu politycznego nie miałyby jak działać. Wszystko inne ma funkcję pochodną wobec norm.
Cztery typy ustrojowe współczesnych demokracji:
1) demokracja parlamentarno – gabinetowa, tzw. parlamentaryzm;
2) demokracja prezydencka, tzw. prezydencjalizm;
3) demokracja parlamentarno – prezydencka, tzw. półprezydencjalizm;
4) system rządów zgromadzenia; nie ma tu podziału władzy wg Monteskiusza; parlament jest jedynym podmiotem władzy;
Kryterium tego podziału to pytanie: jaki jest podział władzy?
Ad. 1) Parlamentaryzm
System parlamentarny pojawił się na początku XVIII w. w Wielkiej Brytanii. Model ten obecnie przeważa w Europie.
Elastyczny podział między władzę ustawodawczą i wykonawczą. Obie nie tylko uczestniczą w tworzeniu prawa, ale też uzupełniają się w wykonywaniu swoich zadań.
Parlament oddziałuje bezpośrednio na rząd. Rząd może funkcjonować tylko wtedy gdy cieszy się poparciem parlamentu.
Prawo rządu do uczestniczenia w procesie tworzenia prawa w parlamencie. Rząd ma możliwość tworzenia prawa za sprawą posiadania inicjatywy ustawodawczej. Dzięki temu kieruje swoje projekty ustaw do parlamentu, które są popierane przez większość. Rząd jest głównym podmiotem w tworzeniu prawa.
- odpowiedzialność polityczna rządu przed parlamentem.
- udział rządu w stanowieniu prawa.
- prawo głowy państwa do rozwiązywania parlamentu.
Oddzielenie głowy państwa od stanowiska szefa rządu (Premiera, Prezesa Rady Ministrów, Kanclerza). Głowa państwa nie jest aktywnym uczestnikiem życia politycznego. Angażuje się w sytuacjach wyjątkowych, np. w czasie przesilenia – sporu między partiami . Głowa państwa mianuje premiera i ministrów na wniosek premiera. Są to działania formalne. To, że głowa państwa mianuje premiera nie oznacza, że głowa państwa sama decyduje o szefie rządu. Premiera wyłania większość parlamentarna . Ministrów głowa państwa mianuje na wniosek premiera. Zależy to od dobrej woli premiera.
Głowa państwa jest symbolem państwa, ciągłości władzy. Głowę państwa powinien wyłaniać parlament lub ciało połączone: parlament i reprezentanci samorządu terytorialnego (np. elekcja prezydenta Włoch). W Polsce sytuacja jest nietypowa i niedobra gdyż głowa państwa wybierana jest w wyborach powszechnych.
Władza faktyczna należy do szefa rządu. Podmiotem jest tu rząd z premierem (kanclerzem) na czele.
Niektórzy członkowie rządu powinni zasiadać w parlamencie (taki wymóg jest w Wielkiej Brytanii).
Giovanni Satori wyróżnia trzy rodzaje parlamentaryzmu:
a) parlamentaryzm premierowski,
b) parlamentaryzm kanclerski,
c) parlamentaryzm klasyczny.
Ad. a) Przykład: Wielka Brytania. Rząd zakłada jedna partia. Nie ma potrzeby zakładania
koalicji. Rodzi to mocną pozycję decyzyjną i kompetencyjną premiera. Premier jest bezpośrednio przywódcą większości parlamentarnej. Impulsy, decyzje wychodzą od niego.
Ad. b) Przykład: RFN. Pozycja kanclerza jest formalnie jeszcze mocniejsza niż premiera w Wielkiej Brytanii. Kanclerz decyduje o stanowiskach ministrów. Kanclerz wyznacza osoby na ministrów. Prezydent Republiki mianuje ministrów na wniosek kanclerza.
Konstruktywne wotum nieufności wzmacniające pozycję kanclerza i rządu.
Faktycznie siła polityczna niemieckiego kanclerza jest mniejsza niż brytyjskiego premiera. Kanclerz nie działa w warunkach jednopartyjnego rządu. Nie zawsze kanclerz jest przywódcą swojej partii.
Ad. c) Przykład: III i IV Republika Francuska oraz powojenne Włochy. Premier i rząd mają słabą pozycję. Koalicje są wielopartyjne, konfliktowe i niestabilne. Premier nie może dyscyplinować ministrów którzy są koalicjantami jego partii. Premier jest zakładnikiem sytuacji politycznej. Najważniejsze decyzje ma parlament.
Jest to tzw. system republiki deputowanej.
Ad. 2) Prezydencjalizm
W 1787 r. zostaje uchwalona Konstytucja USA, która wytwarza taki system ustrojowy.
Występuje tu rygorystyczny podział władzy. Separacja władzy. W efekcie władza wykonawcza i ustawodawcza są od siebie oddzielone.
Władza ustawodawcza należy do 2-izbowego parlamentu — Kongresu, złożonego z Izby Reprezentantów i Senatu.
Izba Reprezentantów o kadencji 2-letniej, licząca 435 członków, jest wyłaniana w wyborach powszechnych i bezpośrednich. Liczba reprezentantów poszczególnych stanów jest proporcjonalna do liczby ich mieszkańców (każdy stan musi mieć co najmniej 1 przedstawiciela).
Senat o kadencji 6-letniej, liczy 100 członków, wszystkie stany mają równą reprezentację — po 2 senatorów (co 2 lata odnawia się 1/3 składu w wyborach częściowych).
Dystrykt Kolumbii nie ma reprezentacji w Kongresie.
Do kompetencji Kongresu należy ustawodawstwo, uchwalanie budżetu, kontrola polityki prezydenta, akceptacja niektórych aktów prezydenta oraz pociąganie prezydenta do odpowiedzialności konstytucyjnej.
Władza ustawodawcza nie ma środków i możliwości do oddziaływania na władzę wykonawczą.
Czynne prawo wyborcze mają osoby, które ukończyły 18 lat. Bierne: do Izby Reprezentantów — osoby, które ukończyły 25 lat, do Senatu — 30 lat.
Jednoosobową władzę wykonawczą uosabia prezydent. Nie ma tutaj rządu jako podmiotu konstytucyjnego. Rząd podlega prezydentowi. Pomaga mu w wykonywaniu urzędu. Nie jest partnerem dla prezydenta. Ministrowie działają tak jak on sobie tego życzy. Rząd nie ma autonomii decyzyjnej. Nie może mu się sprzeciwić.
Prezydent mianuje i odwołuje członków gabinetu. Rząd podzielony jest na departamenty. Szefowie departamentów nie mają tytułów ministrów tylko sekretarzy.
Sekretarz Stanu = Minister Spraw Zagranicznych – różnica jest w tym, że Sekretarz Stanu nie może sam prowadzić polityki zagranicznej tylko pomaga prowadzić ją prezydentowi.
Prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem.
Nie ma tu pojęć: wotum zaufania, wotum nieufności.
Parlament może krytykować prezydenta, ale nie może go odwołać.
Za złamanie prawa, naruszenie konstytucji parlament może odwołać prezydenta – impeachment.
Oskarżenie wnosi Izba Reprezentantów, sądzi — Senat, który może większością 2/3 głosów pozbawić prezydenta urzędu. Właśnie taka procedura była stosowana w 1868 r., 1974 r. i 1999 r.
Prezydent nie uczestniczy w stanowieniu prawa. Może jedynie wetować ustawy. Ustawa zawetowana wraca wówczas do parlamentu. Wotum prezydenta nie jest absolutne. Jeżeli cały parlament głosami 2/3 głosów odrzuci wotum, prezydent musi podpisać tą ustawę.
Prezydent nie może rozwiązać parlamentu.
System prezydencki wymaga kultury politycznej.
Silny podział władzy przyjmujący separację między tymi władzami.
Polityczna nieodpowiedzialność władzy wykonawczej przed parlamentem.
Inne państwa w których występuje system prezydencki: Argentyna, Brazylia, Filipiny, RPA (po apartheidzie) .
Tylko w USA system ten od początku funkcjonuje dobrze. W innych krajach nie zawsze się sprawdzał. Dobrze funkcjonuje w Kostaryce.
Ad. 3) Półprezydencjalizm
System ten jest charakterystyczny dla V Republiki Francuskiej. Prezydent jest pierwszoplanową osobą władzy. W 1962 r. w referendum przyjęto nowelę konstytucyjną, która mówi, że prezydent pochodzi z wyborów powszechnych. Obok parlamentu jest instytucją wybraną przez naród.
Prezydent skupia w swoim urzędzie funkcje:
- głowy państwa,
- szefa władzy wykonawczej.
Dualistyczna egzekutywa: obok prezydenta jest premier z rządem.
Art. 9 Konstytucji V RF: Prezydent przewodniczy Radzie Ministrów.
At. 21 Konstytucji V RF: Premier kieruje działalnością rządu.
Praktyka: Przewagę we władzy wykonawczej ma prezydent. Decyzje polityczne należą do niego. Premier mu się podporządkowuje. Premier wciela w życie decyzje prezydenta.
Warunek: Zgoda polityczna między prezydentem a premierem.
Zdarza się, że premier nie zgadza się z prezydentem. Nie ustępuje głowie państwa i wykorzystuje wszystkie przypisane sobie uprawnienia.
Okresy cohabitation (kohabitacji):
> 1986 – 1988 -> Mitterand <-> centroprawicowy rząd Chirac’a (RRR-UDF)
> 1993 – 1995 -> Mitterand <-> centroprawicowy rząd
> 1997 – 2002 -> Chirac <-> lewicowy rząd Jospin’a
Następuje wówczas osłabienie politycznej pozycji prezydenta. Musi zredukować on swoje ambicje polityczne. Zajmuje się obroną, bezpieczeństwem i polityką zagraniczną. Resztą praw zajmuje się premier i rząd. Słabnie rola prezydenta a rośnie siła kompetencyjna i znaczenie premiera.
Cohabitation nie jest normalną sytuacją dla tego ustroju.
Gdy prezydent i premier są z tej samej opcji politycznej dokonują rozgraniczenia zadań. Większość z nich przypada prezydentowi.
Prezydent powołuje premiera i ministrów. Rząd odpowiada przed parlamentem. Rząd ponosi też odpowiedzialność przed prezydentem. Prezydent może nie przyjąć dymisji rządu, szukać rozwiązania w referendum, rozwiązać parlament.
Mimo, że prezydent będąc aktywnym w cohabitation nie ponosi odpowiedzialności politycznej.
Premier ma prawo inicjatywy ustawodawczej. Projekty ustaw rządu mają pierwszeństwo przed projektami parlamentu.
Jak wyglądają relacje między prezydentem a najsilniejszą partią (obozem politycznym)?
Jeśli prezydent jest szefem takiej partii, pozycja głowy państwa jest bardzo mocna. Wtedy funkcjonuje jak demokracja prezydencka.
Jeśli nie jest szefem takiej partii, system przesuwa się na parlamentaryzm.
Cechy demokracji:
1) podział władzy prowadzony jest niekonsekwentnie; przewaga władzy wykonawczej nad ustawodawczą ; chce się uchronić przed nieudolnością parlamentu; chce utrudnić wpływ parlamentu na władzę wykonawczą.
2) aktywna politycznie głowa państwa, która uczestniczy w rządzeniu państwem.
3) istnieją dwa podmioty władzy wykonawczej:
- prezydent,- rząd kierowany przez premiera.
Poza Francją występuje w: Austrii, Islandii, Irlandii, Finlandii, Portugalii, Sri Lance.
W Polsce w czasie istnienia Małej Konstytucji (1992 – 1997).
Ad. 4) System rządów zgromadzenia
Termin pojawił się po raz pierwszy w latach 1792 – 1795 w czasach rządów Konwentu w rewolucyjnej Francji.
Formalnie odwoływały się do niego państwa komunistyczne. Poza władzą centralną istniała administracja. W rzeczywistości władzę pełniły partie polityczne (struktury kierownicze partii).
Podział władzy
Idea odrzucenia podziału władzy. Istnieje jednolitość władzy państwowej uosabianej przez parlament. Jest on jedynym piastunem władzy – pełni władzę ustawodawczą, wykonawczą, a w pewnych szczególnych okolicznościach, władzę sądowniczą.
Rząd jest komitetem parlamentu. Powoływany jest przez parlament. Jest jego szczególnym ciałem parlamentu. Prezydent – przewodniczący rządu, nie ma władzy politycznej.
Głową państwa jest kolegialna siedmioosobowa grupa członków parlamentu.
Parlament wybiera wszystkie organy państwowe:
- Trybunał Federalny,
- Kanclerza Federalnego (pełni obsługę rządu),
- rząd,
- wiceprezydenta.
Zwierzchnia rola parlamentu nad federalną administracją i federalnym sądownictwem.
Rozstrzygnięcia parlamentu są ostateczne.
Mechanizm władzy odwołuje się do demokracji bezpośredniej. Kluczowe rozstrzygnięcia dokonują się poprzez referenda. Poza referendum ogólnokrajowym są referenda w kantonach i gminach. W roku dochodzi do kilkudziesięciu referendów. Ich frekwencja jest bardzo niska – około 20%.
Parlament musi się liczyć z wynikiem referendum. Obywatele mogą wyrazić sprzeciw wobec jakiejś ustawy. Zbiera się wówczas 50 tys. podpisów i dochodzi do referendum ws. tej ustawy. Ustawa przegłosowana przez parlament wchodzi w życie po trzech miesiącach. Termin trzech miesięcy jest po to aby obywatele mogli się ewentualnie sprzeciwić tej ustawie.
STANY ZJEDNOCZONE
Podstawy ustroju określa Konstytucja Stanów Zjednoczonych uchwalona 17 IX 1787. Była to pierwsza pisana konstytucja na świecie (weszła w życie w 1789), która obowiązuje do dzisiaj.
Ustrój polityczny opiera się głównie na zasadach federalizmu i podziału władzy. Władza została podzielona między stany, którym przysługują uprawnienia pierwotne, a federację, której prawa zostały określone w konstytucji.
Konstytucja jest oszczędna w słowach. Reguluje sprawy fundamentalne. Twórcy konstytucji wymyślili procedurę zmian i uzupełniania jej (amendment). Uczyniono tak do dziś 27 razy. Taka poprawka wpisywana jest pod konstytucję z przypisaną cyfrą rzymską w kolejności jej uchwalenia.
Konstytucja składa się z 7 artykułów dzielących się na sekcje (nie ma tytułów artykułów)
Zasadą konstytucji jest zapewnienie błogosławieństwa wolności .
I – poświęcony jest Kongresowi
II – poświęcony jest Prezydentowi
III – poświęcony jest Sądowi Najwyższemu
IV – regulacje między Unią a Stanami (stosunki federalne)
V – procedura wprowadzania poprawek do Konstytucji
VI – klauzula supremacyjna podkreślająca nadrzędność konstytucji
VII – historyczna; dotyczy wejścia wżycie konstytucji; jeśli 9 stanów (wszystkich wówczas ich było 13) wypowie się za nią , to wejdzie ona w życie.
Ad. V
Z inicjatywą uchwalenia poprawki musi wystąpić uprawniony do tego podmiot.
- Kongres (Izba Reprezentantów i Senat) większością 2/3 głosów.
Poprawka taka trafia do stan...
justysior