1. Etnogeneza - Koncepcja wiślańsko – dnieprzańska:
Metody badania pierwotnego zasięgu języka:
a) dane archeologiczne (ceramika grzebykowa ugrofinowie- ceramika sznurowa I fala indoeuropejska- kultura łużycka II fala „wenecka” - kultura grobów jamowych: przewroska/oksywska prasłowiańska)
b) dane antropologiczne (prawdopodobnie wśród słowian typ nordyczny)
c) dane historyczne (nazwy Neurów i Wenedów utorzsamiane ze słowianami)
d) dane etnograficzne
e) dane językowe (badania leksyki):
I. koncepcje językowo – przyrodnicze (botaniczne)
II. koncepcje językowo – zoologiczne
III. koncepcje językowo – hydrograficzne (hydronimia)
IV. apelatywy geograficzne
Słowianie pierwotnie musieli zajmować tereny między Odrą/Wisła, a Dnieprem
2. Starszeństwo głagolicy:
- palimpsesty np. Ewangeliarz Bojański XII/XIII w.
- glosy cyrylskie w tekstach pisanych głagolicą np. Kodeks Zografski
- cyrylskie kopie tekstów głagolskich świadczą o tym, że głagolica się przeżyła np. Apostoł Eniński
- język tekstów głagolskich jest bardziej archaiczny, np. elementy morawskie, młodsze kopie tekstów głagolickich, pisame są cyrylicą
- niektóre litery cyrylicy i głagolicy wykazują wzajemą zależność. Bardziej skompikowane z głagolicy, można spotkać uproszczone w cyrylicy
- nowe nazwy liter, nie mające związku z alfabetem greckim, świadczą, że odnosiły się do nowego alfabetu -> głagolicy
- zasięg głagolicy (obrządku rzymskiego) dowodzi, że to ona była pismem Cyryla i Metodego
- w głagolicy nie ma pęknięć w odniesieniu cyfrowo-liczbowym, takich jakie są w cyrylicy, które były skutkiem przeniesienia niepełnego systemu z greki
3. Początki państwowości słowian:
Słowenia: ok. VIII w, stworzyli słowianie zamieszkujący Karyntię. Po upadku państwa Samona (658 r) utrzymali swoją neizależność, w I poł VIII w stworzyli państwo pod wodzą Boruta. 745 r wspólne bawarsko- karynckie zwycięstwo nad Awarami -> Boruta uznał zwierzchnictwo Bawarii, póżniej Merowingów. Syn Gorazd (chrześcijaństwo, 1-szy kościół), stolica Krynski Grad. 788 upadek bawarii, wejscie w skład monarchii Karolingów. 817 r- powstanie z chorwackim księciem Ljudevitem -> wcielenie tych ziem do cesarstwa i utworzenie marchii (słowenia częścią państwa niemieckiego) X-XI w Orzycie sztucznie stworzonej Wielkiej Karantanii przez Ottona II. Szybki upadek.
Chorwacja: IX w książę Ljudevit zbudował państwo w Chorwqacji Posawskiej, po jego śmierci państwo upadło. 800 r chorwacja Dalmatyńska przyjmuje chrzest, książę Viszeslav, jego syn Borna walczy z frankami przeciw Ljudevitowi. Trpimir I założył dynastię (845) -> Mutimir itd. do XI w. 925 r Tomislav jednoczy obie Chorwacje i koronuje się n akróla. Od 1102 panowała w chorwacji dynastia Węgierska.
Serbia: IX w pierwsze państwo serbskie, książe Vlastimir -> syn Mutimir przyjął chrzest od hr posawskich. Walki z bułgarami. Połowa X wieku ginie przedstawiciel dynastii vyszeslaviciów i dynastia upada. XII w Stefan Nemania odnawia państwo z centrum w Raszce. 1217 Stefan Nemanić koronował się na 1-szego króla.
Bułgaria: VII w pierwsze państwo, protobułgarzy na czele z Asparuchem opanowali terytorium nad dolnym dunajem. 680/81 cesarz Konstantyn IV legalizuje instneieni państwa bułgarów. Stolica Pliska. Potęga za czasó Borysa-Michała z dynastii Kruma (852-889) i cara Symeona (893-927). 886 przyjęcie uczniów braci soluńskich -> rozwój piśmiennictwa bułgarskiego. Symeon przeniósł stolicę do Presławia i zorganizował tam szkołę pisarską (św. Naum i Konstatyn, przedst: Jan Egzarcha, Czernoriżec Chrabr), 886/893 – stowrzenie cyrylicy. 886 powstaje szkoła w Ochrzydzie (klemens Ochrydzki i sw. Naum) – pielęgnowanie głagolicy. 918 r Symeon ogłasza się carem wszystkich Bułgarów, tworzy autokefaliczny patriarchat. Po jego śmierci, po ruskiej wyprawie cesarstwo upada w 971 r.
Macedonia: 976 powstaje w macedonii nowe państwo bułgarskie z dynastią Kometopulidów (zachodniobułgarskie = macedońskie). Stolica najpierw Prespa, pożniej Ochryda, największa potęga za czasów cara Samuela (980-1014), potem wojna z bizancjum, bazyli II bułgarobujca ostatecznie w 1018 włącza ziemie bułgarskie i macedońskie do bizancjum.
Ruś: VIII/IX w pierwsze związki plemienne. Najważniejszy Polan z ośrodkiem w Kijowie. Dynastia Rurykowiczów, nawrót pogaństwa. Drugi ośrodek od 900 r w Nowym Grodzie, waregowie udali się do Kijowa, z tamtąd wypędził ich Oleg, a po okresie jego rządó władzę objął syn Ruryka Igor ( ruż kijowska i ruśnowogrodzka pod rządami jednej dynastii). Trzeci ośrodek Krywiczów w Połocku. Igor zjednoczył wszystkie te ziemie w jedną ruś kijowską, jego syn Światosław rozbił w 971 cesarstwo bułgarskie i 965 chanat chazarski. Syn Włodzimierz Wielki przyjął chrzest w 988 r.. 1055-60 powstaje klasztor pieczerski. 1240 Złota Orda nisizczy Kijów.
Lechici: IX w. Pierwsze związki plemienne. Na północy Obodryci (za Karolem Wielkim), granica sasko-obodrycka tzw Limes Saxoniae. 931 Henryk I najeżdża i chrzci Obodrytów. Książeta Nakon, Stoigniew, Mściwoj.. 1093-127 Henryk Gotszalkowic łączy w jeden organizm państwowy wszytskie plemiona między odrą i łabą aż po Łużyce, po jego śmierci rozpad państwa na 2 części: obodrzycką i breńską, utrata niezależności na rzecz północnej brandenburgii. Druga grupa: Wieleci. Drogowit popierał Karola Młota, dopiero w X wieku powstaje na gruncie wielecki państwo Stodoran rządzone przez Tęgomira. Potem nikną o nim wieści. Serbowie łużyccy też nei stworzyli nigdy własnej państwowości. W IX w karolingowie stworzyli na ich terenach tzw Limes Sorabicus, ok. 880 r łużyce weszły w skład wielkich moraw, a potem Franków. Na terenach łużyczan powstały 2 marchie niemieckie: łużycka i miśnieńska – początek powstania dwuch narodów. Kolejne plemiona to Wiślanie (pokonani przez Świętopełka i wcieleni do wielkich moraw potem do państwa mieszka I) i Polanie. Centrum państwa Polan było Gniezno, siedziba pierwszej dynastii popielidów (VIII/IX w), obalemi przez siemowita potem lestko, siemomysł i mieszko I. 1038 stolica krakow (kazimierz odnowiciel)
Słowacja: IX w księstwo Nitry z rządami Pribiny. Nei chciał przyjąc chrześcijaństwa, został wypędzony przez Mojmira I a ten włączył jego państwo do swojego morawskiego. Potem przejściowa należność do madziarów, czechów, polaków i stała Węgrów.
Czechy: 872-894 pierwszą organizację państwową tworzy Borzywoj, ochrzczony przez metodego w 884 r. Oddał się pod opiekę Moraw Świętopełka. W X w Czechy się usamodzielniają i obejmują władze nad morawami słowacja i pd Polską. Pod koneic wieku konflikt dynastii przemyślidówz Sławnikowiców (wsch Czechy, z tej dynastii św. Wojciech 982 biskup praski). Czechy dają schronienei uczniom metodego np. w klasztorze w Sazawie.
Morawy: Ixw powstające państwo morawskie zależne od franków, Mojmir usiłował tę zależność zmniejszyć, dlatego ludwik niemiec po jego śmierci wprowadził na tron jego bratanka Rościsława. 855 okres walk z karolingami, dążac do uniezależnienia poprosił o przysłanie misji.. 860 uzyskanie panonii, usunięcie Pribiny po którym władzę przejął przyjazny mu Kocel. 870 Władzę dzięki niemcom przejmuje Świętopełk, od 871 znów walki ale na kożyść Świętopełka, pokój w Forchheim, morawy uzyskują niezależność. Jego śmierć w 894, rozpad rzeszy wielkomorawskiej. Księstwo nitry do węgier, a morawy do czech.
4. Chrystianizacja słowian
Misja salzbursko – akwilejska (od VIII w.): 798 r na synodzie w Reisbach wydano dokument porządkujący prace misyjne na wschodzie wśród podbitych Awarów i Słowian.
Chrześcijaństwo pierwsza przyjęła Karyntia, prze księcia Gorazda (748-751), tam też pierwszy kościół słowiański Gospa Sveta.
Chrześcijaństwo w Chorwacji przyjmuje książę Viszeslav w 800r. Perwsze bisupstwo w Ninie podlegało bezpośrednio papieżowi, a w 925 r. Włączone zostało do pierwszej metropolii hr w Splicie.
833r chrzest Pribiny (księcia panońskiego) przez Ludwika Niemca. Ochrzczenie też Chorwacji Posawskiej (serbski książę Mutimir) – obszary te weszły od 870 r. W skłąd archidiecezji syrmijskiej Metodego.
Misja konstantynopolitańska:
864/5 r. Chrzest przyjmuje bułgarski książę Borys-Michał. 870 r. Pierwsze arcybisupstwo w Presławiu stworzył patriarcha Ignacy (od 919 car Symeon zrobił z niego autokefaliczny patriarchat, który działał do upadku cesarstwa w 972 r.). W Okresie cesarstwa Macedońskiego powstał patriarchat w Ochrydzie, gdzie w latach 1019-1185 istniało autokefaliczne arcybiskupstwo powołane przez Bazylego II.
923 r. – porozumienie między patriarchatem, a kurią rzymską: serbskie ziemie nadmorskie wchodzą do metropolii splitskiej, a reszta do patriarchau bułgarskiego. Od XI w. Metropolia w Dubrowniku i Barze (metropolia państwa Zety). 1219 powstaje autokefaliczna metropolia serbska – siedziba arcybiiskupa Żicza.
866/7 r. pierwszy chrzest Rusi.Objęcie władzy przez Rurykowiczów – nawrót pogaństwa. 988 r Włodzimierz Wielski przyjmuje oficjalny chrzest, powstanie metropolii kijowskiej, 1155 powstanie arcybiskupstwa w Wielkim Nowogrodzie.
Misja Cyryla i Metodego: celem było przygotowanie morawskiej organizacji kościelnej. 884r Metody ochrzcił księcia czeskiego Borzywoja (pretensje do tego terenu zgłąszała archidiecezja salzurska, ale nie było na to zadnych aktów prawnych wcielające te ziemie tylko chrzest 14 książąt czeskich w 845 r). 973 r powstało biskupstwo w Pradze, a 976 w Ołomuńcu (oba do archidiecezji w Moguncji). Pierwsza metropolia czeska dopiero w 1342 r.
Przebieg misji wielkomorawskiej: 862 – do Bizancjum przybywa poselstwo Rościsława, cesarz Michał III wybrał Konstantego na kierownika misji (sprawę poparł Focjusz). Konstanty stworzył nowy alfabet, przetłumaczył na język słowiański (dialekt okolic solunia) ewangeliarz-aprakos, Psałterz, Dzieje Apostolskie i modlitwy liturgiczne. 863r – bracia przybywaja na Morawy, po 40 miesiącach pracy udali się z uczniami, żeby ich wyświęcić do metropolii akwilejskiej. Po drodze zatrzymali się w Panonii u księcia Kocela, który miał też 50 klerykó do wyświęcenia, Patriarcha akwilejski eni zdecydował się na wyświęcenie księży nieznanego mu obrządku, więc wszyscy musieli się udać do Rzymu. Po drodze zatzymali się w Wenecji gdzie zostali wezwani przez papieża Mikołaja I do Rzymu. Dotarli tam w 867 r i papieżem był już Hadrian II, wyświęcono księży i pierwsza słowiańska msza była odprawiona w kościele św. Piotra Apostoła. Konstanty (Cyryl) umarł w Rzymie w 869 roku. 870 r. Metody wraca do Panonii, Świętopełk z pomocą niemcó obalił Rościsława, wtedy Kocel zwrócił się do papieża z prośbą o stworzenie słowiańskiego biskupstwa „stolicę św. Andronika”. Hadrian II powołał na biskupa Metodego i stworzył archidiecezję syrmijską. Metodego porywają biskupi niemieccy wiezią go 3,5 roku. 873 r zostaje uwolniony dzięki Janowi VIII i powraca na morawy, gdzie powstała metropolia morawska. 879 r Świętopełk wysyłą poselstwo do papieża, bo nie podobała mu się liturgia słowiańska. Jan VIII zabronił używania języka słowiańskiego i wezwał Metodego do Rzymu. Metody wyjaśnił wszystko papieżowi a ten przywrócił liturgię słowiańska, utworzył biskupstwo w Nitrze i powołał na nie niemca Wiching (przez niego w 885 zakaz używania liturgii słowiańskiej, uczniowie Cyryla wygnani z kraju). 881 Metody na wezwanie Bazylego I pojechał do Konstantynopola, po powrocie zajął się pracą duszpasterską i tłumaczeniami. Zmarł w 885 r.
Misja moguncka, habsburska, magdeburska:
831 r powstaje metropolia w Hanmburgu – dla słowian połabskich, 780 r – metropolia w moguncji dla łużyczan, 968 – arcybiskupstwo magdeburskie.
5. Pojęcia:
a) prasłowiański – epoka przedpiśmienna (możliwe odtworzenie tego języka tylko za pomocą rekonstrukcji),
b) starosłowiański – najstarsza faza pisemna ogólno słowiańska (w języku nie istnieje)
c) staro-cerkiewno-słowiański – najstarszy literacki język słowian wschodnio południowych (teksty, zabytki i cechy gramatyczne)
d) cerkiewnosłowiański – język ksiąg cerkiewnych, efekt ewolucji języka na terenach prawosławnych, posiada swoje redakcje
6. Podział języków słowiańskich:
zachodni: polski, (czeski, słowacki), łużyckie
wschodni: rosyjski, ukraiński, białoruski
południowe: (serbski, chorwacki, słoweński),(macedoński, bułgarski)
7. Drogi do własnego pisma słowian
Czechy: XII – pierwsze zabytki ciągłe pisane w języku czeskim. W XIV w powstawały pieśni kościelne i modlitwy, epika historyczna i rycerska i wiele innych. Ok. 1380 r powstał pierwszy przekład Pisma Świętego. Po bitwie na białej górze trwa prawie 200letni okres upadku języka. Odradza się dopiero na przełomie XVIII/XIX w. 1809 r Josef Dobrovsy publikuje gramatyke, która staje się podstawą nowego języka czeskiego (oparta na Biblii kralickiej). Leksyka była tworzona na podstawie staroczeszczyzny, polskiego, z dialektów, tworząc neologizmy, z rozysjkiego. Język piśmienniczy i oficjalny mówiony – spisowna czesztina, język kolokwialny inteligencji – hovorova czesztina, i język ogólny – obecna czesztina. Różnice pomiędzy słownictwem, składnia, fonetyką i flaksją.
Polska: Najstarsze teksty z XIV w. Duży wpływ czeski w fonetyce i leksce. Początek XVI w ukształtowanie się języka literackiego.
Chorwacja: XIV/XV w początki piśmiennictwa, najwcześniej oparta na dialekcie czakawskim literatura dalmatyńska (szczyt XVI w). Główne centra piśmiennictwa: Split, Zadar i Hvar. Pod koniec XV w rozwój piśmiennictwa w dialekcie sztokawskim jekawskim, którego najlepszy okres przypada na XVI/XVII w w Dubrowniku. W XVI w rodzi się również piśmiennictwo w dialekcie kajkawskim. XVII w upadek literatury czakawskiej, połowa XVII w dialekt czakawski przestaje pełnić funkcję języka literackiego na rzecz dialektu kajkawskiego. W XVIII w w Bośni pojawia się dzięki franciszkanom literatura religijna w dialekcie sztokawskim ikawskim, obejmuje to również Dalmację. W slawonii kształtuje się język na bazie posawskiej sztokawszczyzny ikawskiej. I pol XIX w Ljudevit Gaj tworzy jednolity język chorwacki na bazie dialektu sztokawskiego jekawskiego. Dostosowanie języka chorwackiego do reform Vuka Karadżicia, po deklaracji podpisanej w 1850 r o tworzenia języka serbsko-chorwackiego.
Słowenia: II poł XVI w powstaje religijna literatura protestancka, w tym przekład Nowego Testamentu Trubara i Pisma Świętego Dalmatina oraz pierwsza gramatyka. W II poł XVI okres stagnacji i regionalizacji. W XVIII w słowenia posiada kilka odgrębnych języków. Dopiero w I pol XIX w kodyfikacja współczesnego języka słoweńskiego. Nawiązuje on do Biblii Dalmatina, wprowadza goreńską bazę fonetyczną (zamiast doleńskiej) i poddaje się go sztucznej archaizacji. Język literaci: zborni jezik (odmiana pisana i czytana z przygotowanego wczesniej tekstu, w sytuacjach oficjalnych) i pogovorni jezik ( (język komunikacji nieoficjalnej); zmiany dotyczną fonetyki. Występują też w Słowenii lokalne odmiany języka mówionego.
Łużyce: pierwsze druki w II pol XVI w, nie stworzona jednak zostaje norma języka literackiego. Górnołużycka kształtuje się w XVII w w wariantach ewangelickim i katolickim (zjednoczenie w okresie odrodzenia narodowego), dolnołużycka też od XVII w. Języki wyłącznie w obrębie piśmiennictwa religijnego.
Słowacja: początek narowodego języka w końcu XVIII w. Język literacki kształtuje się na bazie zachodnich dialektów słowackich (bernolacztina) – Antoni Bernolak stworzył normy tego języka. W okresie odrodzenia narodowego słowacy decydują się na dialekt środkowosłowacki (L’udovit Sztur). Ostatnia kodyfikacja Samuela Czambela na początku XX w – koniec procesu normowania się języka.
Rosja: napływ elementów mówionych do języka cerkiewnego nasila się od XV do XVII w.. W I pol XVIII wieku współistnieją 2 normy języka literackiego wysoki (zbliżony do cerkiewnego) i niski (zbliżony do mówionego). 1757 r Łomonosow formułuje zasadę trzech stylów: wysoki: ody, poematy traktaty; średni: utwory sceniczne; niski:epigramaty, pieśni, korespondencja. W XIX w kończy się proces formowania się jednego języka literackiego widoczny u Puszkina. Wyrasta on na bazie stylu średniego i zachowuje więź z tradycja cerkiewną.
Bułgaria: od XVII w przenika redakcja rosyjska do języka literackiego. Do połowy XIX w język był mieszanka scs-u, redakcji rosyjskiej i serbskiej i elemantów języka mówionego. W latach ’40 dyskusja nad kształtem języka, jedni chcą zachować tradycje z językiem cerkiewnym, drudzy stworzyć język literacki na bazie mówionego (ci wygrywają), a trzeci za wprowadzeniem nowobulgarskiego, nadajac rolę arbitra cerkiewnemu przy sporach dialektalnych.
Serbia: najpierw scs, a od XII w redakcja serbska. Równolegle powstawały teksty w dialekcie sztokawskim z domieszką elementów cerkiewnych. W 1726 r redakcja serbska została zastąpiąna rosyjską. W XVIII w 3 języki literackie: red rosyjska, dialekt sztokawski i od lat ’80 slavenposrpski (miesznak elementow red serbskiej z rozyjska, elementów języka mówionego rosyjskiego i ludowego serbskiego). Vuk Karadżić oparł język na nowosztokawski dialekcie jekawskim wschodnio-hercegowińskim (ok. 1820). W trakcie przekładu Nowego Testamentu został zmuszony zaczerpnąć słownictwa z tradycji cerkiewnej. W 1868 oficjalne uznanie reformy. Obecje funkcjonują dwa warianty wymowy: jekawski u czrnogórców, serbów z bośni, chorwacji i zach Serbii i ekawski u pozostałych.
Białoruś: najpierw scs. Pierwsza książka po białorusku w XVI w (Biblia), zanik tradycji red białoruskiej w XVIII w. (w 1699 funkcje jęz urzędowego przejmuje język polski). Współczesny język kształtuje się na przełomie XIX/XX w w oparciu o dialekty ludowe.
Ukraina: od XIV do XVII w język ukraiński z domieszką elementów cerkiewnych i polskich. XVIII (końcówka) wprowadzenie języka ludowego (trawestacja Eneidy Kotlarewskiego). Ostateczne ukształtowanie z XIX w (duzy wpływ Trasa Szewczenki) na dialekcie kijowsko –połtawskim, duży wpływ też dialektó galicyjskich, stąd dwie normy języka literackiego (wsch i zach)
Macedonia: połowa XIX wieku okres kształtowania się współczesnego języka macedońskiego. 2 koncepcje: jedni chcieli utworzyć wspólny język bułgarsko-macedoński, drudzy chcieli niezależnego języka macedońskiego. Nie udało się wtedy stworzyć ogólnej normy języka. Krste Misirov na pocz XX w powraca do problemu. Zaproponował jako bazę dialekty centralnomacedońskie, a w pisowni opowiedział się za zasadą fonetyczną. Kodyfikacja tej reformy dopiero po II wojnie światowej.
8. Metody rekonstrukcji języka prasłowiańskiego
a) porównanie wszystkich języków słowiańskich
b) wykorzystanie starych takstów słowiańskich (przede wszystkim scs) -> zapisy w scsie dowodzą o rzeczach, które w dzisiejszych językach zupełnie zanikły i pozwala zrekonstruować prasłowiańską formę.
c) Zapisy wyrazów słowiańskich w tekstach obcych (nazwy osobowe lub miejscowe)
d) Analiza pożyczek słowiańskich w językach sąsiednich.
e) Analiza obcych pożyczek języka prasłowiańskiego
f) Na obszarach niesłowiańskich zachowały się słowiańskie nazwy miejscowe, które zawierają stare cechy języka pierwotnego.
g) Analiza nazw obcych na terenach opanowanych przez słowian.
h) Materiał porównawczy zaczerpnięty z innych języków indoeuropejskich.
izabellachb