Czysta forma – koncepcja artystyczna stworzona przez Stanisława Ignacego Witkiewicza, wiążąca się z jego przekonaniami filozoficznymi, której zasady zostały wyłożone na łamach czasopisma „Skamander” w latach: 1920 – 1921. Teoria czystej formy spotkała się w dwudziestoleciu międzywojennym z wieloma krytycznymi ocenami, stała się też przedmiotem licznych polemik. W teorii estetyki polskiej jest jedną z najważniejszych koncepcji XX wieku, często przywoływaną z racji swego podobieństwa do postmodernistycznego rozumienia sztuki.
Czyta forma zakładała zerwanie z realizmem i naturalizmem. Dzieło skonstruowane na zasadach czystej formy powinno charakteryzować się przypadkową tematyką oraz odrzuceniem następstwa logicznego poszczególnych scen, deformacją, brakiem chronologicznych nastąp w fabule, odrzuceniem praw psychologii, biologii i etyki. Czysta forma miała być środkiem prowadzącym do przeżycia Tajemnicy Istnienia. Istotę teorii czystej formy Witkacy ujmował następująco: „chodzi mi o fantastyczność bez żadnego ładu i składu, aby na scenie człowiek mógł popełnić samobójstwo z powodu wylania się szklanki wody, ten sam stwór, który pięć minut temu tańczył z radości z powodu śmierci ukochanej matki.”
Teoria czystej formy odnosiła się przede wszystkim do teatru. Witkacy zakładał, że sztuka skonstruowana zgodnie z zasadami czystej formy spowoduje u widza po obejrzeniu przedstawienia stan podobny do wybudzenia się z dziwnego snu. Mogła znaleźć zastosowania również malarstwie, muzyce i poezji. Zdaniem niektórych krytyków np. Karola Irzykowskiego praktyka twórcza Witkacego stał w sprzeczności z teorią czystej formy. Karol Irzykowski dokonał również krytyki czystej formy w wydanej w 1929 roku pracy pt. „Walka o treść.”
Był synem malarza i pisarza Stanisława Witkiewicza i Marii Pietrzkiewicz, nauczycielki muzyki, urodzony w Warszawie, pochodził z rodziny szlacheckiej herbu Nieczuja. Matką chrzestną była Helena Modrzejewska, a ojcem chrzestnym legendarny w tamtych czasach w Zakopanem Jan Krzeptowski-Sabała.
Kwestia daty urodzenia Stanisława Ignacego Witkiewicza jest zagmatwana, bowiem w oficjalnych dokumentach, którymi posługiwał się przez całe życie figuruje data 24 marca. Taką też datę zapisano w dokumentach parafii św. Aleksandra w Warszawie, gdzie Witkacemu udzielono chrztu z wody 8 czerwca 1885. Jednakże rodzina oraz sam Witkiewicz przez całe życie obchodził urodziny 24 lutego.
Nie chodził do szkoły. Jego edukacją zajmował się ojciec, który sprowadzał mu do domu wybitnych korepetytorów (często profesorów uniwersyteckich). On też ukształtował w młodym Stanisławie Ignacym zainteresowanie sztuką i literaturą. Ten typ wychowania ukształtował człowieka niezależnego i niezwykle aktywnego intelektualnie. W późniejszych latach, co zrozumiałe, syn buntował się przeciwko zaleceniom ojca, szukał własnej drogi i nią podążał.
Wśród jego kolegów znajdowali się m.in.: Leon Chwistek – znany malarz, późniejszy wybitny matematyk, profesor Uniwersytetu we Lwowie, Tadeusz Szymberski – poeta młodopolski oraz Bronisław Malinowski – światowej sławy antropolog, który zabrał Witkacego w charakterze fotografa na swoją wyprawę na Wyspy Trobriandzkie. Uczynił to jako przyjaciel, aby wyrwać Witkacego z przygnębienia po śmierci narzeczonej Jadwigi Janczewskiej, która popełniła samobójstwo.
Po powrocie z Australii Witkacy wstąpił do gwardii przybocznej cara i trafił do pułku odznaczonego za tłumienie polskich powstań w 1830 i 1863 roku. Brał udział w walkach I wojny i został ranny pod Witoneżem nad rzeką Stochod podczas szturmu na pozycję armii austriackiej (wśród której znajdowały się też oddziały Piłsudskiego). Urlopowany, trafił do batalionu zapasowego w Petersburgu i przeżył wybuch rewolucji październikowej (w której po stronie bolszewików uczestniczyli jego podkomendni). Wybrany delegatem armii, trafił do Sowietu, ale nie odegrał tu znaczniejszej roli. Wkrótce wrócił do Polski, a doświadczenie sowieckiej rewolucji wywarło głęboki wpływ na jego późniejszą twórczość – pesymistyczną historiozofię, która odzwierciedlała wydarzenia rewolucji bolszewickiej, a później narodziny nazizmu w Niemczech. Potęgę i losy "ślepego tłumu", kierowanego przez zręcznych demagogów, Witkacy ukazał w swoich dramatach (np. Szewcy).
W roku 1917 przyłączył się do grupy "formistów" i brał udział w jej wystawach. Dwa lata później, w roku 1919, wydał swoje główne dzieło estetyczne Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia zawierające Teorię Czystej Formy. Ta teoria estetyczna (bo nie był to program w przeciwieństwie do ówczesnych, licznych, nowych kierunków artystycznych) zdeterminowała jego późniejszą twórczość malarską oraz teatralną. I chociaż teoria ta stanowiła najlepszy opis tego, co się wówczas w sztukach plastycznych działo (m.in. kubizm, abstrakcjonizm), to pozostała właśnie niezrozumiana, budząc szereg nieporozumień (uprzedzonych niejako samym tytułem publikacji) i w zasadzie trwa to do dzisiaj. Teoria Czystej Formy została wykorzystana także w teatrze. Tutaj Witkacy okazał się wizjonerem i inspirował reżyserów. Pod wpływem teorii Witkacego wykreował swój teatr Tadeusz Kantor. Około 1926 roku Witkacy zrezygnował zupełnie z malarstwa olejnego. Ograniczył się do wykonywania pastelowych portretów w ramach tzw. "Firmy portretowej S. I. Witkiewicz". Portrety te, w regulaminie "firmy" zostały podzielone na 5 typów, w zależności od usytuowania na skali: naturalizm – Czysta Forma. Te ostatnie, wykonywane niegdyś pod wpływem narkotyków, z którymi Witkacy zapoznał się podczas służby w Rosji, a później "na trzeźwo", przyniosły mu sławę. Witkacy skategoryzował swoje portrety w pięciu podstawowych typach: od A do E.
· Typ A: osoba portretowana była przedstawiona bardzo dokładnie, bez przerysowań, bez cienia karykatury, jedynie tło portretów typu A było bardzo fantastyczne: dziwne postacie zwierzęce, bujna i niespotykana roślinność itp.
· Typ B: również dokładne ujęcie portretowanego, jednak z niewielką dozą podkreślenia charakterystycznych cech portretowanego.
· Typ C: przeznaczony głównie dla przyjaciół i znajomych, artysta wykonywał je na spotkaniach towarzyskich, czasami pod wpływem narkotyków, dlatego też na portretach typu C istnieją również dopiski takie jak Co – co oznaczało, że artysta tworzył pod wpływem kokainy, Et – eteru, Eu – eukodalu, portrety tego typu charakteryzowały się dużą dozą karykatury.
· Typ D: To samo co w Typie C jednak bez pomocy jakichkolwiek środków odurzających
· Typ E: zupełna dowolność w portretowaniu: czysta forma
Oprócz wymienionych powyżej głównych typów, są również portrety będące połączenie dwóch typów, na przykład A+E.
Dodatkowe znaki na obrazach WitkacegoWitkacy bardzo często na swoich obrazach (najczęściej portretach) dopisywał pod wpływem czego tworzył, ale nie tylko. Na jego obrazach można więc zauważyć takie oznaczenia:
· FBZ – fajka bez zaciągania
· FZZ – fajka z zaciąganiem
· NP 12 – nie palił 12 dni
· NΠ 3 – nie pił 3 dni
· cof. – pił kawę
· pyfko, pywo – piwo
Portrety wszystkich typów są chętnie kupowane przez kolekcjonerów, bowiem są oryginalne i świadczą o wielkiej inwencji artystycznej i talencie Witkacego. Firma Portretowa stała się jego głównym źródłem utrzymania.
Mimo ówczesnych niepowodzeń inscenizacyjnych jego sztuk teatralnych, Witkacy nie zrezygnował z dalszego ich pisania. Jego sztuki doczekały się udanych inscenizacji dopiero w latach 70. XX wieku, np. Szewcy. Witkacy był także płodnym pisarzem. Po młodzieńczej powieści 622 upadki Bunga, czyli demoniczna kobieta napisał Pożegnanie jesieni, Nienasycenie oraz niedokończone Jedyne wyjście. Działał bardzo aktywnie jako filozof. W 1935 roku ukazało się jego podstawowe dzieło filozoficzne: Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia – zwane przez niego "hauptwerkiem". Napisał bardzo wiele pism krytycznych, estetycznych i filozoficznych. Jako krytyk Witkacy był równie radykalny i nonkonformistyczny jak Stanisław Brzozowski, co nie przysparzało mu przyjaciół. Ostatnie dzieło filozoficzne Witkacego, uzupełnienie "hauptwerku", to Zagadnienie psychofizyczne (1938) – oryginalna filozofia: biologiczny monadyzm, inspirowana monadyzmem Leibniza. Mimo że prawie całe jego archiwum przepadło podczas powstania warszawskiego, jego dzieła zebrane (bez wszystkich listów) i tak obejmują 25 tomów.
W 1936 r. udał się wraz ze swoim przyjacielem, znanym grafikiem Bronisławem Linke, na Śląsk gdzie dokumentowali życie tamtejszych mieszkańców skażone brudem i chorobami. Po wojnie Bronisław Linke stał się jednym z najzagorzalszy propagatorów twórczości Witkacego ilustrując m.in. jego "Apokalipsę".
Niedoceniany za życia i zwalczany szczególnie zawzięcie przez akademików (Witkacy, buntując się przeciwko zaleceniom ojca, wstąpił do krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, ale rozczarowany porzucił ją po dwóch latach), został po śmierci uznany za wielką osobowość artystyczną. Jego twórczość znana jest na całym świecie, a sztuki wystawiane są na najważniejszych scenach dramatycznych świata. Ciągle pozostała do odkrycia jego filozofia i estetyka, która wyprzedziła (i nadal wyprzedza) rozwój świadomości estetycznej społeczeństwa. Równie wnikliwie o sztuce pisał tylko Kandinsky. W 1935 dostał Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury.
We wrześniu 1939 roku, po inwazji hitlerowskich Niemiec na Polskę, Witkacy opuścił Warszawę i uciekał wraz z innymi mieszkańcami na wschód. Nazajutrz po inwazji sowieckiej na Polskę, 18 września 1939 roku, we wsi Jeziory na Polesiu, Witkacy popełnił samobójstwo podcinając sobie tętnicę szyjną i zażywając weronal. Obecna przy tym jego przyjaciółka Czesława Oknińska pomimo zażycia dużej dawki narkotyków została odratowana. Ciało Witkacego odnalazł siedemnastoletni wówczas Włodzimierz Ziemlański – syn właścicieli majątku, u których zatrzymał się artysta.
W latach 80. XX wieku, po tym jak UNESCO ogłosiło rok 1985 rokiem Witkacego (stulecie urodzin), władze PRL postanowiły urządzić Witkacemu państwowy pogrzeb w Zakopanem. W 1988 roku sprowadzono z Ukrainy szczątki, które pochowano w grobie na Pęksowym Brzyzku. Jednak, ponieważ miejsce w jakim Witkacy pochowany był na Polesiu nie było właściwie oznaczone, w 1994 roku okazało się, że do Polski sprowadzono szczątki młodej, niezidentyfikowanej ukraińskiej kobiety. Badań dokonała komisja anatomów powołana na wniosek posła Stanisława Rusznicy. Perypetie związane z ponownym pochówkiem poety opisał w piosence Rymowanka zza grobu, czyli piosenka nie bez racji, z racji ekshumacji [1] Jacek Kaczmarski, który osobie Witkiewicza poświęcił także dwie inne swoje piosenki: Autoportret Witkacego [2] i Witkacy do kraju wraca [3].
Równie paradoksalne były dzieje jego dzieł plastycznych. Poza wąską grupą entuzjastów, do lat 70. nikt się nimi nie interesował. Chociaż artysta był związany głównie z Krakowem, Zakopanem i Warszawą to największy zbiór jego obrazów (ok. 200 dzieł) ma Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku (obrazy i pastele trafiły tam, bowiem miejskie Muzeum w Lęborku odmówiło przyjęcia zbiorów po śmierci przyjaciela Witkacego, Teodora Białynickiego-Birula, lub kogoś z jego spadkobierców). Głównym centrum zainteresowania Witkacym w Polsce jest Wrocław i Warszawa, a jeden z najważniejszych zbiorów dokumentów trafił do Szczecina.
· Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia, Teoria Czystej Formy (1919)
· Szkice estetyczne (1922)
· obraz Pocałunek mongolskiego księcia
· obraz Kompozycia fantastyczna
· powieść 622 Upadki Bunga czyli demoniczna kobieta (1911, wydane 1972)
· powieść Pożegnanie jesieni (1927)
· powieść Nienasycenie (1930)
· sztuka Szewcy (1931-1934)
· sztuka Jan Karol Maciej Wścieklica (1924)
· sztuka Matka (1924)
· &...
krajanka29