Ojcowie Kościoła.doc

Ireneusz z Lyonu, święty, ur. ok. 140, Azja Mniejsza(?), zm. ok. 202, Galia, teolog; gr. Ojciec i Doktor Kościoła; uczeń biskupa Smyrny, św. Polikarpa, od którego przejął tradycję apostolską związaną ze św. Janem (stąd uważał się za spadkobiercę autentycznej nauki chrześc.); prezbiter gminy chrześc. w Lugdunum (ob. Lyon), od ok. 178 — biskup. Według relacji św.św. Hieronima i Grzegorza z Tours miał ponieść męczeńską śmierć w czasie prześladowań chrześcijan za panowania ces. Septymiusza Sewera (niepotwierdzone). Wspomnienie liturgiczne: 28 VI.

Swe najważniejsze, 5-tomowe dzieło, znane w przekł. łac. jako Adversus haereses [‘zdemaskowanie i odparcie fałszywej gnozy’] I. skierował przeciw gnostykom (gnoza), zwł. przeciw ich skrajnie dualistycznej wizji świata. Przedstawił w nim chrześc. kosmologię, teologię i eschatologię, w tym pierwszą w historii teorię wcielenia. Wskazywał, że poprzez Jezusa Chrystusa — zarazem Boga i człowieka — Bóg zbliżył się do ludzi i dał im udział w swym życiu. Kościół definiował jako wspólnotę Boga i człowieka (koinonia). Sformułował uzasadnienie prymatu Kościoła rzym. i bpa Rzymu (papieża), których szczególną gwarancję miało stanowić męczeństwo Piotra i Pawła oraz sukcesja apostolska. Wbrew gnostykom bronił roli Tradycji w przekazie prawd wiary. Tradycja jest wg I. niezależna od Pisma Świętego, ale zawsze z nim zgodna, jej ochrona przed błędami stanowi gł. zadanie Kościoła i jest fundamentem jego jedności (do dziś I. jest uznawany za wyraziciela jedności chrześc. Wschodu i Zachodu). Jako autor pierwszej całościowej syntezy wiary chrześc. (w tym próby chrześc. interpretacji dziejów, opartej na millenarystycznym poglądzie o mającym nastąpić tysiącletnim panowaniu Chrystusa na ziemi), w której oparł się na Piśmie Świętym i Tradycji, unikając spekulacji teol., zyskał miano pierwszego teologa chrześcijańskiego. Wywarł znaczący wpływ na kształtowanie się późniejszej nauki Kościoła.

Klemens Aleksandryjski, Klemens z Aleksandrii, Titus Flavius Clemens, ur. ok. 150, zm. przed 215, gr. filozof i teolog chrześc.; Ojciec Kościoła; uznawany za pierwszego uczonego chrześcijańskiego. Pochodził z rodziny pogańskiej zamieszkałej prawdopodobnie w Atenach; w wieku dojrzałym przyjął chrzest i podjął wędrówkę po Italii, Syrii i Palestynie; ok. 180 przybył do Aleksandrii, gdzie został słuchaczem, a później (ok. 200) następcą Pantajnosa, kierownika szkoły katechetycznej w Aleksandrii; nauczyciel Orygenesa; 202 w czasie prześladowań chrześcijan za panowania Septymiusza Sewera opuścił Aleksandrię i osiadł w Cezarei Kapadockiej. Był znakomitym znawcą kultury gr., Pisma Świętego i literatury chrześcijańskiej. Polemizując z heretyckimi gnostykami, podjął wysiłek wyrażenia moralności i treści doktrynalnej Biblii w terminach filoz.; postulował harmonijne połączenie wiary i filozofii, które dało w rezultacie „gnozę chrześcijańską” — ideał poznania („gnoza jest poznaniem Imienia i Ewangelii”); później zarzucano mu przystosowanie nauki chrześc. do filozofii gr., stąd prawdopodobnie papież Klemens VIII (1592–1605) usunął go z kalendarza świętych. K.A. wykazywał, że chrześcijaństwo stanowi nową, pełną postać poznania; w swym doskonałym kształcie jest przeniknięte kontemplacją (szczyt gnozy), która polega na poznaniu, widzeniu i posiadaniu Boga; nieodłącznymi elementami kontemplacji są modlitwa i miłość, dzięki którym człowiek osiąga stan apathei [‘niewzruszoność’]: całkowitą wolność od namiętności i pożądań oraz od rzeczy stworzonych; apatheia zaś rodzi pokój wewn. i jedność. W swych koncepcjach teol. (np. pogląd, że kara zsyłana przez Boga ma na celu oczyszczenie człowieka) był zależny od platonizmu i neoplatonizmu. Jego prace, dzięki licznym cytatom z pism filozofów staroż., przyczyniły się do asymilacji filozofii i kultury staroż. przez późniejszych myślicieli chrześcijańskich. Dzieła Protreptikos pros Hellenas [‘słowo zachęty dla pogan’] i Paidagogos [‘wychowawca’], w których ukazał Jezusa jako wychowawcę ludzkości, a Kościół jako szkołę dojrzałości chrześc., jeszcze w czasach nowoż. oddziaływały na koncepcje wychowania chrześcijańskiego. Inne dzieła: Czy człowiek bogaty może być zbawiony (wyd. pol. 1953, wyd. nowe Który człowiek bogaty może być zbawiony? 1995), Apologie (1988), Kobierce (wyd. pol. 1991), Zachęta do wytrwałości (1995).

Orygenes, Ōrigénēs, ur. ok. 185, Aleksandria, zm. ok. 254, Tyr, filozof i teolog wczesnochrześc., pisarz kośc.; już za życia uważany za najwybitniejszego teologa Kościoła wschodniego. Urodził się w rodzinie chrześcijan, od ojca otrzymał edukację bibl., dopełnioną później gr. wykształceniem retoryczno-filoz.; słuchał nauk Klemensa Aleksandryjskiego i Ammoniusza Sakkasa, skłaniał się ku średniemu platonizmowi, na jego myśl wpłynęły także poglądy Maksymosa, Albinosa ze Smyrny i Plutarcha. Po męczeńskiej śmierci ojca 208 i konfiskacie majątku utrzymywał rodzinę, udzielając lekcji gramatyki. W 212, z polecenia bpa Aleksandrii, Demetriusza, poświęcił się katechezie (mimo edyktu Septymiusza Sewera, zabraniającego prozelityzmu i prześladującego katechumenów). Męczeństwo chrześcijan w czasach Septymiusza Sewera ukształtowało jego chrześc. wrażliwość — O. towarzyszył aresztowanym, wśród których byli również jego uczniowie. W następstwie rzezi chrześcijan i prześladowań filozofów za ces. Karakalli (215), O. udał się do Cezarei Palestyńskiej, gdzie na zgromadzeniach wspólnoty chrześc. komentował Pismo Święte. Około 217 Demetriusz wezwał go z powrotem do Aleksandrii i powierzył kierownictwo szkoły katechetycznej, objęte po Klemensie Aleksandryjskim. Tam O. nauczał filozofii, teologii i egzegezy Biblii, budząc jednocześnie zachwyt i oburzenie zarówno u pogan, jak i u chrześcijan. W szkole zał. centrum wydawnicze zatrudniające stenotypistów i kopistów, reprodukujących jego liczne dzieła; z powodu pracowitości nazywano go Adamantinus [‘twardy jak stal’]. Działalność nauczycielską często przerywał, by odbywać podróże. Podczas jednej z nich (231) uzyskał w Cezarei Palestyńskiej od rezydujących tu biskupów święcenia kapłańskie. Jednakże Demetriusz, reprezentant oficjalnej nauki Kościoła, przeciwnej idealnej wizji głoszonej przez O., nie uznał ich, pozbawił go urzędu prezbitera i nauczyciela, a synod wykluczył go z Kościoła. Wygnany, schronił się w Cezarei Palestyńskiej, gdzie zał. szkołę katechetyczną, wzorowaną na aleksandryjskiej, która stała się ważnym ośrodkiem intelektualnym. Uczniem O. był m.in. Grzegorz Cudotwórca, jego nauk słuchała matka cesarza, Julia Mammea. W 250, podczas prześladowań chrześcijan za panowania Decjusza, wtrącono go do więzienia i poddano ciężkim torturom, na skutek których zmarł po uwolnieniu.

Z ogromnego dorobku pisarskiego O., liczącego prawdopodobnie 6 tys. ksiąg, zachowała się tylko znikoma część. Antologię jego pism w języku gr. wydali Bazyli Wielki i Grzegorz z Nazjanzu (Philokalía ‘umiłowanie piękna’) oraz wyciągi i fragmenty w tzw. Katenach [‘łańcuszki cytatów’]; nadto O. pozostawił komentarze do niemal wszystkich ksiąg bibl., liczne i obszerne homilie, rozprawy i listy teol., pisma ascetyczne i dogmatyczne. Swym kryt. opracowaniem Starego Testamentu (Heksapla) zapoczątkował krytykę biblijną. Za gł. dzieło O. uważa się traktat De principiis [‘o zasadach’]; jest on pierwszym systematycznym wykładem doktryny chrześcijaństwa, jednocześnie przedmiotem wielu ówczesnych sporów teol., a ostatecznie, przyczyną potępienia O. (sformułowanego prawdopodobnie na podstawie nieautentycznych redakcji). Najczęściej czytanym w starożytności dziełem O. była rozprawa Contra Celsum [‘przeciw Celsusowi’]; uważa się ją za jedną z najlepszych apologii wiary chrześc., jaką wydała starożytność; odpowiadając na zarzuty skierowane przez platonika Celsusa przeciw chrześcijaństwu, ukazuje ona pokrewieństwa i sprzeczności między wiarą chrześc. a pogaństwem. Mimo przyznania najwyższego autorytetu Biblii, O. uznał, że nie we wszystkich sprawach wypowiedziała się ona wyraźnie. Poznanie rozumowe może, w pewnych granicach i zachowując ostrożność, uzupełnić Pismo Święte. Pomocna jest filozofia, której tym samym O. przyznał większą rolę w rozważaniach teol., niż przypisywano jej ówcześnie w Kościele. Dążąc do ortodoksyjności, dużą wartość przywiązywał do nauki głoszonej przez Kościół. Metody pracy nauk. nad tekstem, zwł. formę komentarza, egzegezy typologicznej i krytyki tekstu, czerpał z nauki greckiej. W obszernych komentarzach do ksiąg bibl. posługiwał się interpretacją alegoryczną, odróżniając — wzorem platońskim — świat zmysłowy i nadzmysłowy, pozór i rzeczywistość. W świetle objawienia bibl. interpretował poetów starożytności klas., dyskutował ze współczesnymi sobie filozofami oraz polemizował z gnostykami i Żydami, adaptując do swojej doktryny wszystko, co uznał za wartościowe. System teol. oparł na stoicyzmie i platonizmie. Uważał, że istnieją stopnie pogłębiania wiary, odpowiadające poziomom życia duchowego i moralnego. Stąd uczony chrześc. powinien stopniowo przygotowywać swoich słuchaczy, zależnie od ich kompetencji: po oczyszczających ćwiczeniach wstępnych i kontemplacji natury stworzonej może nastąpić etap teologii, czyli kontemplacji tajemnicy Boga w Trójcy Świętej. Ukoronowaniem tych dociekań teol. jest poznanie doskonałe. O., uznając odkupicielską wartość ofiary krzyża, umniejszał znaczenie historii samego Jezusa jako konkretnej osoby. Dla tych, którzy wznieśli się z poziomu materii na poziom prawdziwego poznania, najistotniejsze jest działanie Chrystusa-Logosu w jednostkowej duszy. Ewangelia głosi naturalne prawo zapisane w sumieniu człowieka od zarania ludzkości. Stąd moralność chrześc. i moralność filozofów pogańskich mogą być ze sobą zgodne. Różnica leży jedynie w adresatach nauk. Kaznodzieje chrześc. zwracają się do mas, filozofowie — do elity umysłowej. W kwestiach dotyczących Trójcy Świętej, O. stał na stanowisku podporządkowania Bogu Ojcu drugiej i trzeciej osoby boskiej (Syna i Ducha). Krytycznie odnosił się do koncepcji antropomorfizujących. Bóg jest jeden, transcendentny, bezcielesny, niezmienny, nieskończony i niepojęty w swej istocie. Jako taki jest poznawalny jedynie negatywnie i pośrednio. Jest prazasadą wszelkiego istnienia, źródłem wszelkiej dobroci i miłości. Będąc istotą najdoskonalszą, nie mógł stworzyć niedoskonałego świata. Pośrednikiem w stworzeniu jest Syn-Logos, który wiecznie wyłaniany z Boga, wiecznie wyłania z siebie świat. Logos-Chrystus jest boską myślą, obrazem dobroci Boga. Pierwszym stworzeniem Ojca poprzez Syna jest Duch Święty. Przez udział w Logosie otrzymuje on nie tylko istnienie, ale także rozumność i świętość. Będąc źródłem świętości, obdarza nią wszechświat, spełniając dzieło Ojca. Boskimi stworzeniami są również dusze, równe sobie doskonałością. Do ich natury należy wolność wyboru dobra lub zła. Wskutek nadużycia swej wolności, czyli wyboru zła, część z nich odwróciła się od Boga i została skazana na przebywanie w świecie materii, stworzonym wraz z ich upadkiem. Tymi duszami są ludzie. Dusze, które pozostały przy Bogu, to anioły. Wszechświat jest pełen niezliczonych istot duchowych, od najniższych — złych demonów, do najwyższych — aniołów, z ludźmi pośrodku. Kosmos jest żywym organizmem poruszanym przez Logos. Wolę Boga wypełniają niewidzialni wykonawcy, którzy sprawują pieczę nad żywiołami i potęgami natury. Świat został stworzony z niczego i odwiecznie, jak wieczny jest sam Bóg. Początek ma jedynie określony świat, w którym żyjemy, który — skoro kiedyś powstał — zginie, aby mógł po nim nastąpić nowy. Zło jest tylko negatywne, jest odwróceniem się od Boga, doskonałości bytu. Odwrócenie się dusz było przełomem w dziejach świata, łącząc bowiem dusze z materią, poniżyło je. Dzięki mocy Bożej, poprzez Logos-Chrystusa, nastąpi nawrócenie i zbawienie wszystkich dusz. Droga nawrócenia prowadzi przez poznanie; jej kresem będzie kosm. odnowienie — apokatastaza. W systemie O. prawda chrześc., wyrażona w przyznaniu Chrystusowi — boskiemu Logosowi soteriologicznej roli, splatała się z aleksandryjskim neoplatonizmem, w którym Logos, pierwsza hipostaza bytu, odgrywa rolę metafiz. zasady.

Poglądy O. różniły się od oficjalnej nauki Kościoła, były przedmiotem licznych sporów doktrynalnych. Zostały oficjalnie potępione w Rzymie (399) oraz przez synod w Konstantynopolu (543), gdzie napiętnowano 9 jego tez, gł. chrystologicznych. W 553 piąty sobór powszechny (Sobór Konstantynopolitański II) uznał O. za heretyka. Mimo swej nieortodoksyjności O. przyczynił się do rozkwitu duchowości chrześc.; był prekursorem życia monastycznego i wzorem życia ascetycznego; do jego następców należeli Ojcowie kapadoccy, Atanazy Wielki, Grzegorz z Nyssy, Ewagriusz z Pontu. Główne dzieła: O zasadach (wyd. pol. 1996), Przeciw Celsusowi (wyd. pol. 1986), Duch i ogień (wyd. pol. 1995), Filokalia (wyd. pol. 1979), Komentarz do Pieśni nad Pieśniami (wyd. pol. 1994), Komentarz do Ewangelii według Mateusza (wyd. pol. 1998).

Atanazy Wielki, Atanazy Aleksandryjski, Atanazy z Aleksandrii, Athanasios, Athanasius, święty, ur. ok. 296, Aleksandria, zm. 2 V 373, tamże, teolog, biskup Aleksandrii; Ojciec i Doktor Kościoła (jeden z 4 wielkich gr. Doktorów Kościoła, obok św. Bazylego Wielkiego, św. Jana Chryzostoma i św. Grzegorza z Nazjanzu); uczeń św. Antoniego Pustelnika. W 319 przyjął święcenia diakonatu i został sekretarzem biskupa aleksandryjskiego Aleksandra; 325 na Soborze Nicejskim występował przeciw Ariuszowi; 328 został wybrany metropolitą Aleksandrii; atakowany przez arian i melecjan, był kilkakrotnie skazywany przez cesarzy rzym. na wygnanie z Aleksandrii. Autor pism apologetycznych polemizujących z arianizmem, w których bronił ortodoksyjnej nauki o współistotności Słowa Bożego (logos) z Bogiem Ojcem, o boskości Ducha Świętego i Chrystusa, wcieleniu i odkupieniu, przyczyniając się do umocnienia zasadniczych założeń nauki trynitarnej i chrystologicznej w teologii gr., a poprzez ojców kapadockich (uważających się za jego uczniów) wpłynął na syntezę teologii zach., której dokonał św. Augustyn. Pozostawił także dzieła pastoralne, ascetyczne, egzegetyczne i hist.-polemiczne: Żywot świętego Antoniego (ok. 356–362, 1. wyd. 1698, wyd. pol. 1987), Apologie (wyd. pol. 1989), Listy do Serapiona (wyd. pol. 1996), O wcieleniu słowa (wyd. pol. 1998). Święto: 2 V.

Cyryl Jerozolimski, święty, ur. ok. 313, Jerozolima, zm. 386 lub 387, tamże, teolog, Doktor Kościoła. W 343 został kapłanem, w 348 bpem Jerozolimy. Jako biskup Jerozolimy wszedł w spór ze swoim metropolitą Akakiosem z Cezarei Palestyńskiej, prawdopodobnie na tle prób kośc.-polit. uwolnienia Jerozolimy od Cezarei. W 358 został przez Akakiosa (pod pozornym zarzutem, że w czasie głodu 350 roztrwonił dobra kośc.) deponowany i skazany na wygnanie do Tarsu. W 359 synod w& Seleukii, zdominowany przez homoiusjan (partię przeciwników Soboru Nicejskiego w sporach ariańskich) zrehabilitował go, ale synod w Konstantynopolu 360 ponownie zesłał go na wygnanie. Do Jerozolimy powrócił za panowania ces. Juliana Apostaty 362. Po śmierci Juliana (363) został na podstawie wcześniejszych zarzutów ponownie zesłany. Ostatecznie wrócił z zesłania 378. Brał udział w Soborze Konstantynopolitańskim 381 jako czołowy przedstawiciel homousjan (zwolenników Soboru Nicejskiego). Sobór uczcił jego walkę ze skrajnymi arianami specjalnym oświadczeniem w liście soborowym z 382. W swoim pismach nie stosował terminu nicejskiego wyznania wiary (homousios ‘współistotny’), jednak nie był arianinem, jak twierdził Hieronim. Z& jego twórczości zachowało się 18 katechez i jedna prokatecheza (katecheza wstępna) dla kandydatów do chrztu. Wygłosił je prawdopodobnie 348. W prokatechezie uczył o właściwym przygotowaniu do chrztu, w katechezach 1–5 pouczał na temat pokuty, chrztu i wiary, w 6–18 wyjaśniał symbol chrzcielny, tj. jerozolimskie wyznanie wiary, które katechumeni recytowali w czasie ceremonii chrzcielnych. Do tych katechez dołącza się także 5 katechez mistagogicznych, wyjaśniających liturgię i& misteria wiary (chrzest, namaszczenie i eucharystię). Katechezy C.J. stanowią ważne źródło poznania przygotowań do chrztu w IV w., zwł. liturgii jerozolimskiej. Autorstwo 5 katechez mistagogicznych jest przedmiotem dyskusji; nie da się wykluczyć, że spisał je Jan, następca C.J. w Jerozolimie. Z innych pism C.J. zachowała się homilia na temat sparaliżowanego (do Ewangelii Jana 5,2–16) oraz fragmenty 4 innych homilii. C.J. jest prawdopodobnie autorem listu do ces. Konstancjusza (o ukazaniu się świetlistego krzyża nad Jerozolimą). Za autentyczny uchodzi również zachowany w języku syryjskim list do Juliana Apostaty na temat odbudowy świątyni jerozolimskiej. Nie są natomiast autentyczne 3 homilie zachowane w języku koptyjskim (o męce Jezusa, krzyżu i Marii Magdalenie). Święto: 18 III.

Bazyli Wielki, święty, ur. 329, Cezarea Kapadocka, zm. 1 I 379, tamże, teolog, biskup; jeden z trzech tzw. Ojców Kapadockich, Doktor Kościoła; brat św. Grzegorza z Nyssy, przyjaciel św. Grzegorza z Nazjanzu. Po studiach w Atenach wykładał retorykę w Cezarei; po śmierci brata Naukratiosa 356/357 przyjął chrzest i rozpoczął życie pustelnicze w Poncie; 360 osiedlił się wraz z przyjaciółmi w Annesis k. Neocezarei w Poncie; zbudował tam klasztor i szkołę; 364 przyjął święcenia kapłańskie, a 370 został bpem Cezarei i metropolitą Kapadocji. Prześladowany przez ces. Walensa z powodu walki z arianizmem. Na przedmieściu Cezarei zbudował miasto (od V w. zw. Bazyliadą), w którym znajdowali opiekę podróżni i chorzy. B.W. był jednym z czołowych teologów i filozofów chrześc., twórcą wielu koncepcji i pojęć, które wpłynęły zasadniczo na rozwój dogmatyki i teologii chrześc. (m.in. na sformułowanie dogmatu Trójcy Świętej). W polemice z Eunomiuszem rozwinął koncepcję poznania Boga przez analogię; w polemice z arianami wprowadził pojęcie prospon (osoba) w odniesieniu do Trójcy Świętej; w polemice z macedonianami, sektą nie uznającą boskości Ducha Świętego, wypracował teologię grzechu. Wielki reformator Kościoła, zwł. w zakresie liturgii

(Bazylego Wielkiego liturgia), życia społ. oraz organizacji diecezji i metropolii. Jego pisma ascetyczne wywarły duży wpływ na ukształtowanie się monastycyzmu wsch. i zachodniego. Reguły zakonne ułożone przez B.W. stały się zbiorem zasad nowej formy życia monastycznego, cenobityzmu, zwł. dla chrześcijaństwa wsch. (bazylianie). W dziedzinie praktyki życia mniszego postulował połączenie praktyk kontemplacyjnych z pracą fiz. i posługą bliźnim. W mowie Do młodych obok zarzutu o niemoralność, postawionego wielu dziełom literatury gr., ukazał jej piękno i zawartą w niej troskę o duszę i cnotę, bliską także chrześcijaństwu. Jego poglądy społ. znamionował radykalizm (krytykował lichwiarstwo, nadmierne bogacenie się i inne przejawy niesprawiedliwości społ., potwierdzając, przez rozdanie swoich dóbr, zgodność słów i czynów). Pisma B.W. przyswoili Zachodowi św. Ambroży i Rufin z Akwilei. Ważniejsze dzieła: 1) teol.-dogmatyczne — Przeciw Eunomiuszowi i O Duchu Świętym (wyd. pol. 1999); 2) ascetyczne — Moralia, Reguły dla mnichów oraz Filokalia (wyd. pol. 1979), antologia tekstów Orygenesa sporządzona wraz z Grzegorzem z Nazjanzu; 3) homilie i mowy — Hexaemeron (komentarz do 6 dni stworzenia); 4) liturgiczne — Liturgia św. Bazylego (w swej zasadniczej części pochodząca od B.W.), O chrzcie. Dzieła B.W. wydano w: J.P. Migne Patrologia Graeca (t. 29–32 1857–66); w języku pol.: Wybór homilii i kazań (1947), Listy. Wybór (1972), Wstęp do zarysu ascezy, O sądzie Bożym, O wierze, Reguły moralne (1994), Reguły dłuższe, Reguły krótsze (1995). Święto w Kościele zach.: 14 VI, w Kościele wsch.: 1 I i 30 I.

Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz Teolog, święty, ur. ok. 330, Arianzos k. Nazjanzu (Kapadocja, ob. Nenizi w Turcji), zm. ok. 390, tamże, chrześc. teolog, retor, poeta; Ojciec i Doktor Kościoła; jeden z trzech tzw. Ojców Kapadockich; syn Grzegorza z Nazjanzu st. i św. Nonny. Po studiach w Cezarei Kapadockiej, Aleksandrii i Atenach (gdzie zaprzyjaźnił się z Bazylim Wielkim) wykładał retorykę. W 360 za namową Bazylego rozpoczął wraz z nim życie pustelnicze w Annesis k. Neocezarei w Poncie; tutaj wspólnie opracowali wyciąg z pism Orygenesa Filokalia (wyd. pol. 1979) oraz 2 Reguły dla mnichów, które jako reguła Bazylego Wielkiego wpłynęły na życie monastyczne w Kościele wsch. oraz na regułę benedyktynów. W 362 pod naciskiem gminy chrześc. Nazjanzu został wyświęcony przez ojca (ówczesny biskup tego miasta) na prezbitera i pomagał mu pełnić urząd; 372 mianowany przez Bazylego (wówczas metropolita Konstantynopola) biskupem nowej diecezji w Sasimie, nie objął urzędu i usunął się do pustelni w Seleucji. W 379–381 był bpem Konstantynopola, zdominowanego przez arian; z tego okresu pochodzi 5 Mów teologicznych G., w których bronił nauki Kościoła o Trójcy Świętej. Wskutek kośc. rywalizacji ustąpił z urzędu i po krótkim pontyfikacie w Nazjanzie osiadł ostatecznie w Arianzos, gdzie prowadził życie ascety, wypełnione pracą pisarską. W 950 jego szczątki przeniesiono do Konstantynopola, a 1505 do Bazyliki Św. Piotra w Rzymie; relikwie G. znajdują się także w Moskwie. G. zasłynął gł. jako wybitny retor (zw. chrześc. Demostenesem), pozostawił także liczne pisma: zbiór 45 mów (dogmatyczne, polemiczne, teol., panegiryczne, pogrzebowe), 245 listów (bogate w sentencje) oraz Poematy (dogmatyczne, moralne, hist. i autobiogr.). Humanista, czerpał ze skarbca kultury helleńskiej, tworząc syntezę antyku z chrześcijaństwem. Jego twórczość wywarła wielki wpływ na chrześc. Wschód (m.in. niektóre poematy stały się częścią liturgii gr.) i Zachód (liczne przekłady od V w.), włączany do grona najwybitniejszych liryków chrześcijańskich. Był przeciwnikiem sprowadzania tajemnicy wiary do terminów czysto rozumowych, odwoływał się jedynie do Pisma Świętego i Tradycji, unikając tworzenia spekulatywnych koncepcji; zadanie teologa widział raczej w pełnieniu roli świadka i herolda Ewangelii (warunkiem uprawiania teologii było oczyszczenie przez post i modlitwę). Obrońca ortodoksyjnej nauki o Trójcy Świętej, akcentował jedność natury Boga przy jednoczesnym wskazaniu różnic między osobami boskimi (gł. twórca słownictwa teol. dotyczącego Trójcy Świętej); podobnie akcentował jedność osoby Jezusa Chrystusa przy jednoczesnej dwoistości jego natury (boskiej i ludzkiej). Głosił naukę o Marii — Matce Bożej (Theotokos), uznając tę prawdę za normę prawowierności wiary; w pismach G. znajduje się pierwsza w literaturze chrześc. wzmianka o modlitwie błagalnej do Marii, Matki Bożej. Doktryna chrystologiczna i mariologia G. zostały przyjęte przez sobory Efeski (431) i Chalcedoński (451) i wpłynęły na dalszy rozwój teologii. Celem życia ludzkiego wg G. jest upodobnienie się do Chrystusa, przebóstwienie (theosis), przy czym to, co stanowi istotę Boga, pozostaje dla człowieka niedostępne; na naukę G. powoływał się w swej teologii mistyki Symeon Nowy Teolog. Wybór dzieł G. w: J.M. Szymusiak Grzegorz Teolog (1965); Mowy wybrane (1967), Poemat autobiograficzny, Mowa teologiczna pierwsza, Mowa teologiczna trzecia oraz Przeciw Julianowi w: Antologia literatury patrystycznej (t. 2 1982).

W sztuce Kościoła wsch. jedna z najczęściej przedstawianych postaci. G. jest ukazywany w stroju biskupa, ze zwojem, z prawicą wzniesioną w geście błogosławieństwa, często w towarzystwie innych Ojców Kościoła wsch. — Bazylego Wielkiego i Jana Chryzostoma (ikona z XIV w. — Galeria Tretiakowska, Moskwa). Patron poetów i urodzaju. Święto: w Kościele zach. — 2 I, na Wschodzie — 25 I, przez ewangelików wspominany 8 V.

Grzegorz z Nyssy, Gregorius Nyssenus, święty, ur. ok. 335, Cezarea Kapadocka, zm. ok. 394, Sebasta(?), chrześc. filozof i teolog, kaznodzieja, biskup; Ojciec i Doktor Kościoła; jeden z trzech tzw. Ojców Kapadockich. Urodził się w zamożnej rodzinie chrześc.; jego rodzeństwo — starszy brat Bazyli Wielki i siostra Makryna Młodsza, skłaniali się ku ascezie i życiu religijnemu. G. początkowo był nauczycielem retoryki; pod wpływem m.in. Grzegorza z Nazjanzu i Bazylego Wielkiego wstąpił do klasztoru zał. przez Bazylego w Poncie, gdzie podjął intensywne studia teol.; 371 został wyświęcony na bpa Nyssy (ob. Nevsęhir, Turcja), 376 złożony z urzędu i wygnany przez synod biskupów ariańskich za rzekome trwonienie dóbr kośc.; po śmierci sprzyjającego arianom ces. Walensa, 378 powrócił z wygnania; późniejsze losy G. ani jego miejsce pochówku nie są znane; w jednym z klasztorów na górze Athos przechowywane są relikwie głowy G. W teologii był współtwórcą ortodoksyjnej nauki o Trójcy Świętej, której bronił na Soborze Konstantynopolitańskim I (381); krytyk arianizmu i innych herezji. Jako kontynuator neoplatońskiej myśli filoz. (Klemens, Orygenes, Filon, Plotyn) zainicjował wczesnochrześc. teologię mistyki i zapoczątkował wielkie tradycje mistyczne (m.in. Psedo-Dionizy, Maksym Wyznawca, Grzegorz Palamas); sam był jednym z największych mistyków Wschodu. Za cel mistyki uznawał nie zjednoczenie z Bogiem, lecz upodobnienie się do Niego (homoiosis to theo), co jest możliwe dzięki temu, że człowiek nosi w sobie obraz Boży; upodobnienie z kolei prowadzi do bezpośredniego poznania Boga; ma ono charakter pozaracjonalny, ale może być uzupełnione przez filozofię. Największe znaczenie dla późniejszej mistyki miały idea niekończącego się wstępowania do Boga drogą mistycznego poznania oraz idea kontemplacji Boga (jako niepoznawalnego) pośród nocy. Do G. odwoływali się m.in. Jan od Krzyża (mistyka nocy), Grzegorz Palamas (rozróżnienie w Bogu istoty i energii). Swą doktrynę trynitarną G. oparł na twierdzeniu, iż rozróżnienie osób Trójcy Świętej polega jedynie na zróżnicowaniu relacji wewn. w obrębie Trójcy, na zewnątrz natomiast osoby te działają zawsze wspólnie; Chrystus, zdaniem G., posiada zarówno naturę boską, jak i ludzką, podlegają one wzajemnej wymianie, ale bez wymieszania. W eschatologii pozostawał pod dużym wpływem Orygenesa (ale odrzucał preegzystencję dusz); głosił powszechną odnowę wszytkiego na końcu czasów, twierdził, iż kara piekła jest czasowa, gdyż niemożliwe jest wieczne odłączenie istot rozumnych od Boga; wierzył w pełne zwycięstwo dobra nad złem w czasach ostatecznych (szatan także ma zostać oczyszczony od zła). G. jest twórcą drugiego (po Orygenesie) całościowego ujęcia doktryny chrześc. oraz oryginalnego systemu teol. opartego na koncepcji nieskończoności Boga i skończoności człowieka; uchodzi również za prekursora teologii negatywnej. Autor wielu dzieł dogmatycznych, egzegetycznych, ascetycznych oraz kazań i mów, m.in.: traktat O stworzeniu człowieka, komentarze do Pieśni nad pieśniami oraz do Ośmiu błogosławieństw, Dialog z siostrą Makryną o duszy i zmartwychwstaniu człowieka, Modlitwa św. Makryny na łożu śmierci, Wielka katecheza, O pielgrzymkach do Jerozolimy, Co znaczy być chrześcijaninem, O doskonałości, O celu życia i prawdziwej ascezie.

W sztukach plast. przedstawiany w stroju biskupa, z ewangeliarzem w dłoni, często ze św. Bazylim, Janem Chryzostomem i Grzegorzem I Wielkim, ukazywany w iluminowanych rękopisach z XI–XII w., na mozaikach i freskach. Święto: w Kościele zach. — 9 III, na Wschodzie — 10 I, w Kościele koptyjskim —14 X.

Jan Chryzostom, Jan Złotousty, święty, ur. ok. 350, Antiochia, zm. 14 IX 407, Komana Pontyjska (ob. Bizeri, Kaukaz), pisarz i kaznodzieja chrześc., teolog, biskup; Ojciec i Doktor Kościoła. Był synem oficera rzym., wychowanym przez wcześnie owdowiałą matkę Antuzę, w tradycji chrześc. uznawaną za świątobliwą. Studiował w Atenach u słynnego pogańskiego filozofa Libaniusza; pod wpływem bpa Melecjusza i Diodora z Tarsu zainteresował się teologią i podjął lekturę Pisma Świętego, w następstwie czego porzucił Libaniusza i przyjął chrzest (369). Przez kilka lat prowadził życie eremity, 386 został wyświęcony na prezbitera i rozpoczął działalność kaznodziejską w gł. kościele w Antiochii. Zasłynął z długich homilii egzegetycznych głoszonych z dużym talentem krasomówczym (stąd w VI w. obdarzony przydomkiem Złotousty). W 397 na rozkaz ces. Arkadiusza, który chciał uczynić z J.Ch. powolne narzędzie swej polityki, został podstępem sprowadzony do Konstantynopola i konsekrowany na patriarchę. Wbrew oczekiwaniom dostojników państw. i kośc. z dużą energią podjął dzieło reformy zeświecczonego Kościoła: uporządkował życie zakonne, walczył z nadużyciami zarówno wśród kleru (symonia), jak i na dworze cesarskim, organizował pomoc dla ubogich i chorych, budował szpitale, przytułki, domy dla podróżnych; za jego pontyfikatu Kościół objął opieką ok. 10 tys. osób. Organizował wyprawy misyjne wśród Gotów na Bałkanach i w Tracji oraz wśród pogan w Fenicji. Wskutek działań swych przeciwników (m.in. cesarzowej Eudoksji) 404 został usunięty z biskupstwa w Konstantynopolu i skazany na wygnanie do Armenii. Mimo interwencji w Rzymie (odwoływał się do bpa Rzymu jako najwyższej instancji sądowej w Kościele) po 3 latach deportowany do Pitios nad M. Czarnym, zmarł w drodze. Szczątki J.Ch. sprowadzono do Konstantynopola, a 438 umieszczono w Bazylice Św. Piotra w Rzymie.

Bogata spuścizna J.Ch. obejmuje dzieła homiletyczne, mowy, rozprawy teol. (m.in. klas. dzieło pastoralne O kapłaństwie) i listy pisane na wygnaniu, które stanowią cenne źródło wiedzy o kulturze wczesnobizantyńskiej. W swych homiliach, będących komentarzami do Księgi Rodzaju, Księgi Psalmów, Księgi Izajasza, Ewangelii i listów św. Pawła, uwzględniał zasady antiocheńskiej szkoły egzegetycznej (był jej najwybitniejszym przedstawicielem), dając w nich gruntowną, a zarazem praktyczną wykładnię tekstów bibl.; głosił też kazania okolicznościowe, m.in. o charakterze dogmatyczno-polemicznym. Dla rozwoju teologii duże znaczenie miały: chrystologia J.Ch. (potwierdzenie prawdy o zjednoczeniu dwóch niezmieszanych natur Chrystusa), nauka o grzechu pierworodnym (jej interpretacja wywołała spór św. Augustyna z pelagianami), o Eucharystii (m.in. potwierdzał dogmat o rzeczywistej obecności Chrystusa w postaciach eucharystycznych, zw. Doktorem Eucharystii), o pokucie (grzech odpuszczają sakramenty chrztu i namaszczenia chorych) i o kapłaństwie. Zreformował liturgię gr., która jako liturgia jego imienia (Jana Chryzostoma liturgia) do dziś jest używana przez większość dni w Kościele prawosławnym. W języku pol. ukazały się m.in.: Katechezy chrzcielne (1953), Homilie i kazania wybrane (1971), Wybór pism (1974), Dialog o kapłaństwie (1992).

W sztukach plast. przedstawiany w stroju gr. biskupa (freski z Faras z IX i XI w. — Muzeum Nar., Warszawa), z kodeksem w dłoni, czasem z piórem, które macza w ustach; popularny gł. w sztuce Kościoła wsch., często wśród Ojców Kościoła (mozaiki z XII w. — klasztor Osios Lukas). Patron kaznodziejów. Wspomnienie liturgiczne: w Kościele zach. — 13 IX, w Kościołach wsch. — kilka razy w roku, m.in. 12 II.

Cyryl Aleksandryjski, święty, ur. w 2. poł. IV w., Egipt, zm. 27 VI 444, Aleksandria, teolog, Ojciec i Doktor Kościoła, patriarcha Aleksandrii. Jego stryjem był Teofil, patriarcha Aleksandrii (385–412); C.A. towarzyszył mu w czasie synodu Pod Dębem (402), na którym deponowano Jana Chryzostoma. Być może przed objęciem biskupstwa przebywał jakiś czas wśród mnichów egipskich. W 412 został patriarchą Aleksandrii. W czasie sporu o naukę Nestoriusza, patriarchy Konstantynopola, C.A. stał się (od 428) gł. krytykiem...