Wartość dowodowa badań osmologicznych.pdf

Tomasz Bednarek

Wartoœæ dowodowa

badañ osmologicznych

Nie ma chyba w teorii

procesu karnego

bardziej wieloznacznego pojêcia

ni¿ „dowód”.

S. Waltoœ

u¿yciem specjalnie wytresowanych

psów w procedurze karnej jako

pierwszy wysun¹³ rosyjski kryminali-

styk A.I. Winberg 5 . Spotka³a siê ona

z bardzo ostr¹ krytyk¹. Oponenci me-

tody, tj. M.S. Strogowicz i W.I. Szika-

now, odrzucili wszystkie podawane

przez Winberga racje, ograniczaj¹c

zastosowanie badañ wy³¹cznie do

dzia³añ operacyjnych. Na poparcie

swej tezy przytoczyli nastêpuj¹ce ar-

gumenty:

1) wykorzystanie psa s³u¿bowego

ma wy³¹cznie charakter opera-

cyjny, pozaprocesowy,

2) zachowanie siê psa nie ma ¿ad-

nego znaczenia procesowego

i nie jest dowodem w sprawie,

poniewa¿ prawo karne proce-

sowe nie przewiduje takiego

dowodu, jak wskazanie przez

psa tropi¹cego okreœlonej oso-

by lub miejsca,

3) nie ma gwarancji wiarygodnoœci

zachowania siê psa wskazuj¹-

cego okreœlon¹ osobê lub

rzecz,

4) indywidualnoœæ i niezmiennoœæ

zapachu cz³owieka nie zosta³a

dotychczas przez nikogo do-

wiedziona 6 ,

5) (...) identyfikacja osób na pod-

stawie zapachu przez psa s³u¿-

bowego jest niedopuszczalna,

poniewa¿ sprowadza cz³owieka

do roli bezprawnego obiektu

badañ i wi¹¿e siê z poni¿eniem

jego godnoœci 7 .

Jednak z up³ywem czasu do dys-

kusji w³¹czyli siê rosyjscy procesuali-

œci, czego konsekwencj¹ by³o podjê-

cie wa¿kich decyzji o przeprowadze-

niu badañ naukowych w tej dziedzi-

nie. Ostatecznie ich rezultaty da³y

podstawê do stosowania w Rosji tej

metody identyfikacji jako pe³nopraw-

nego dowodu w procesie karnym 8 .

Warto bli¿ej przyjrzeæ siê dowodo-

wi osmologicznemu równie¿ na grun-

cie polskiego postêpowania karnego.

Jak twierdzi S. Waltoœ, nie ma chyba

w teorii procesu karnego bardziej

wieloznacznego pojêcia ni¿ „do-

wód” 9 . Jako przyk³ad tej wieloznacz-

noœci przytoczone zosta³y pogl¹dy

trzech Autorów i próby pojêciowego

usystematyzowania „dowodu”. Dla

przyk³adu S. Œliwiñski wyró¿ni³ piêæ

jego znaczeñ:

1. Przebieg rozumowania, które

prowadzi do s¹du o pewnym stanie

rzeczy; jest to ogó³ motywów stwa-

rzaj¹cych pewnoœæ.

2. Samo postêpowanie dowodowe

(„przeprowadza siê dowód”).

3. Ostateczny wynik przebiegu

procesu myœlowego maj¹cego na ce-

lu uzyskanie pewnego s¹du.

4. Dowód uto¿samiany ze Ÿród³em

poznania (œwiadek, bieg³y itp.).

5. Œrodek dowodowy rozumiany

jako tzw. podstawa dowodu (np. ze-

znania) 10 .

Do wy¿ej wymienionego katalogu

M. Cieœlak 11 doda³ jeszcze cztery

znaczenia, mianowicie:

1) dowód jako zmys³owa percep-

cja œrodka dowodowego przez

organ procesowy w trakcie

przeprowadzania dowodu (np.

dowodem s¹ oglêdziny);

2) czynnoœæ maj¹ca doprowadziæ

do ujawnienia okolicznoœci po-

zwalaj¹cych na wyci¹gniêcie

wniosków w sprawie interesuj¹-

cych zagadnieñ (np. konfronta-

cja lub sekcja zw³ok);

3) fakt dowodowy (np. alibi);

4) odmiana rozumowania w logice

i matematyce.

Wartoœæ dowodowa ka¿dej meto-

dy identyfikacji jest pojêciem ca³kowi-

cie ró¿nym od wartoœci diagnostycz-

nej. Wartoœæ dowodowa nie mo¿e

byæ ustalana abstrakcyjnie w stosun-

ku do ca³ej metody, lecz ka¿dorazo-

wo musi zostaæ okreœlona indywidu-

alnie w odniesieniu do realiów danej

sprawy. Mo¿e byæ ona przypisana je-

dynie konkretnemu ustaleniu doko-

nanemu w okreœlonym procesie 1 .

Dosyæ obszerne rozwa¿ania na te-

mat wartoœci diagnostycznej badañ

osmologicznych znaleŸæ mo¿na

w wielu publikacjach, w tym równie¿

na ³amach „Problemów Kryminalisty-

ki” 2 . Niestety o wiele mniej miejsca

w literaturze zarówno prawniczej, jak

i specjalistycznej poœwiêcano dotych-

czas wartoœci dowodowej tych ba-

dañ. Z tego powodu warto jej poœwiê-

ciæ ca³kowicie odrêbne opracowanie.

Motyw wiod¹cy niniejszego stu-

dium bêd¹ tworzyæ rozwa¿ania na te-

mat wartoœci dowodowej badañ

osmologicznych, stanowi¹ce niejako

naturaln¹ konsekwencjê i uzupe³nie-

nie ostatnich doniesieñ autora 3 . Po-

nadto doœæ interesuj¹ca jest próba

odniesienia dowodu osmologicznego

do amerykañskiego standardu Dau-

berta formu³uj¹cego kryteria oceny

dowodów naukowych i ich wykorzy-

stania w procesie 4 .

Na pocz¹tek warto kilka s³ów po-

œwiêciæ historii dowodowego wyko-

rzystania badañ œladów osmologicz-

nych w procesie karnym. Propozycjê

wykorzystania badañ zapachowych z

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 256/07

Do jakiego stopnia wieloznaczne

jest pojêcie „dowód”, niech œwiadczy

chocia¿by fakt, ¿e P. Horoszowski

doszuka³ siê a¿ oœmiu jego znaczeñ

w przepisach kodeksu postêpowania

karnego z 1928 r. 12 . Tylko czêœciowo

pokrywaj¹ siê one z wyodrêbnionymi

przez S. Œliwiñskiego i M. Cieœlaka.

Najbardziej realistycznym, zapropo-

nowanym przez S. Waltosia, wyj-

œciem z tej pu³apki terminologicznej,

w jakiej znalaz³a siê nauka procesu

karnego, jest nadanie pojêciu „do-

wód” znaczenia, które najczêœciej

wystêpuje w praktyce, a które pozo-

stawione bez takiej regulacji i tak

uto¿samiane by³oby z „dowodem” 13 .

Jest nim œrodek dowodowy. W niniej-

szym opracowaniu, mówi¹c o warto-

œci dowodowej badañ osmologicz-

nych, autor bêdzie zawsze mieæ na

myœli œrodek dowodowy w postaci

ekspertyzy osmologicznej. Aby unik-

n¹æ pu³apek terminologicznych, mó-

wi¹c o ekspertyzie autor zak³ada, ¿e

chodzi o ca³okszta³t dzia³alnoœci bie-

g³ego w procesie, podjêtej w celu wy-

konania zadania powierzonego mu

przez organ procesowy – obejmuj¹-

cej przeprowadzenie badañ i wyda-

nie na ich podstawie opinii, ³¹cznie

z przedstawieniem jej organowi pro-

cesowemu 14 .

Opinia bieg³ego z zakresu krymi-

nalistycznych badañ osmologicz-

nych, podobnie jak ka¿da inna opi-

nia, podlega ocenie. Przy czym, „s¹d

nie jest z góry zwi¹zany z ustalonymi

faktami dowodowymi. W ka¿dej kon-

kretnej sprawie mo¿e rozstrzygn¹æ

problem zwi¹zany z dowodami, któ-

rych dostarcza osmologia, oceniaj¹c

je wspólnie i w powi¹zaniu z innymi

dowodami w sprawie” 15 . Ocena oraz

wartoœciowanie „szeroko rozumia-

nych wyników pracy wêchowej psa,

tj. faktów dowodowych uzyskanych

na tej podstawie, powinno siê odby-

waæ wed³ug tych zasad, które stosuje

siê do innych œrodków dowodo-

wych” 16 . Postanowienia kodeksu po-

stêpowania karnego w sposób jedno-

znaczny statuuj¹ zasadê „swobodnej

oceny dowodów”. Zgodnie bowiem

z art. 7 k.p.k. „organy postêpowania

kszta³tuj¹ swe przekonanie na pod-

stawie wszystkich przeprowadzonych

dowodów, ocenianych swobodnie

z uwzglêdnieniem zasad prawid³owe-

go rozumowania oraz wskazañ wie-

dzy i doœwiadczenia ¿yciowego” 17 .

Artyku³ ten wymienia wszystkie czyn-

niki, które ³¹cznie wp³ywaj¹ na prze-

konanie, czyli:

1) wszystkie przeprowadzone

dowody (niedopuszczalne jest

pomijanie jakichkolwiek istot-

nych dla wydania orzeczenia

dowodów w czasie dokonywa-

nia ustaleñ dowodowych; oce-

niaæ nale¿y wszystkie dowody,

na co wskazuje nadto art. 92

mówi¹cy, ¿e podstawê rozstrzy-

gniêæ mo¿e stanowiæ tylko ca³o-

kszta³t okolicznoœci ujawnio-

nych w postêpowaniu maj¹cych

znaczenie dla rozstrzygniêcia);

2) zasady prawid³owego rozu-

mowania, czyli regu³y logiki for-

malnej;

3) wskazania wiedzy, inaczej

mówi¹c stan nauki w danej

dziedzinie;

4) wskazania p³yn¹ce z do-

œwiadczenia ¿yciowego 18 .

Jednak zawsze nale¿y pamiêtaæ,

¿e pojêcie „swobodnie” w ramach za-

sady swobodnej oceny dowodów nie

oznacza w ¿adnej mierze „dowolnie”.

Mówi¹c o stosowaniu zasady swo-

bodnej oceny dowodów, warto zwró-

ciæ uwagê na praktykê orzecznicz¹.

Za przyk³ady niech pos³u¿¹ dwa

orzeczenia: wyrok S¹du Najwy¿sze-

go z 14 stycznia 2003 r., sygn. akt III

KKN 465/2000 19 , oraz wyrok S¹du

Apelacyjnego w Warszawie z 19

stycznia 2000 r., sygn. akt II AKa

436/99 20 . S¹ to przyk³ady orzeczeñ

nakazuj¹cych z du¿¹ ostro¿noœci¹

traktowaæ dowód z opinii osmolo-

gicznej i sceptycznie podchodz¹ce

do wartoœci diagnostycznej tego typu

badañ. W treœci uzasadnienia wyroku

S¹du Najwy¿szego wskazuje siê, ¿e

„dowód osmologiczny nie daje jak do-

t¹d takiego przekonania, jakie mo¿e

wynikaæ np. z badañ daktyloskopij-

nych lub badañ DNA (...). Nie dyskre-

dytuj¹c go, nale¿y zatem dowód ów

in concreto poddawaæ wnikliwej

i wszechstronnej analizie”. Podobnie

w uzasadnieniu wyroku S¹du Apela-

cyjnego w Warszawie stwierdza siê,

¿e „na obecnym etapie postêpu na-

ukowego i dorobku praktyki dowód

z badañ osmologicznych powinien

byæ traktowany z du¿¹ ostro¿noœci¹

(...) i w ka¿dym jednostkowym przy-

padku poddany wnikliwej i wszech-

stronnej analizie”. Nie ulega ¿adnej

w¹tpliwoœci, ¿e s¹d – w ramach swo-

bodnej oceny dowodów – mo¿e

w ka¿dym przypadku oceniæ opiniê

bieg³ego z zakresu osmologii jako

niewiarygodn¹ czy nieprzekonuj¹c¹,

jednak trudno ustaliæ, dlaczego do-

wód ten ma byæ a priori traktowany

jako mniej wartoœciowy. Podobieñ-

stwem miêdzy badaniami osmolo-

gicznymi i genetycznymi jest na przy-

k³ad to, ¿e s¹ to metody stosunkowo

krótko wykorzystywane w procesie

karnym, materia³ badawczy nie jest

mo¿liwy do zaobserwowania go³ym

okiem i w obu tych badaniach istnieje

realna mo¿liwoœæ kontaminacji, czyli

zanieczyszczenia dowodu, zarówno

na etapie jego zabezpieczania, jak

te¿ w trakcie wykonywania eksperty-

zy przez bieg³ego. Zagro¿enia s¹

wiêc podobne. Nie mo¿na uznaæ, ¿e

przewag¹ badañ genetycznych jest

wykorzystanie w ekspertyzie wysoce

specjalistycznego sprzêtu badawcze-

go, podczas gdy „narzêdziem”

w osmologii jest pies, na co wskazu-

je S¹d Apelacyjny w Warszawie.

Oczywiœcie nie nale¿y wykluczyæ

mo¿liwoœci, ¿e ekspertyza osmolo-

giczna przeprowadzona zostanie

b³êdnie, jednak zdarzyæ siê to mo¿e

w przypadku ka¿dej innej ekspertyzy,

tak¿e daktyloskopijnej lub genetycz-

nej. W ka¿dym razie podkreœliæ war-

to, ¿e ka¿dy dowód – nie tylko

osmologiczny czy biologiczny – sto-

sownie do wskazañ art. 7 k.p.k. po-

winien byæ analizowany przez s¹d

wnikliwie i ostro¿nie, tak wiêc uwa-

gi zawarte w omawianych orzecze-

niach traktowaæ nale¿y jako uniwer-

salne 21 .

Pozostaj¹c jeszcze przy proble-

matyce swobodnej oceny dowodów,

warto zwróciæ uwagê na kolejne dwa

orzeczenia, tym razem S¹du Apela-

cyjnego w Lublinie 22 . Oba wyroki do-

tycz¹ wiarygodnoœci dowodu z opinii

bieg³ego z zakresu badañ osmolo-

gicznych. Pierwszy z nich wskazuje

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 256/07

wprost na celowoœæ (koniecznoœæ)

„powtórzenia badañ w innym oœrodku

z u¿yciem nieotwieranych wczeœniej

konserw zapachowych”, drugi zaœ

ostro krytykuje stanowisko s¹du I in-

stancji, który odrzuci³ dowód z uwagi

m.in. na „brak mo¿liwoœci weryfikacji

opinii osmologicznej wykonanej

przez oœrodek lubelski”. Ów brak

mo¿liwoœci weryfikacji dowodu mia³

byæ spowodowany przez nieutrwale-

nie przebiegu badañ na taœmie wideo

i niestawienie siê uczestników postê-

powania na czynnoœci ekspertyzy.

Jak ³atwo zauwa¿yæ, wyroki pozosta-

j¹ we wzajemnej sprzecznoœci. Je-

den z nich zak³ada a priori niewiary-

godnoœæ dowodu z opinii osmologicz-

nej, nakazuj¹c standardowo powtó-

rzenie badañ w innym oœrodku.

Z procesowego punktu widzenia

jest to stanowisko nieuprawnione,

gdy¿ obce zasadzie swobodnej oce-

ny dowodów. Drugie z orzeczeñ

s³usznie gani s¹d I instancji za dowol-

ne za³o¿enie, ¿e badania osmolo-

giczne przeprowadzone zosta³y nie-

rzetelnie (inaczej, ni¿ opisane to zo-

sta³o w treœci protoko³ów i opinii),

i wprowadzanie, chyba nies³usznej,

zasady weryfikowania opinii osmolo-

gicznej poprzez przeprowadzanie do-

datkowych dowodów 23 .

Jak twierdzi S. Waltoœ, w praktyce

du¿¹ rolê w przestrzeganiu zasady

swobodnej oceny dowodów odegra³

S¹d Najwy¿szy 24 . Wiele jego orze-

czeñ przestrzega³o sêdziów przed

przyznawaniem a priori okreœlonym

dowodom wiêkszej wagi b¹dŸ niedo-

puszczeniem niektórych tylko dlate-

go, ¿e ich wiarygodnoœæ nie budzi³a

zaufania 25 . Jednym z takich orze-

czeñ odnosz¹cych siê do opinii

osmologicznej jest postanowienie

S¹du Najwy¿szego z 5 lutego 2001

r., w sprawie sygn. akt III KKN

333/98 26 . W orzeczeniu tym S¹d

Najwy¿szy stan¹³ na stanowisku, ¿e

dowód z opinii osmologicznej mo-

¿e byæ jedynym dowodem obci¹-

¿aj¹cym, uznaj¹c, ¿e przepisy ko-

deksu postêpowania karnego nie

dziel¹ dowodów na takie, które mog¹

wystêpowaæ samodzielnie, i takie,

które nie mog¹ byæ jedynymi dowo-

dami winy oskar¿onego. Omawiane

postanowienie jest niezwykle istotne,

gdy¿ wskazuje w sposób jedno-

znaczny, ¿e opinia bieg³ego z zakre-

su osmologii stanowi pe³nowarto-

œciowy dowód w sprawie i podlega

swobodnej ocenie s¹du jak ka¿dy in-

ny dowód w procesie karnym 27 .

Podsumowuj¹c ten fragment roz-

wa¿añ, nale¿y jednoznacznie stwier-

dziæ, ¿e ostro¿noœæ w podejœciu do

oceny dowodów (wszystkich), z któ-

rymi spotyka siê organ procesowy,

wydaje siê z punktu widzenia proce-

sowego jak najbardziej uzasadnio-

na. Nie mo¿e ona jednak zmierzaæ

do wartoœciowania ich na „lepsze”

i „gorsze”, polegaj¹cego na przyzna-

waniu niektórym dowodom wiêkszej

rangi, przy jednoczesnym obni¿aniu

wartoœci pozosta³ych.

T. Wid³a twierdzi, i z pogl¹dem tym

nale¿y siê zgodziæ, ¿e organ proce-

sowy w ocenie wszystkich zgroma-

dzonych w sprawie dowodów powi-

nien kierowaæ siê zobiektywizowany-

mi kryteriami 28 . Tego typu interesu-

j¹ce kryteria, które mo¿na by³oby za-

stosowaæ do oceny dowodów, zapro-

ponowa³ J. Widacki i s¹ to zdaniem

tego Autora czynniki, które wyzna-

czaj¹ wartoœæ dowodow¹ ustalenia

dokonanego za pomoc¹ jakiejœ meto-

dy identyfikacji, a nale¿¹ do nich:

9) poprawnoœæ konkluzji w kon-

frontacji z przes³ankami (spra-

wozdanie i wnioski),

10) dobór argumentów i popraw-

noœæ procesu rozumowania,

11) psychologiczna preorientacja

organu procesowego w stosun-

ku do Ÿród³a dowodowego 29 .

W odniesieniu do czynników wy-

znaczaj¹cych wartoœæ dowodow¹

nale¿y zwróciæ szczególn¹ uwagê na

dwa spoœród z nich, a mianowicie na

odleg³oœæ (bliskoœæ) ustalonego t¹

metod¹ faktu od tzw. faktu g³ównego

w procesie oraz kontekst uzyska-

nych wyników z badañ osmologicz-

nych w œwietle innych dowodów

w sprawie. Konieczne wydaje siê

zatem wprowadzenie do rozwa¿añ

innego jeszcze znaczenia „dowodu”

uto¿samianego z faktem dowodo-

wym. Za T. Grzegorczykiem i J. Tyl-

manem 30 przez fakt dowodowy ro-

zumieæ nale¿y pewn¹ okolicznoœæ

udowodnion¹ za pomoc¹ okreœlo-

nych Ÿróde³ i œrodków dowodowych,

która sama w sobie stanowi teraz do-

wód na istnienie lub nieistnienie innej

dowodzonej okolicznoœci. Wyodrêb-

nianie dowodu w tym ujêciu wi¹¿e

siê z wyró¿nianiem jako przedmiotu

dowodzenia tzw. faktu g³ównego,

czyli przestêpstwa, za które odpo-

wiedzialnoœæ jest przedmiotem pro-

cesu, oraz tzw. faktów ubocznych,

z których nastêpnie, w drodze logicz-

nego rozumowania, wysnuwa siê

wnioski odnoœnie do faktu g³ównego

(o czym bêdzie jeszcze mowa w dal-

szej czêœci opracowania). Aby

zakoñczyæ rozwa¿ania na ten temat,

warto wspomnieæ jeszcze o œciœle

wi¹¿¹cym siê z omawian¹ problema-

tyk¹ podziale dowodów na:

1. dowody bezpoœrednie – czyli

takie, które dotycz¹ wprost faktu

g³ównego – bezpoœrednio bowiem

potwierdzaj¹ istnienie przestêpstwa

lub mu zaprzeczaj¹ (np.: zeznanie

œwiadka „naocznego”, przyznanie siê

oskar¿onego do winy czy zeznanie

œwiadka „ze s³yszenia”);

2. dowody poœrednie – zwane

czêœciej poszlakowymi, które doty-

cz¹ faktu dowodowego ubocznego

i s³u¿¹ jedynie udowadnianiu prze-

s³anek do dalszego rozumowania od-

1) kwalifikacje bieg³ego (jego

ogólne i specjalistyczne wy-

kszta³cenie),

2) dostêp bieg³ego do specjali-

stycznej aparatury i jej wykorzy-

stanie w przeprowadzonych ba-

daniach,

3) mo¿liwoœæ bie¿¹cej konsultacji,

4) prawna dopuszczalnoœæ meto-

dy,

5) wykorzystany materia³ badaw-

czy (dowodowy i porównaw-

czy),

6) odleg³oœæ (bliskoœæ) ustalonego

t¹ metod¹ faktu od tzw. faktu

g³ównego w procesie,

7) kontekst innych dowodów i wer-

sji podanej przez podejrzanego

(oskar¿onego),

8) relacja miêdzy pytaniem zada-

nym przez organ procesowy

a pytaniem, na które ma odpo-

wiedzieæ bieg³y,

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 256/07

noœnie do faktu g³ównego (np. odbit-

ki linii papilarnych oskar¿onego na

miejscu przestêpstwa czy chocia¿by

œlady biologiczne nale¿¹ce do oskar-

¿onego na miejscu przestêpstwa

itp.).

W tym miejscu a¿ prosi siê, ¿eby

zadaæ jedno podstawowe pytanie.

Czego dowodz¹ zabezpieczenie

œladów zapachowych na miejscu

zdarzenia, a nastêpnie wyniki po-

zytywnej identyfikacji osmologicz-

nej? OdpowiedŸ jest nastêpuj¹ca:

wskazuj¹ one wy³¹cznie na kontakt

osoby, od której pobrano materia³ po-

równawczy, z przedmiotem lub miej-

scem, z którego w trakcie oglêdzin

zabezpieczono œlad zapachowy. Tyl-

ko tyle i a¿ tyle. W zwi¹zku z tym na-

le¿y mieæ œwiadomoœæ, ¿e nawet naj-

rzetelniej opracowana ekspertyza po-

twierdzaj¹ca zgodnoœæ œladów dowo-

dowych z porównawczymi pobranymi

od podejrzanego (oskar¿onego), nie

mo¿e byæ uto¿samiana od razu z do-

wodem sprawstwa przestêpstwa. Sa-

mo uznanie obecnoœci okreœlonej

osoby na miejscu zdarzenia nie po-

zwala jeszcze na przypisanie jej

sprawstwa tego zdarzenia. Mog³oby

tu dojœæ, jak wskazuje T. Hanausek,

do b³êdu pars pro toto – czyli zast¹-

pienia desygnatu przedmiotu desy-

gnatem jego czêœci 31 . Na gruncie

kryminalistyki istotê Ÿród³a tego b³ê-

du mo¿na sprowadziæ do twierdze-

nia, i¿ pomiêdzy œladem obecnoœci

na miejscu zdarzenia a œladem

sprawstwa tego zdarzenia niejedno-

krotnie wystêpuj¹ ogromne ró¿nice.

Klasycznym wrêcz przyk³adem, co

prawda z dziedziny daktyloskopii, jest

odbitka linii papilarnych ujawniona na

ladzie sklepu, w którym dokonano

kradzie¿y z w³amaniem. Fakt ujaw-

nienia linii papilarnych i wykonanie

ekspertyzy daktyloskopijnej nie

œwiadcz¹ o tym, ¿e osoba, od której

pobrano odbitki porównawcze, jest

sprawc¹ tego przestêpstwa. To, czy

tak jest, czy te¿ nie, wykazaæ mo¿e

dopiero ca³y proces dowodowy i wza-

jemny uk³ad poszczególnych dowo-

dów w sprawie. Na ten wzajemny

uk³ad dowodów nale¿y zwróciæ

szczególn¹ uwagê ju¿ na etapie po-

stêpowania przygotowawczego i za-

dbaæ o to, aby przez ich wzajemny

i niejako równoleg³y uk³ad stworzony

zosta³ zamkniêty ³añcuch dowodowy.

Dopiero wtedy, gdy inne dowody

zgromadzone w sprawie wyka¿¹ ist-

nienie zwi¹zku miêdzy przebywa-

niem okreœlonej osoby na miejscu

zdarzenia i jej kryminaln¹ dzia³alno-

œci¹ w tym miejscu, mo¿na wysnuæ

wniosek o sprawstwie osoby, która

pozostawi³a œlad.

Co do zasady wyniki badañ œla-

dów zapachowych nie stanowi¹ do-

wodu bezpoœrednio œwiadcz¹cego

o sprawstwie oskar¿onego, a jedynie

poszlakê, i w zwi¹zku z tym powinny

byæ traktowane jako element dowodu

poszlakowego, nie zaœ dowód bezpo-

œredni. W takim w³aœnie tonie wypo-

wiedzia³ siê

– S¹d Apelacyjny w Krakowie:

„Jak by nie oceniaæ tego dowodu,

mo¿e on œwiadczyæ jedynie o ze-

tkniêciu siê okreœlonej osoby

z okreœlonym przedmiotem, a po-

winien byæ oceniany – jak inne dowo-

dy – w ca³okszta³cie materia³u dowo-

dowego sprawy” 32

– oraz S¹d Apelacyjny w Lublinie:

„Wyniki eksperymentu osmologiczne-

go i wyniki badañ wariograficznych

mog¹ byæ uznane za dowody stano-

wi¹ce podstawê stosowania œrodka

zapobiegawczego, wskazan¹ w art.

209 k.p.k., jeœli ich wymowa jest

jednoznaczna i jeœli wzajemnie siê

one uzupe³niaj¹, stanowi¹c istotne

ogniwa ³añcucha poszlak przema-

wiaj¹cych przeciwko podejrzane-

mu” 33

– i S¹d Apelacyjny w Bia³ymstoku:

„Nie neguj¹c (...) ani wartoœci, ani

znaczenia dowodu z ekspertyzy

osmologicznej stwierdziæ (...) nale¿y,

i¿ dowód ten w procesie dowodzenia

stanowi jedynie istotn¹ poszlakê,

która dopiero wsparta innymi dowo-

dami bezpoœrednimi b¹dŸ chocia¿by

poœrednimi uk³adaj¹cymi siê w za-

mkniêty kr¹g, mo¿e stanowiæ pe³no-

wartoœciowy dowód winy prowadz¹cy

do stwierdzenia jednej tylko pewnej

wersji zdarzenia, z której wynika, ¿e

nikt inny poza oskar¿onym (oskar¿o-

nymi) czynu przestêpnego pope³niæ

nie móg³” 34 . Ilustruj¹c ten problem,

wskazaæ mo¿na, ¿e jeœli np. na no¿u,

którym dokonano zabójstwa, znajdu-

j¹ siê œlady zapachowe oskar¿onego,

to œwiadczy to w sposób bezpoœredni

jedynie o fakcie, ¿e mia³ on fizyczny

kontakt z tym przedmiotem. Nie da

siê jednak wykluczyæ sytuacji, ¿e

trzyma³ on nó¿ bezpoœrednio przed

sprawc¹, a nastêpnie zgubi³ go lub

wyrzuci³. Mo¿liwe jest, ¿e próbowa³

ratowaæ pokrzywdzonego, wyjmuj¹c

mu nó¿ z rany, wiêc jego kontakt

z narzêdziem nast¹pi³ ju¿ po zdarze-

niu 35 . Na koniecznoœæ budowania

³añcucha poszlak s³usznie wskazy-

wa³ S¹d Najwy¿szy w wielu swoich

orzeczeniach 36 .

W tym miejscu z ca³¹ si³¹ jawi siê

problem poszlaki i dowodu poszlako-

wego. O ile problematyka tradycyj-

nych – jak twierdzi E. Gruza – dowo-

dów w postêpowaniu karnym zosta³a

bardzo gruntownie i obszernie opisa-

na w literaturze przedmiotu, o tyle

poszlaki i dowód poszlakowy s¹ za-

niedbane w piœmiennictwie i orzecz-

nictwie polskim 37 . Ukaza³y siê zaled-

wie dwie monografie z tego zakresu,

z których ostatnia – autorstwa J. Nel-

kena – datowana jest na rok 1970 38 .

Bardzo czêsto, zdaniem S. Waltosia,

szczególnie wœród laików s¹dzi siê,

¿e dowód poszlakowy jest dowodem

gorszego rzêdu, niepewnym, ma³o

prawdopodobnym, rzucaj¹cym tylko

cieñ na oskar¿onego, niepozwalaj¹-

cym na jednoznaczne stwierdze-

nie 39 . Pogl¹d mylny, jak dalej wywo-

dzi Autor, a nawet niebezpieczny, bo

prowadz¹cy do nadmiernie silnego

podkreœlenia roli przyznania siê do

winy. Dowód bezpoœredni nie musi

byæ i czêsto nie jest bardziej wiary-

godny. W doktrynie wskazuje siê, ¿e

dowód poszlakowy w ¿adnej mierze

nie jest gorsz¹ postaci¹ dowodu,

a jego zalet¹ jest trudnoœæ sfa³szo-

wania wynikaj¹ca z wieloœci faktów

ubocznych 40 . Podobnie uwa¿a E.

Gruza, która dodaje, ¿e dowodu po-

szlakowego nie nale¿y siê obawiaæ,

ale do prawid³owego zebrania i oce-

ny materia³u dowodowego w proce-

sach poszlakowych konieczni s¹ pra-

cownicy szeroko pojêtego wymiaru

sprawiedliwoœci o wyj¹tkowo wyso-

kim poziomie kwalifikacji zawodo-

wych i moralnych 41 .

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 256/07

O tym, ¿e problematyka poszlak

i dowodu poszlakowego nie jest wca-

le prosta, œwiadczyæ mo¿e chocia¿by

orzeczenie S¹du Apelacyjnego

w Warszawie, w którym s¹d meriti

dokonuj¹c, co prawda oceny realiów

konkretnej sprawy, odniós³ siê sze-

rzej do dowodu z badañ osmologicz-

nych, a mianowicie dokona³ sformu-

³owania czterech kryteriów jego do-

puszczalnoœci. O ile trudno jest dys-

kutowaæ z pierwszymi trzema warun-

kami, o tyle warunek czwarty mówi¹-

cy, ¿e: „wnioski wynikaj¹ce z tego do-

wodu musz¹ wprost wskazywaæ na

dzia³anie lub zaniechanie oskar¿one-

go wyczerpuj¹ce znamiona typu czy-

nu zabronionego (musi to byæ zatem

dowód bezpoœredni, a nie jedynie po-

szlaka)...” 42 pozostawia ju¿ wiele do

¿yczenia, gdy¿ stoi w sprzecznoœci

z natur¹ dowodu osmologicznego (o

czym mówiono wczeœniej). Nale¿y

jednak w tym miejscu zastrzec, ¿e

ocena i wartoœciowanie tego dowodu

odnosi³y siê do wczesnych etapów

wykorzystania dowodu osmologicz-

nego oraz jak wynika z uzasadnienia

wyroku, powsta³y „pod wp³ywem” wy-

roku S¹du Najwy¿szego w sprawie IV

KKN-440/99 43 (ok. miesi¹c póŸniej).

Czêsto na gruncie polskiego pro-

cesu karnego poszukuje siê kryte-

riów, którymi móg³by wspieraæ siê or-

gan procesowy, dokonuj¹c oceny do-

wodów. Przyk³adem w tej materii mo-

¿e byæ np. jedno z orzeczeñ S¹du

Najwy¿szego 44 , które w sposób

kompleksowy i rzetelny omawia pro-

blematykê dowodu z badañ osmolo-

gicznych, stanowi¹c sui generis kom-

pendium wiedzy o ocenie tego typu

dowodu. W postanowieniu tym S¹d

Najwy¿szy zajmuje siê kwestiami tak

istotnymi z punktu widzenia organów

procesowych, jak istota zapachu

osobniczego i jego niepowtarzalnoœæ,

procesowe i metodologiczne aspekty

pobierania materia³u porównawcze-

go i zabezpieczania materia³u dowo-

dowego na miejscu zdarzenia, zasa-

dy poprawnej organizacji przebiegu

badañ porównawczych z u¿yciem

psów specjalnych. S¹d Najwy¿szy

wskaza³ na wszystkie aspekty, które

powinien wzi¹æ pod uwagê organ

procesowy, oceniaj¹c dowód, nie

wchodz¹c przy tym w kompetencje

bieg³ych co do wyboru metodyki eks-

pertyzy (jak to nieraz niestety siê zda-

rza 45 ), a wskazuj¹c jedynie – za M.

Kulickim – na kryteria przekonywal-

noœci badañ osmologicznych, na któ-

re sk³ada siê dziesiêæ czynników

zwi¹zanych zarówno z uzyskiwaniem

materia³u badawczego, jak te¿ orga-

nizacj¹ ekspertyzy i dokumentowa-

niem czynnoœci 46 .

Bardzo czêsto siêga siê w tej ma-

terii równie¿ do rozwi¹zañ z amery-

kañskiego prawa karnego proceso-

wego. Warto jednak zastrzec, ¿e roz-

wi¹zania w³aœciwe innym systemom

prawnym nie zawsze mo¿na bezkry-

tycznie przenosiæ na grunt polski.

W ostatnim czasie zaobserwowaæ

mo¿na niezwyk³¹ wrêcz popularnoœæ

jednego ze standardów dopuszczal-

noœci dowodów naukowych. Dnia 28

czerwca 1993 r. zapad³ jeden z naj-

wa¿niejszych wyroków w historii

amerykañskiego S¹du Najwy¿sze-

go 47 , maj¹cy swoje bardzo donios³e

nastêpstwa dla wizerunku nauk s¹-

dowych w postêpowaniach karnych.

Zdaniem s¹du, aby jakakolwiek tech-

nika lub metoda zosta³a uznana za

dowód naukowy, musi spe³niaæ czte-

ry warunki:

walnoœci w przeciwieñstwie np. do

psychoanalizy czy kreacjonizmu.

Twierdzi on równie¿, ¿e niektóre jej

tezy le¿¹ce u samych podstaw tej

metody dotycz¹ce (nie)powtarzalno-

œci i (nie)zmiennoœci trudne s¹ do

obalenia 49 .

Warto jednak zwróciæ uwagê, ¿e

badania empiryczne w zakresie

osmologii, choæ teoretycznie mo¿li-

we, s¹ ogromnie trudne do zrealizo-

wania. Z drugiej jednak strony nie

prowadzono takich badañ z dziedziny

daktyloskopii, ale ona dysponuje nie-

porównywalnie wiêkszym zasobem

wiedzy praktycznej i realnymi mo¿li-

woœciami takich badañ dziêki kompu-

terowym bazom danych. W odniesie-

niu do badañ osmologicznych, mimo

przeprowadzenia do tej pory du¿ej

liczby badañ empirycznych, niestety

znajduj¹ siê jeszcze obszary, które

nale¿a³oby zbadaæ, a nastêpnie zwe-

ryfikowaæ.

Przeprowadzone dotychczas bada-

nia w dziedzinie osmologii wskazuj¹

m.in. na mo¿liwoœæ identyfikacji indy-

widualnej œladów zapachowych po-

branych od bliŸni¹t monozygotycz-

nych 50 , mo¿liwoœæ identyfikacji œla-

dów zapachowych ludzi zabezpieczo-

nych z miejsc lub przedmiotów zacie-

ranych 10-procentowym kwasem

octowym 51 , brak wp³ywu zapachu ko-

smetyków na prawid³owoœæ pracy wê-

chowej psów 52 , brak wp³ywu tzw. za-

pachu na wyniki identyfikacji zapacho-

wej 53 , brak wp³ywu zapachu laku na

prawid³owoœæ pracy wêchowej psó-

w 54 czy chocia¿by brak wp³ywu zapa-

chu nikotyny na poprawnoœæ pracy

psów specjalnych 55 itp. Pytanie, jakie

zadaæ nale¿y przy tej okazji, to czy

przeprowadzone dotychczas badania

i prace doœwiadczalne dotycz¹ce

osmologii wyjaœniaj¹ wszelkie mo¿li-

we w¹tpliwoœci. Z pewnoœci¹ nie, wie-

le pozostaje jeszcze do zrobienia. Na-

le¿y zgodziæ siê równie¿ z J. Wójcikie-

wiczem, ¿e „przeprowadzenie badañ,

które by³yby w stanie obj¹æ wszystkie

aspekty tej dyscypliny, w oparciu o wy-

starczaj¹co szerok¹ populacjê jest

praktycznie niemo¿liwe do realiza-

cji” 56 . Sformu³owanie to nie powinno

zniechêcaæ przysz³ych badaczy do

zajmowania siê problematyk¹ osmolo-

by³a opisana w literaturze fa-

chowej,

jest znany (a co najmniej prze-

widywany) procent b³êdnych

rozstrzygniêæ uzyskiwanych

przy zastosowaniu tej metody,

metoda uzyska³a powszechn¹

akceptacjê specjalistów danej

dziedziny.

Warunki te sk³adaj¹ siê na tzw.

standard Dauberta 48 . W kontekœcie

powy¿szego wyliczenia warto, jako

pewnego rodzaju „wprawkê nauko-

w¹”, rozwa¿yæ, czy dowód osmolo-

giczny poddaje siê kryteriom sk³ada-

j¹cym siê na ten standard.

Sprawdzalnoœæ metody

Osmologia, jak twierdzi J. Wójci-

kiewicz, choæ z trudem, ale poddaje

siê kryterium empirycznej falsyfiko-

PROBLEMY KRYMINALISTYKI 256/07

musi byæ sama w sobie spraw-

dzalna i by³a ju¿ poddana takiej

procedurze,

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: