Hanna Dyl�gowa Dzieje Unii Brzeskiej (1596-1918) M�owi swemu po�wi�cam WYDAWNICTWO INTERLIBRO WARMI�SKIE WYDAWNICTWO DIECEZJALNE Warszawa 1996 Olsztyn S�owo wst�pne W grudniu 1995 r. mija 400 lat od ChWili, gdy papie� Klemens VIII uroczy�cie prZyj�� akces biskup�w ruskich RzecZypospolitej do jedno�ci Z Ko�cio�em RZymskim. W pa�dZierniku 1996 r. minie z kolei 400 lat od og�oszenia tego aktu na synodZie w BrZe�ciu nad Bugiem. Sprawa unii ko�cielnej by�a w�a�ciwie aktualna od prze- �omowego dla chrZe�cija�stwa roku 1054; kiedy to nast�pi� podZia� na Ko�ci� Wschodni i Zachodni, ZresZt� nie od raZu w�WCZaS ZauWaZOny pTZeZ WSZyStkICh, nle Od Ta.Zu teZ Zaakceptowany przeZ ca�y Ko�ci� Wschodni. Dopiero na prze�omie XII i XIII w. mo�na m�wi� o ca�kowitym po- dZiale obu Ko�cio��w. Pr�by pojednania mia�y miejsce m. in. na soborach w Lyonie (1274 r.) i Florencji (1439 r.). Jednak�e Zawarte tam unie nie prZetrwa�y. Z perspektywy historycZnej najtrwalsz� okaza�a si� Unia BrZeska Z 1596 T. (zawarta na zasadach Unii Florenckiej) i WZoroWane na niej p�niejsZe, siedemnastowiecZne unie w Ungvar i MunkacS (U�horod i MunkacZ). Odt�d Ko�ci� Unicki b�dzie sta�ym elementem dziej�w ziem WchodZ�cych w sk�ad RZecZypo- spolitej, a po jej rozbiorach wa�nym sk�adnikiem polityki Zaborc�w - przede wsZystkim Rosji. Od pocz�tku istnienia Unia by�a bowiem bardZo �le widZiana zar�wno prZeZ ca- r�W roSyjskich jak i Patriarchat Prawos�awny w Moskwie, 6 Dzieje Llnii Brzeskiej uwa�aj�cych unit�w za braci si�� od��czonych od prawo- s�awia. W rzeczywisto�ci Unia Brzeska zawarta zosta�a na zasa- da#h dobrowolno�ci. Ruscy biskupi prawos�awni (lwowski i przemyski), kt�rzy do niej nie przyst�pili, zachowali i swoje urz�dy i posiad�o�ci. Do Unii mo�na wi�c by�o przyst�pi�, jak i od niej odej�� (biskup �ucki), bez nara�ania si� na konsekwencje, zw�aszcza za� je�li chodzi�o o mo�nych tego �wiata. Katoliccy kr�lowie polscy, maj�cy prawo nominacji bi- skup�w prawos�awnych, nie robili trudno�ci przy odst�po- waniu od Unii. Nie stosowano wi�c panuj�cej w�wczas w Europie zasady: "cuius regio, eius religio". Niew�tpliwie ani w Brze�ciu, ani p�niej nikt wiernych o zdanie nie pyta�, ale dotyczy�o to przede wszystkim ch�op�w, kt�rzy praw oby- watelskich nigdzie nie posiadali. Szlachta mia�a natomiast zupe�n� swobod� religijn� w sprawie wyboru wyznania. W przeciwie�stwie do tej tolerancyjnej polityki rz�dy rosyjskie, likwiduj�c Uni� na ziemiach Rzeczypospolitej po rozbiorach, stosowa�y przemoc, si�� zmuszaj�c opornych unit�w do przyj�cia prawos�awia, nie pozostawiaj�c im innej mo�liwo�ci np. przej�cia na obrz�dek �aci�ski. Rosja sta�a si� zatem najwi�kszym dla Unii zagro�eniem, Iikwiduj�c j� systematycznie za Katarzyny II, Miko�aja I i Aleksandra II. Dochodzi�o w�wczas do wydarze� drama- tycznvch, cz�sto tragicznych. W styczniu 1874 r. wojsko rosyjskie dosta�o rozkaz strzelania do wiernych otaczaj�- cych cerkwie unickie w Drelowie i Pratulinie na Podlasiu, w wyniku czego pad�o kilkunastu zabitych. Sprawa odbi�a S�owo wst�pne 7 si� szerokim echem w Europie informowanej m. in. przez akredytowanych w Warszawie i w Petersburgu dyploma- t�w, dotar�a oczywi�cie i do Rzymu. Unia na ziemiach Rzeczypospolitej do XX w. przetrwa�a tylko pod zaborem austriackim w Galicji Wschodniej. Tam jednak r�wnie� "dopad�a" j� niech�� rosyjska. VV 1946 r. Ko�ci� Unicki na tych terenach, w��czonych do Zwi�zku ftadzieckiego, zosta� zlikwidowany, tym razem przez w�adze sowieckie Unici z Pratulina, kt�rzy padli w 1874 r. od kul �o�nie- rzy rosyjskich, zostali w odczuciu tamtejszej spo�eczno�ci uznani m�czennikami za wiar�. Kult ich m�cze�stwa prze- trwa� a� do odzyskania przez Polsk� niepodleg�o�ci w 1918 r., mimo prze�ladowania tamtejszych unit�w, nie chc�cych by� prawos�awnymi. Biskup reaktywowanej przez papie�a Benedykta XV diecezji podlaskiej, Henryk Prze�dziecki, postanowi� przeprowadzi� proces beatyfikacyjny M�czen- nik�w Podlaskich. Oficjalnie proces kanoniczny zosta� jed- nak otwarty dopiero w 1938 r. Wybuch II wojny �wiatowej, okupacja niemiecka w Polsce i p�niejsze rz�dy komuni- styczne uniemo�liwi�y kontynuacj� prac. Proces zako�czy� si� w diecezji dopiero w 1965 r., a akta zosta�y przekazane do ftzymu i tam wydrukowane. Okaza�o si� jednak, �e dla dobra sprawy trzeba przedstawi� sytuacj� unit�w na sze- rokim tle historycznym od pocz�tku Unii w Brze�ciu a� po czasy ich m�cze�stwa. Jego Ekscelencja Ksi�dz Biskup Jan Mazur, ordynariusz podlaski, o napisanie opracowania historycznego (Positio historica) poprosi� ni�ej podpisan�. Praca zosta�a przy- 8 Dzieje Unii Brzeskiej j�ta, a nast�pnie przet�umaczona na j�zyk w�oski i przeka- zana w 1994 r. Ojcu �wi�temu oraz Kongregacji do Spraw Itanonizacyjnych w Watykanie. 1 Opracowanie to stanowi punkt wyj�cia i podstaw� niniejszej ksi��ki. St�d te� wy- nika pewne zachwianie proporcji mi�dzy cz�ci� dotycz�c� og�lnych dziej�w Unii a cz�ci� obejmuj�c� histori� uni- t�w z diecezji che�mskiej w XIX wieku. Jednak�e przyk�ad �ikwidacji Unii w Kr�estwie Polskim, w kt�rej przygotowa- nie i przebieg zaanga�owane by�y najwy�sze rosyjskie czyn- niki rz�dowe od cesarza A�eksandra II poczynaj�c przez ministr�w, namiestnika, genera�-gubernatora i gubernato- r�w, a na najni�szych w�adzach gminnych ko�cz�c, poka- zuje jak wielk� wag� przyk�adano do ca�ej akcji wprowa- dzania prawos�awia i jak wie�kie obawy przed oporem wier- nych unit�w istnia�y w Petersburgu, Warszawie, Siedlcach i Lublinie. Hanna Dyl�gowa Cz�� W Rzeczypospolitej I H. Dyl�gowa, M�ezennicy Podlascy. Positio historica. Siedlce 1994, (mas2ynopis s. 370 + 1500). Archiwum Diecezjalne w Siedlcach. Rozdzia� 1 Przyczyny zawarcia Unii w Brze�ciu nad Bugiem w 1596 r. Po Unii Polski z Litw� w 1569 r. w granicach wsp�lnego pa�stwa nazywanego odt�d Rzeczypospolit� znalaz�y si� ogromne t�reny zamieszka�e przez prawos�awnych. Wiel- kie Ksi�stwo Litewskie obejmowa�o bowiem liczne ziemie ruskie, si�gaj�ce na wsch�d za Dniepr po Morze Czarne. Istniej�ca a� do 1795 r. Rzeczypospolita dzieli�a si� na Ko- ron� i Litw�. W sk�ad Korony wchodzi�y ziemie polskie (Ma�opolska, Wielkopolska, Pomorze, Mazowsze) i ziemie ruskie (Ziemia Che�mska, Wo�y�, Podole, Ukraina). Litwa (Wielkie Ksi�stwo Litewskie) obejmowa�a �mud�, Litw� etniczn� oraz ziemie bia�oruskie. Do trzech diecezji prawos�awnych: che�mskiej, przemy- skiej i halickiej, wcze�niej do Polski nale��cych, we wsp�l- nym pa�stwie znalaz�y si� dalsze: metropolitalna kijow- ska, po�ocka, smole�ska, czernihowska (bria�ska), turowska (pi�ska), �ucka i w�odzimierska. 12 Cz. I W Rzeczypospolitej a) Geneza idei Unii W po�owie XVI w. stan Ko�cio�a Wschodniego w Rzeczy- pospolitej przedstawia� si� nie najlepiej. Na stolicach bi- skupich zasiadali niekiedy nawet �onaci biskupi, patrz�cy w zwi�zku z tym przez palce na wykroczenia podleg�ego im kleru. Wizytacja patriarchy z Konstantynopola, Jere- miasza II, kt�ry zatrzyma� si� na Rusi w drodze do - i z Moskwy w 1588 i 1589 r., nie poprawi�a sytuacji. Wielu biskup�w prawos�awnych uzna�o wi�c konieczno�� zjedno- czenia Ko�cio�a Wschodniego w Rzeczypospolitej z Ko�cio- �em Katolickim, jako dobrze zorganizowanym, przez pod- danie si� zwierzchnictwu papie�a z zachowaniem w�asnego obrz�dku. Liczyli oni r�wnie� na umocnienie swojej pozy- cji w pa�stwie na wz�r biskup�w katolickich. Do najgor- liwszych rzecznik�w unii ko�cielnej nale�eli dwaj biskupi prawos�awni: �ucki, Cyryl Terlecki i w�odzimierski, Hipacy Pociej. R�wnie� w pewnych kr�gach Ko�cio�a Katolickiego zna- le�li si� ludzie d���cy do jedno�ci obu Ko�cio��w. Ide� unii podj�� ju� kardyna� Stanis�aw Hozjusz, kt�ry s�dzi�, �e to prawos�awni powinni prosi� o przyj�cie do Ko�cio�a Rzym- skiego, uznaj�c prymat papie�a i zachowuj�c sw�j obrz�- dek. G��wnym jednak terenem katolickiej dzia�alno�ci pro- unijnej by�o Wilno, b�d�ce siedzib� jezuickiego uniwersy- tetu i rezydencj� metropolity kijowskiego Ko�cio�a Prawo- s�awnego w Rzeczypospolitej. Z tego �rodowiska rekruto- wali si� najgorliwsi propagatorzy unii ko�cielnej, ksi�a: Piotr Skarga, Stanis�aw Warszewicki i Benedykt Herbst. Rozdz. I. Przyczyny zawarcia Unii Brzeskiej 13 Nie bez znaczenia dla idei unijnej by�y wzgl�dy natury politycznej. Wielki ksi��e moskiewski, Iwan Gro�ny, przy- j�� bowiem w 1547 r. tytu� cara ca�ej Rusi, a utworzony w 1589 r. Patriarchat Moskiewski chcia� r�wnie� ogarn�� ca�� Ru�, a wi�c i ziemie w granicach R#eczypospolitej. W 1590 r. zosta�a na synodzie w Be�zie (przeniesio- nym p�niej do Brze�cia nad Bugiem) sformu�owana de- klaracja, podpisana przez czterech biskup�w prawos�aw- nych, o ich ch�ci zawarcia unii z Ko�cio�em Katolickim. Kr�l Zygmunt III, kt�remu t� deklaracj� wr�czono, przy- rzek� im swoj� opiek�, zapewni� posiadanie dotychczaso- wych urz�d�w i beneficj�w, nietykalno�� obrz�dku wschod- niego oraz przywileje r�wne biskupom �aci�skim. Up�yn�o jednak jeszcze kilka lat zanim dosz�o do zjednoczenia z Rzy- mem. Przyczyn takiego stanu rzeczy by�o kilka. Do bardzo wa�nych nale�a�a chwiejno�� metropolity Micha�a Rahozy, kt�ry zwleka� z odpowiedzi� na przesy�ane mu w tej spra- wie listy, co op�nia�o dzia�ania. W ko�cu uda�o si� przekona� Rahoz� o konieczno�ci zwo- �ania synodu biskup�w prawos�awnych do Brze�cia, co te� si� sta�o w czerwcu 1595 r. U�o�ono w�wczas dwa adresy- jeden do kr�la Zygmunta III, drugi - do papie�a Klemensa VIII. Zebrani mianowali dw�ch najgorliwszych rzecznik�w unii, bpa �uckiego, Cyryla Terleckiego i bpa w�odzimier- skiego, Hipacego Pocieja, swoimi pe�nomocnikami do roz- m�w z papie�em. W li�cie do Klemensa VIII pisali, �e przy- st�puj� do unii zawartej w 1439 r. we Florencji, prosz�c jednocze�nie o pozostawienie ...
gluslaw32