dotykanie-slonia,43.pdf

filmowa psychoterapia

używana metoda, bardzo uzdrawiająca. Zalecany jej

koniec jest właśnie taki: pisz to, co czujesz, bez żad-

nej cenzury, żeby wypuścić wszystko, co cię gryzie,

a potem to spal. To, że Alex uśmiecha się na końcu,

może świadczyć o jakimś rodzaju uwolnienia i ulgi.

No i te deskorolki... Tak jakby te dzieci, tam, gdzie nie

ma miejsca dla nich, gdzie dorośli na nich nie czekają,

znalazły dla siebie przestrzeń ekspresji w ciele. Mając

temperament typu psychokinetycznego, wyrażają się

w ruchu, w tych niezwykłych akrobacjach. Wiesz

z czym mi się to kojarzy? Z kiwaniem się dzieci,

z chorobą sierocą. One w ten sposób doznają stymu-

lacji. Te nastolatki też się stymulują, przekraczają

kolejne progi lęku, wjeżdżając na poręcze, pokonując

jakieś przeszkody.

Ja w tym z kolei dostrzegłam chęć oderwania się

od ziemi. Coś w rodzaju lotu. Energię tych lotów

podkreśla, jak zwykle u Van Santa, świetnie do-

brana muzyka.

Kiedy deskorolkarze wirują po ekranie, w obraz

wstępuje życie.

Van Sant obserwuje nastolatków, ich mękę dora-

stania, czyli przygląda się człowiekowi w bodaj

najtrudniejszym okresie życia – wychodzenia

z dzieciństwa i wkraczania w dorosłość. Robił to

samo w „Słoniu”. Tamta historia, jak pamiętamy,

skończyła się szkolną masakrą.

O tyle się z tobą zgadzam, że jest to najcięższy okres

w życiu człowieka, bo wtedy zaczynamy sobie ten

ból uświadamiać. Jednak najtrudniejszy moment

jest wcześniej, tylko my o tym nie wiemy. Człowiek

w 11., 12. roku życia zaczyna się wyraźnie wyod-

rębniać ze świata i odczuwać koszmarny ból swojej

tożsamości, tego, że nie wie kim jest, że wszyscy od

niego żądają, żeby kimś był, a jednocześnie nikt mu

w tym nie pomaga. Popełnia się wtedy wiele błędów

i na ogół nie ma dla tych błędów zrozumienia ze

strony otoczenia. Alex ma wokół siebie pustkę.

Możemy się domyślać, że w niej dorastał.

W „Słoniu” Van Sant w podobnie beznamiętny spo-

sób pokazywał szkołę, bez osądzania, bez wskazy-

wania wyraźnych dowodów oskarżenia, łatwego

uzasadnienia koszmarnego wydarzenia, kiedy

dwóch uczniów kupuje przez internet broń, pozba-

wia nią życia kilkunastu kolegów i nauczycieli,

a następnie popełnia samobójstwo. W tej szkole

nie czuje się żadnej presji, my z naszej polskiej per-

spektywy w ogóle nie rozumiemy, jakie tam panują

zasady. Tak jakby nikt na tych uczniów nie zwracał

uwagi. Dominuje życzliwa obojętność.

Kiedy nie ma żadnych zakazów, dzieci dowiadują

się od dorosłych, że ich nic nie obchodzą. To jest

dla dorosłych najtrudniejsze zadanie: dać zainte-

resowanie, ale i wyznaczyć granice, które nie są

zniewoleniem. Bo dzieci muszą mieć poczucie, że

są ważne, że się zauważa, co robią. Jeśli nikogo nie

obchodzą, to hulaj dusza, piekła nie ma, nie ma

nieba... Co my mamy ze sobą zrobić?

No, na przykład możemy sobie kupić przez Inter-

net karabiny i się nimi zabawić. Chłopcy z dość

DOTYKANIE SŁONIA

NASTOLETNI ALEX Z „PARANOID PARK” PRZYPADKOWO ZABIJA

CZŁOWIEKA. NIE MA Z KIM PODZIELIĆ SIĘ TYM STRASZNYM

PRZEŻYCIEM. DLACZEGO GUS VAN SANT UPORCZYWIE

PRZYGLĄDA SIĘ CZŁOWIEKOWI W OKRESIE DORASTANIA,

ZASTANAWIAJĄ SIĘ Katarzyna Miller i Manana Chyb

Wbrew temu, co się kojarzy z profesjonalizmem

u terapeutów.

Niby nieprofesjonalny, ale dlatego skuteczny. On się

nie posługuje procedurą, tylko jest sobą w kontak-

tach z pacjentem, szczerym, głębokim człowiekiem.

Terapeuta otwiera się przed chłopakiem i dzięki

temu chłopak otwiera się na świat, może zaznać

bliskości z dziewczyną.

Z perspektywy ilmów, które zaczął robić po swoim

okresie hollywoodzkim, widać, czego Van Santowi

nie starczało w takim kinie, obowiązkowo zwień-

czonym przesłaniem – choćby najsłuszniejszym

i najszlachetniejszym. W „Gerrym”, „Słoniu” czy

ostatnim „Paranoid Park” nie da się znaleźć jednej

wykładni dla świata. Na początku swojej twórczości

reżyser pokazywał losy życiowych połamańców.

W „Moim własnym Idaho” dwóch przyjaciół parało

się prostytucją z zupełnie różnych powodów. Jeden,

bo miał złamane życie, jako niekochane, odrzucone

przez matkę dziecko, drugi, żeby zrobić na złość tacie

– burmistrzowi. Ale zarówno w ich przypadku, jak

w przypadku innych bohaterów Van Santa, także

Aleksa z „Paranoid Park”, zawsze odczuwalny jest

przeszywający ból życia.

Niezawiniony, dany nam od urodzenia. W „Para-

noid Park” temu chłopakowi doskwiera totalna

samotność. Z rozwodzącymi się rodzicami prawie

nie rozmawia, z dziewczyną, która chce się z nim

przespać, nie łączy go bliskość ani żadna nić poro-

zumienia. Mimo że nie zaznał najprawdopodobniej

w domu czynnej krzywdy, ma twarz człowieka,

którego interesuje tylko przetrwanie.

Cała opowieść jest jego wyznaniem. Pisze je do sie-

bie samego, by na końcu kartki pamiętnika spalić.

Nie decyduje się tego wysłać...

Ważne jest, że w ogóle pisze. A pisze, bo usłyszał, że

trzeba pisać „do kogoś”. W terapii jest to znana, często

M.CH.: Zrobił kolejny świetny ilm, jeden z najlep-

szych w swojej karierze; być może będzie gościć

w Polsce w sierpniu na festiwalu w Kazimierzu,

gdzie organizowana jest retrospektywa jego twór-

czości. To dobra okazja, żeby porozmawiać o Gusie

Van Sancie. Należy on do reżyserów, którzy mają

swoich wyznawców wśród kinomanów na całym

świecie. Wywodzi się z kina niezależnego, potem

miał romans z Hollywood, ale się z niego wycofał.

Powrócił do tego, co go interesuje najbardziej: kina

własnych poszukiwań artystycznych.

K.M.: Ale i w hollywoodzkich ilmach można do-

strzec wartość, choćby w moim ulubionym „Buntow-

niku z wyboru”. Najcenniejsze tam jest wskazanie

na niekonwencjonalność jako najlepsze rozwiązanie

przy wyborze sposobu życia. Zdolności twórcze,

mówi Van Sant, są naznaczone niestereotypowością.

Uwielbiam też postać terapeuty w tym ilmie. Gra

go Robin Williams: obraża się na swojego klienta,

wścieka się, gada z nim jak z partnerem, dopuszcza

do bliskości.

„Paranoid Park”: samotny

nastolatek z deskorolką (2007)

98 poradnik psychologiczny sierpień/wrzesień 2008

filmowa psychoterapia

normalnych rodzin, normalnej szkoły zaczynają się

fascynować nazizmem, przekształcają się w morder-

ców. W „Paranoid Park” Alex staje się przypadko-

wym mordercą – doświadcza strasznego przeżycia,

którym nie ma się z kim podzielić.

On ma małe zasoby wewnętrznej komunikacji, bo

ma znikomą komunikację rodzinną, dlatego tak

wewnętrznie człowiekiem, ponieważ to wszystko

opisał, przetrawił. Nie znaczy to oczywiście, że

trzeba kogoś zabić, żeby się wzbogacić. Ale otarcie

się o tragedię umożliwia przemianę. Ten okruch

radości, widoczny na jego twarzy pod koniec, może

świadczyć o tym, że chłopak zaczął dorastać. Można

powiedzieć, że dobre kino zawsze jest o dorastaniu.

Śmierć, porzucenie, strata, wielka miłość stawiają

nas wobec czegoś, co nas przerasta i co sprawia, że

już nie możemy być tacy jak przedtem.

Nieprzypadkowo Van Sant zajmuje się młodymi ludź-

mi. W jego kinie mamy do czynienia ze światem, któ-

ry jest nieprzenikniony. Jego najbardziej tajemniczy

ilm – „Gerry” – opowiada o dwóch przyjaciołach,

którzy jadą na wycieczkę na szlak przez pustkowie,

gubią drogę i przez kilka dni tułają się bez jedze-

nia i wody. Przepiękne, trochę księżycowe pejzaże,

chmury przepływające nad nimi, doskonała obojęt-

ność natury wobec zagubionego w jej przestrzeniach

człowieczka. To jest typowy dla Van Santa sposób

pokazywania świata: nieprzeniknionego, nieodgad-

nionego. I naszego obijania się o ten obojętny świat.

Chmury przepływające nad szkołą w „Słoniu” są

pokazane w taki sam sposób. W okresie dorastania

z największą mocą uświadamiamy sobie obcość świa-

ta, naszą wobec świata oddzielność. Borykamy się

wtedy z niezrozumieniem, czym ten świat jest.

Musimy z tym pozostać, nie może być tego zrozumie-

nia. Później dopiero zdajemy sobie sprawę z tego, że

w nim może być nie tylko cierpienie, ale i ulga.

Tego jednak u Van Santa nie ma. Dla niego właśnie

dorastanie jest modelowym przedstawieniem sytuacji

egzystencjalnej człowieka. Jeśli przypomnimy sobie,

jakie jest uzasadnienie tytułu ilmu „Słoń”, łatwiej

będzie nam uchwycić istotę poszukiwań reżysera.

Tytuł ten zainspirowała indyjska przypowieść o ślep-

cach, którzy podeszli do słonia i dotknęli różnych jego

części. Jeden wziął ogon za sznurek, drugi – ucho

za wachlarz, trzeci – kieł za włócznię. Podobnie jest

z nami, kiedy chcemy zrozumieć świat: nie wiemy,

z jakim zwierzęciem mamy do czynienia.

Tego słonia dotykamy tylko w jednym miejscu

– sobą samym.

W okresie dorastania z największą mocą

uświadamiamy sobie obcość świata, naszą

wobec niego oddzielność. Van Sant pokazuje,

jak się obijamy o ten obojętny świat

męczy się sam z tym, co mu się przytraiło. Te dwa

spotkania z ojcem i z matką są takie, że właściwie

mogliby się w ogóle nie spotkać. Ani się nie dotykają,

ani na siebie nie patrzą…

Porozumiewają się głównie monosylabami. Matka

go pyta, gdzie był, on nie chce mówić, to ona już nie

naciska. Wycofuje się. Van Sant pokazuje klimat,

który wszystkich dotyka...

Nazwałabym to bez-radnością. Dwa rozdzielne sło-

wa. Człowiek sobie nie radzi. Nie radzi sobie ze sobą,

z partnerem, z dzieckiem. To są wszystko tylko po-

zornie dorośli ludzie. Ten nastolatek przeżył już coś,

co nim wstrząsnęło. Jest szansa, że będzie bogatszym

„Gerry”, najbardziej tajemniczy

film Gusa Van Santa (2002)

100 poradnik psychologiczny sierpień/wrzesień 2008

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: