Czasy Wazów i Sasów (1607-1763).pdf

ŻYCIE CODZIENNE

Polska Wazów i Sasów (1607-1763)

MIESZKANIE

Dwór szlachecki składał się z kilku izb przeznaczonych

na sypialnie, pokoje dzienne i pomieszczenia

reprezentacyjne. W wielu dworach urządzano również

prywatną kaplicę. Kuchnia i łaźnia umieszczane były zwykle

w osobnych budynkach ze względu na niebezpieczeństwo

pożaru.

Okna dworów miały szklane szyby, a wnętrza ogrzewane

były przez kominki i piece kaflowe. Po zmierzchu pokoje

doświetlano świecami lub łuczywami. Ściany i podłogi

przybierano wzorzystymi kilimami i kobiercami pochodzenia

perskiego lub tureckiego - zgodnie z szlacheckim

upodobaniem dla wschodniego zdobnictwa. W bogatszych

dworach spotykało się meble sprowadzane z Włoch lub

Gdańska, w uboższych zadowalano się miejscową produkcją.

Korzystano na ogół tylko z niezbędnych sprzętów, takich jak łóżka, stoły, ławy i zydle. Natomiast krzesła

wyściełane były już pewnym luksusem, przeznaczonym dla osób starych, chorych, lub znamienitych. Do

przechowywania różnych rzeczy służyły kufry i skrzynie, gdyż szafy dopiero wchodziły w użycie. Oprócz

podstawowych sprzętów wyposażenie dworu obejmowało również zegary, ozdobną broń, instrumenty muzyczne,

stoliki do pisania, obrazy (głównie o treści religijnej).

Wokół dworu zwykle roztaczał się ogród. Był on nie tylko źródłem warzyw, owoców, kwiatów i ziół, lecz także

miejscem odpoczynku i spotkań towarzyskich w ciepłych porach roku.

Rodzinom magnackim przestały wystarczać średniowieczne zamki rodowe, choćby i przebudowane w

renesansowym stylu na wzór królewskiego Wawelu. W XVII i w I połowie XVIII wieku zbudowano wiele zupełnie

nowych rezydencji, początkowo w stylu manierystycznym, potem zaś barokowym. Ich rozmiary i ostentacyjny

luksus miały wyodrębniać magnaterię z rzeszy szlachty i konkurować z dworem królewskim. Obszerne i

eleganckie rezydencje pozwalały prowadzić życie w otoczeniu licznych gości, klientów i służby, wśród

kosztownych mebli, dzieł sztuki i zadbanych ogrodów.

Początkowo pałacom nadawano jeszcze charakter obronny, nie rezygnując jednak z wysokiej jakości

architektury i przepychu wyposażenia. Wyjątkowym przykładem takiej budowli był zamek Krzyżtopór w Ujeździe

niedaleko Sandomierza, wybudowany w latach 1626-1644 przez wojewodę Krzysztofa Ossolińskiego. Miał on

mieć tyle okien, ile jest dni w roku, tyle komnat - ile tygodni, tyle sal - ile miesięcy, itd. Podobno w jednej z sal

zamiast stropu umieszczono olbrzymie akwarium i ucztujący mogli podziwiać przepływające egzotyczne ryby.

Krążące ówcześnie legendy na temat niewiarygodnego wręcz bogactwa wnętrz skusiły wojska szwedzkie, które

podczas Potopu rozgrabiły i zniszczyły zamek, który nigdy nie powrócił już do dawnej świetności. Jego ruina do

dziś robi imponujące wrażenie.

Większość magnackich

rezydencji barokowych była już

jednak typowymi pałacami

reprezentacyjnymi i mieszkalnymi

projektowanymi wedle najnowszych

wzorów zachodnioeuropejskich.

Dzięki magnackiemu mecenatowi

powstało w tym okresie wiele dzieł

architektury najwyższej próby.

Charakter barokowej rezydencji

magnackiej nosi na przykład pałac

w Wilanowie (1677-1696). Założony został on przez Jana Sobieskiego, gdy ten był już królem Polski, ale

reprezentuje gust i potrzeby typowe dla magnaterii, z której wywodził się ten najbardziej "narodowy" spośród

monarchów elekcyjnych. Za najwybitniejsze dzieło barokowej architektury rezydencjalnej w Polsce uważa się

jednak pałac Krasińskich w Warszawie zbudowany w latach 1689-1695 wedle projektu Tylmana van Gameren.

Chałupa chłopska w XVII-XVIII wieku była budowlą drewnianą, tylko na Pomorzu czasem o konstrukcji

szachulcowej (tzn. o drewnianym szkielecie wypełnionym cegłami lub gliną). Dach kryto zwykle słomą, rzadko

gontami. Nie było podłóg, tylko udeptana ziemia lub glina. Malutkie okienka przesłaniano błonami. Tylko część

chałup posiadała piece i kominy; w wielu rejonach kraju zadowalano się otwartym paleniskiem z

wyprowadzeniem dymu przez poddasze (taki typ budynku nazywa się "kurną chatą" i zaczął stopniowo zanikać w

XVIII w.). Konstrukcja chałupy była tak uproszczona, że traktowano ją czasem jako dobra ruchome - można ją

było łatwo rozebrać i przenieść w inne miejsce.

Chałupa składała się zwykle z trzech pomieszczeń - sieni, izby i komory, w których mieszkało czasem i parę

rodzin. W sieni znajdowały się paleniska lub piece, wykonywano w niej różne prace gospodarcze. Służyła ona

także jako schronienie dla drobniejszych zwierząt hodowlanych. Izba spełniała rolę podstawowego

pomieszczenia mieszkalnego, zaś w komorze trzymano żywność, plony i cenniejsze rzeczy. Umeblowanie

chałupy było bardzo skromne - najczęściej składało się ze skrzyń (używanych do przechowywania) i ław

(służących zarówno do siedzenia jak i spania). Do wyposażenia chałup należały także stoły, zydle, czasem także

łóżka. Ściany bielono, zawieszano na nich tanie, masowo produkowane papierowe obrazki religijne.

W chłopskiej chałupie było ciemno, duszno, a w zimie chłodno. Na małej powierzchni mieszkało i spało w

ścisku wiele osób. Chata często połączona była z zabudowaniami gospodarczymi, więc ludzie nie byli

odizolowani od zwierząt hodowlanych.

Zabudowa małych miast i miasteczek mało różniła się od zabudowy wsi. Przeważały domy drewniane, tylko

wokół rynków zagęszczone tak, że tworzyły zwarte pierzeje. Większość mieszczan zajmowała się, obok

rzemiosła lub handlu, również uprawą ziemi i hodowlą, zatem miasta musiały pomieścić także zabudowania

gospodarcze o wiejskim charakterze - takie jak obory, stodoły itp.

Duże miasta w Rzeczpospolitej w tym okresie na ogół nie wykraczały poza granice ustalone w poprzednich

stuleciach. Wyjątkami były: stołeczna Warszawa, wokół której rozrastały się przedmieścia, i bogaty Gdańsk,

który w XVII wieku wciąż dynamicznie się rozwijał. Murowane kamienice w centrach dużych miast, nadbudowane

do dwóch lub trzech pięter, stawały się budynkami wielorodzinnymi. Dalej od rynku przeważała jednak niska

zabudowa drewniana.

Najbogatsi mieszczanie starali się nadać swoim domom charakter reprezentacyjny wzorowany na pałacach

magnaterii poprzez zdobienie fasad w ornamenty, rzeźby i złocenia utrzymanie w modnej stylistyce.

Różnice w wyglądzie i wyposażeniu domów mieszczańskich oddawały znaczne rozwarstwienie społeczne

miast. Najbogatszych patrycjuszy stać było na sprzęty, meble i dzieła sztuki godne magnackich pałaców,

podczas gdy najuboższe domy w małych miasteczkach nie różniły się zasadniczo od chłopskich chałup.

Przeciętny dom mieszczański miał szyby w oknach, podłogi wykładano deskami lub tarcicami, a ściany

nierzadko tapetowano. Do przechowywania różnych rzeczy służyły skrzynie, często zdobione. Spało się na

ławach lub w łóżkach. W inwentarzach mieszczańskich domów występują również liczne stoły, zydle, czasem

krzesła, a u bogatszych także szafy. Wystrój wnętrz wzbogacano o kilimy, kobierce, obrazy, ceramikę, czasem

broń i zegary. Zdarzały się także dość spore biblioteki.

Dom mieszczanina był nie tylko jego mieszkaniem, lecz także miejscem pracy. Jedno z pomieszczeń

przeznaczone było na warsztat rzemieślniczy lub kupiecki kantor. W obu wypadkach starano mu się nadać

reprezentacyjny wygląd, gdyż przyjmowano w nim klientów.

W dużych miastach panował zwykle wielki ścisk. Na stosunkowo niewielkiej przestrzeni wyznaczonej przez

mury lub wały miejskie musieli się pomieścić nie tylko stali mieszkańcy, lecz także goście przyjeżdżający w

interesach, szczególnie podczas targów, lub jarmarków. Członkowie patrycjatu wznosili często na

przedmieściach drewniane rezydencje wśród ogrodów, wzorowane na dworach szlacheckich. Dawały one

złudzenie awansu społecznego i pozwalały na naśladownictwo szlacheckiego "sielskiego" stylu życia.

KOMUNIKACJA

Podróżowano wciąż głównie na piechotę,

konno lub wozem. Drogi przejezdne były tylko

zimą i latem. Na wiosnę i jesień błoto

praktycznie uniemożliwiało transport lądowy,

a w drogę wyruszali tylko najbardziej

zdeterminowani. Wielką przeszkodę w

podróżowaniu stanowiły rzeki, gdyż było

bardzo mało mostów. Na Wiśle mosty

znajdowały się tylko w Krakowie i Toruniu. W

Warszawie od 1632 wznoszono tylko mosty

łyżwowe na czas kolejnych elekcji. Na ogół

przeprawiano się przez rzeki korzystając z

brodów, bądź z przewozu łodziami lub

promami. Wozami poruszano się zwykle z

prędkością 30-40 km dziennie. Piechotą

pokonywano zaś w tym czasie kilkanaście km.

W XVII wieku poprawił się jedynie komfort podróży najdroższymi powozami. Zaczęto bowiem stosować

obrotowe przednie osie i zawieszanie pudła pojazdu na pasach. Pod koniec XVII wieku w związku z pojawieniem

się ciężkich reprezentacyjnych karet zaczęto sprowadzać wytrzymałe konie

pociągowe meklemburskie, duńskie i saskie.

Olbrzymie znaczenie dla transportu posiadał w dalszym ciągu spław rzeczny.

Najważniejszymi rzekami żeglownymi były Wisła, Bug i San, a także Warta, Pilica,

Nida, Wieprz. Największe porty leżały nad Wisłą - Kraków, Sandomierz,

Kazimierz, Warszawa, Płock, Włocławek i Toruń. Do transportu rzecznego

używano prostych tratw jak i łodzi wiosłowych różnych rozmiarów - największe z

nich, tzw. szkuty, były wyposażone w żagiel i mogły nawet odbywać krótkie rejsy

morskie. Spław Wisłą z okolic podgórskich do Gdańska zajmował na ogół kilka

tygodni, zaś powrót w górę rzeki - nawet kilkanaście.

Transport morski skupiał się przede wszystkim w Gdańsku, który obsługiwał

4/5 przewozów Rzeczpospolitej. W pierwszej połowie XVII w. przewijało się przez

port gdański od 1000 do 2000 jednostek rocznie - zdarzały się dni, kiedy

wpuszczano nawet 60 statków. Podróż morska z Gdańska do Antwerpii trwała

wówczas tydzień.

Podróżowano nie tylko w interesach. Synowie szlachty i bogatszych

mieszczan często udawali się do zagranicznych szkół, odwiedzając przy okazji

wiele miast europejskich. W warstwach tych pojawili się nawet pierwsi "turyści",

którzy ruszali w podróż kierowani tylko ciekawością świata.

Bardzo ważnym powodem podróży stały się cele dewocyjne. To właśnie w tej epoce pielgrzymowanie do

miejsc kultu stało się masowe. W porównaniu do poprzednich epok uległy jednak skróceniu trasy tych wędrówek.

Mało kto wybierał się z Rzeczpospolitej do Rzymu, nie wspominając już o Jerozolimie. Najpopularniejszym celem

stała się Jasna Góra, ale najważniejszą rolę odgrywały lokalne centra pątnicze, do których można było dotrzeć i

wrócić piechotą w parę dni.

OBIEG INFORMACJI

W XVII wieku pojawiły się w Rzeczpospolitej pierwsze gazety. Najpierw były to

rękopiśmienne gazety pisane, rozsyłane tak jak listy. Jednocześnie ukazywały się

drukowane gazety ulotne - jednorazowe wydawnictwa, rozprowadzane przez

drukarzy i wędrownych kramarzy. W drugiej połowie XVII wieku pojawiły się gazety

seryjne. Były to regularne publikacje związane z konkretnymi wydarzeniami np. z

toczonymi obradami sejmowymi.

Pierwsza polska stała gazeta ukazała się z inicjatywy dworu królewskiego w

1661 roku. Jej pełen tytuł brzmiał "Merkuriusz Polski, dzieje wszystkiego świata w

sobie zamykający, dla informacji pospolitej". Celem tej gazety było urabianie opinii

pod planowane reformy państwa. "Merkuriusz" ukazywał się tylko od 5 maja do 22

lipca w nakładzie 100-300 egzemplarzy. Liczne kolejne próby założenia gazety były podobnie krótkotrwałe.

Dopiero w 1729 zaczęła się ukazywać stała gazeta "Nowiny Polskie" (potem przemianowane na "Kurier Polski")

wraz z gazetą "Relata Refero" (potem: "Uprzywilejowane Wiadomości z Cudzych Krajów") w nakładzie ok. 1000

egzemplarzy.

Obieg informacji był oparty jednak przede wszystkim na osobistej korespondencji. Listy od znajomych

dostarczały najświeższych wiadomości zarówno szlachcie jak i bogatszym mieszkańcom miast. Magnateria

utrzymywała stałych, płatnych informatorów w Warszawie, Gdańsku i w ważniejszych miastach zagranicznych.

Cały ten system opierał się na sprawnej działalności poczty - w początkach XVIII wieku nawet z najdalszych

zakątków Rzeczpospolitej list dochodził do Warszawy po 3-4 dniach.

Produkcja książek stopniowo rosła, jednak w drugiej połowie XVII wieku znowu znaczną rolę zaczęły

odgrywać rękopisy. Najbardziej charakterystycznym wytworem intelektualnym środowiska szlacheckiego w tym

czasie stały się tzw. sylwy (z j. łacińskiego "silva rerum", czyli "las rzeczy"). Były to rękopiśmienne księgi służące

rodzinom szlacheckim, uzupełniane nieraz przez kilka pokoleń. Ich treść była mieszaniną rozmaitych tekstów -

wzorów listów, mów publicznych, rozmaitych dokumentów, druków ulotnych, utworów literackich, zapisków o

charakterze kronikarskim itd. Nawet niektórzy wybitni literaci tej epoki nie odczuwali potrzeby drukowania swoich

utworów - zupełnie wystarczał im sprawny obieg rękopiśmienny. W manuskrypcie pozostawała na przykład

twórczość Wacława Potockiego.

Drukiem ukazywała się przede wszystkim literatura dewocyjna i prawnicza, a także panegiryki i kalendarze.

Coraz więcej książek pojawiało się w domach szlachty i bogatszych mieszczan. Typowa biblioteka w tych

środowiskach obejmowała kilka lub kilkanaście woluminów, na ogół wydawnictw dewocyjnych, poradników i

kalendarzy. W 1747 roku biblioteka Załuskich w pałacu przy ul. Daniłowiczowskiej w Warszawie udostępniła do

użytku publicznego jeden z najbogatszych księgozbiorów w Europie liczący 180 tys. tomów.

UBIÓR

Piękny strój w pojęciu wszystkich warstw

społecznych Rzeczpospolitej tego okresu miał być

przede wszystkim kosztowny, jaskrawy i uzupełniony

olbrzymią ilością ozdób. Preferowano ciężkie, szlachetne

materiały i mocne, nasycone kolory: żółty, zielony,

błękitny, pomarańczowy, czerwony, które swobodnie

łączono w kontrastowy sposób. Do tego noszono

kosztowną i masywną biżuterię, drogie pióra, futra, pasy i

zdobioną broń. Ideał ten realizowano w różny sposób

zależnie od możliwości finansowych. Magnateria, bogata

szlachta i miejscy patrycjusze chodzili na codzień w

pysznych strojach, zaś chłopi i ubodzy mieszczanie

jedynie od święta przystrajali się w tanie wstążki, czy

mosiężne błyskotki. W okresie tym wciąż jeszcze ubiór

męski charakteryzował się większą zdobnością i

kosztownością niż kobiecy.

W XVII wieku ukształtował się tak zwany strój

narodowy, czyli reprezentacyjny ubiór warstwy

szlacheckiej, noszony również chętnie przez część

magnaterii i mieszczaństwa. Powstał on z

przekształcenia tradycyjnych wzorów ubrań litewsko-

ruskich i węgierskich pod znacznym wpływem estetyki

wschodniej - tureckiej i tatarskiej. Ubiór męski składał się

z lnianej koszuli wpuszczanej w spodnie uszyte z

ozdobnego płótna. Na to wkładano żupan, czyli długą

szatę rozciętą z przodu, zapinaną na gęsto umieszczone

guziki. Jego rękawy miały charakterystyczny kształt -

szerokie w górze zwężały się ku dłoniom. Żupan

przewiązywano długim i szerokim, wzorzystym pasem z jedwabiu. Pasy takie

sprowadzano z Turcji i Persji, a nawet Indii, lub wytwarzano na miejscu wedle wschodnich wzorów (obecnie

nazywa się je często pasami słuckimi - od miasta Słuck, w którym mieściła się znana ich manufaktura, założona

jednak dopiero ok. 1750 roku). Ubraniem wierzchnim była delia (rodzaj płaszcza bez rękawów, często podbijana

futrem), lub kontusz, czyli długa szata rozchylona z przodu, z charakterystycznymi głęboko rozciętymi i luźno

zwisającymi rękawami, które zarzucano na plecy. Strój uzupełniały buty z cholewami, w które wpuszczano

nogawki spodni. Skarpety i pończochy dopiero wchodziły w użycie wśród zamożniejszych, zatem przeciętny

szlachcic wykładał buty słomą i owijał stopy onucami. Na głowę zakładano wysoką czapkę obszytą w koło futrem

i przybraną piórami.

Strój narodowy wymagał także odpowiedniej fryzury. Włosy podgalano wysoko na karku. W połowie XVII

wieku zarzucono zwyczaj noszenia brody, pozostawiając tylko długie, podkręcane wąsy. Swą zamożność

okazywano poprzez dobór materiałów, kosztowność ozdób i białej broni - szabla była bowiem nieodzownym

elementem szlacheckiego stroju.

Ubiór kobiecy był skromniejszy, częściowo wzorowany na męskim. Na koszulę (często zdobioną haftami i

koronkami) szlachcianki zakładały długie do ziemi suknie łączące marszczoną spódnicę z obcisłym stanikiem.

Jako okrycie wierzchnie służyły delie lub kontusiki

wyraźnie wzorowane na modzie męskiej. Rozmaite były

kształty obuwia kobiecego, naśladującego zwykle

wyroby zachodnioeuropejskie. Ubiór dopełniała

biżuteria złota lub srebrna: diademy, zausznice,

naszyjniki, pierścionki, broszki, a także sznury pereł,

których używano również do obszywania odzieży. Strój

szlachcianki silniej podlegał jednak wpływom mody

zachodnioeuropejskiej, dzięki czemu odznaczał się

sporą różnorodnością kroju i swoistym eklektyzmem

wzornictwa, łączącego elementy polskie, francuskie,

hiszpańskie i holenderskie.

Dziewczęta na ogół nie skracały włosów - nosiły je

rozpuszczone lub zaplecione w warkocze, które

obcinano dopiero z chwilą zamążpójścia. Mężatki

skrywały włosy pod czepcami, które jednak - w przeciwieństwie do używanej jeszcze w

XVI wieku podwiki, otulającej całą głowę z wyjątkiem twarzy - mogły ukazywać część

pieczołowicie ufryzowanych pukli i loków. Trzeba dodać, że w XVII wieku nie przyjęły

się jeszcze w Rzeczpospolitej peruki, powszechnie używane na Zachodzie.

Strój szlachecki nie był jednak niezmienny - ulegał silnym wpływom mody, zachowując wszakże swój

charakter. Jan Chryzostom Pasek pisał: "co ja już pamiętam odmiennej coraz mody w sukniach, w czapkach, w

botach, szablach, [...] o Boże święty, nie spisałby tego na dziesięciu skórach wołowych". Nawet nie minie rok i

ubranie staje się niemodne: "nie tak zażywają: to psuj, to przerabiaj albo na tandetę daj, a insze sprawuj. [...]

Między ludzi wyjechawszy, to zaraz jak wróble na sowę: dziw, dziw; zaraz palcem pokazują, zaraz mówią, że ten

strój pamięta potop." Modę kreowały dwór królewski i dwory magnackie, na których ze strojem narodowym

konkurowały ubiory cudzoziemskie: francuskie, hiszpańskie, włoskie, także niemieckie. Cudzoziemcy w służbie

królów elekcyjnych, a także dwory królewskich małżonek propagowały atrakcyjne sposoby ubierania się.

Również część bywałej w świecie magnaterii zarzuciła strój narodowy na rzecz odzieży modnej na Zachodzie.

Ubiory cudzoziemskie nosiła także część mieszczan, przede wszystkim w

Gdańsku, Elblągu i innych miastach pruskich, w których zaznaczały się silnie wpływy

mody niemieckiej, niderlandzkiej i angielskiej. Mieszkańcy prowincjonalnych

miasteczek preferowali jednak kroje wzorowane na stroju szlacheckim. Szlachta

starała się od nich odróżnić administracyjnie narzucając mieszczanom rozmaite

ograniczenia w gatunku materiałów, kolorystyce (karmazyn uważany był powszechnie

za kolor szlachecki, żółty zaś za mieszczański), a przede wszystkim zakazując

noszenia białej broni. Zakazy te były oczywiście uporczywie łamane.

Odzież chłopska, podobnie jak rzemieślnicza, wyraźnie dzieliła się na roboczą i

odświętną. Ubrania noszone do pracy były skrajnie uproszczone, tanie, często bardzo

zniszczone. Strój świąteczny chłopów odznaczał się pewnym zróżnicowaniem

regionalnym, ulegał wszakże silnym wpływom ubioru szlacheckiego. Ograniczenia

finansowe powodowały, że stosowano głównie materiały domowej produkcji. Dążono

wszakże do nadania ubiorom ozdobnego charakteru poprzez ich farbowanie,

haftowanie, obszywanie sznurkiem, guzikami lub guzami. Bogatsi mogli sobie

pozwolić na zakup materiałów w miasteczkach lub od kramarzy i zamawianie odzieży

u krawców. Czasem w chłopskiej skrzyni znaleźć można było nawet kontusz.

Generalne zasady ubierania się chłopów przypominały strój szlachecki:

mężczyźni zakładali na spód zakładano koszulę i spodnie, a jako ubiór zewnętrzny służyła szata przypominająca

krojem żupan. Kobiety nosiły dwuczęściowe suknie z gorsetami, naśladując mieszczki i szlachcianki. Chłopi i

biedota miejska musieli się zadowolić jednak najtańszymi ozdobami i biżuterią. Także buty były dla nich

luksusem - na codzień chodziło się boso lub w łapciach domowej roboty, zakładając wyroby szewców tylko do

kościoła.

UBIÓR

Galeria

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: