"Idzicie wszyscy do Pioruna"-- zaklęcie polskie
Za sprawą grupy badaczy pragnących zdaje się za wszelką cenę ujednolicić imiona bogów słowiańskich, wdarło się do naszej świadomości takie oto przeświadczenie, że bóg gromowładny nosił u Polan imię Perun. Tyle, że… właściwie nie wiadomo kto tego dowiódł i czy w ogóle ktoś uznał to za pewnik. Mało tego, wyraźnie przeczą temu zarówno źródła historyczne, tradycja staropolska, badania językowe i wreszcie żywe do dziś porzekadła. Wszystkie one bez wyjątku (w odniesieniu do Polan czy dawnych jak i współczesnych Polaków) wskazują jednoznacznie na imię PIORUN lub GROM. Tu mała uwaga, dziś już wiemy, że kronikarze staropolscy stykali się z żywymi wierzeniami o rodowodzie pogańskim. Niestety nie zawsze i nie wszyscy zdajemy sobie z tego sprawę. W takim przypadku warto zapoznać się na początek z materiałem "Chrzest Polski?" dostępnym w naszym serwisie.
Zacznijmy od najstarszych tekstów do najnowszych, dla pełnej jasności po kolei:1. W "Kronice" Marcina Bielskiego z 1551 czytamy: "Bogá iednego chwalili / zwłaszcża tego który gromy spráwował / bo sie gromu bali", a jego syn, sekretarz Zygmunta III Wazy, Joachim Bielski w uzupełnionym wydaniu "Kroniki" pisze "chwalili i Pioruna, Ruś zwłaszcza".2. Maciej Stryjkowski w roku 1577 w "O początkach..." pisze: "Kryste tys Mieszka śleporodzonego oświecił, Polskęś przywiódł do krztu swego, Tobie ustąpił Grom, Ladon, Marzanna, Pogwizd, Ziewanna". Co bardzo interesujące Grom zastępuje tu strukturalnie Jasza (łac. Yassa lub Jessa) czyli w źródłach staropolskich najważniejsze imię polskiego gromowładcy.3. W roku 1584 ksiądz Jakub Wujek, rektor kolegiów jezuickich i uznany tłumacz Biblii w swojej "Postylli Większej" punktuje: "Byłá kiedyś Polská nászá ćiemnośćiami / kiedy miásto práwego á żywego Bogá / ládá Dyabelstwa / Iesze / Lády / Nije / Márzány / Ziewány / Zyzylie / Zywe / Pogody / Pochwisty / Lelipoleli / Pioruny / Gwiazdy / Węże chwaliłá".4. Stanisław Sarnicki żyjący w latach 1532-1597 stwierdza: "Bóg gromów Piorunem był nazywany od starych Polaków." 5. Encyklopedia Orgelbranda z 1898 roku podaje hasło: "[staroruski] Perun, polski Piorun, litewski Perkunas, łotewski Perkous, jedno z najważniejszych bóstw pogańskich Słowian, Litwinów i pokrewnych im narodów, któremu przypisywali, że władnie gromem i że zsyła na ziemię urodzajny deszcz".6. Zgodnie z powyższą tradycją jeszcze w 1904 roku Jan Karłowicz w "Opisie ziem zamieszkanych przez Polaków" tak określa gromowładcę: "Głównem znamieniem wiary aryjskiej był tak zwany dualizm, to jest przekonanie, że we wszechświecie działają dwie wrogie sobie potęgi: dobra, jasna, słoneczna, niebieska, gromowładna — Piorun i zła, ciemna, szkodliwa, kryjąca słońce w mroku chmur i nocy — Bies, Czart, Złe, Licho, zwane później Dyabłem, Szatanem."7. W roku 1926 hiperkrytyczny Aleksander Bruckner w swoim słowniku etymologicznym języka polskiego postuluje pierwotne, słowiano-bałtyjskie imię boga w brzmieniu Pierkyn-Piorun, z którego powstałby staropolski Piorun i staroruski Perun: " piorun, (ludowe, śląskie, pieron, bez przegłosu), piorunować , itd.; prasłowiańska nazwa ‘gromu’; pozornie od piorę » prać, wedle biegun ; w istocie zniekształcony dawny «pieryn z ‘pierkyn, lit. Perkunas, do-I słownie: »dębowiec«, od nazwy ‘dębu’, ‘perky, łac. guerats (z «percus), niem. Fóhre (inne drzewo); był to bóg gromowy litwo-słowiański, najwyższy (stąd u Finów nazwa ‘djabła’, pergene), porównaj czeskie prkno (p. parkan). Postać peryn ocalała na Bałkanie i Rusi w nazwach miejscowych; ludowe pienin, pieroński, jest starsze niż piorun, tzn. jeszcze bez przegłosu pierwotnego ie. Kult pierwotnego boga-gromowca, Pierkyna-Pioruna, ustąpił przed nowszemi, wznowił się na Rusi Kijowskiej za Warjagów, czcicieli Thora-Pioruna. My niemal jedyni zachowaliśmy nazwę piorun dla ‘gromu’, inni Słowianie jej nie znają, mają tylko grom ; ależ i nasza nazwa [obecnie] nie ma żadnego mitycznego znaczenia: ponieważ piorun z nieba spada, więc djabłów tropi, lecz to mit nie pogański, tylko chrześcijański; pomijamy fałszerstwa słowackie o ich bogu paromte ; i serb. perunika, ‘kaczopysk’. niczego nie dowodzi. U nas piorunkami zwano ‘grosze’ na początku XVI wieku, z czeskiego perunek, »Po«» grosz’, a wypadła z niemi podobna katastrofa, jak z tymfami w 150 lat później." Zdumiewa przy okazji powszechna (obecnie) legedna miejska, która głosi iż to jakoby Bruckner postuluje dla Polan boga o imieniu Perun!8. Aleksander Gieysztor w swojej Mitologii Słowian z 1986 roku w kwestii słowiańskiego gromowładcy dokonuje czynów iście akrobatycznych i prawdopodobnie dopiero tutaj zaczyna się zamieszanie, być może polegające na niezrozumieniu jego wywodu o następującej treści: "Nie wydaje się, to dziś imieniem bóstwa utworzonym z wyrazu pospolitego "piorun", zachowanego tylko w polszczyźnie. Stało się raczej odwrotnie: dawna nazwa teologiczna uległa laicyzacji i dała początek terminowi na oznaczenie zjawiska atmosferycznego [a więc równie dobrze Piorun -> piorun], którego niezwykłość nie wymaga komentarza. W językach litewskim i łotewskim ten sam wyraz służy do nazywania i bóstwa, i gromu". Jak widzimy Gieysztor w żadnym momencie nie stwierdza tu, że nie funkcjonowało u Polan takie imię jak Piorun. Wręcz wskazuje na taką możliwość. Oczywiście bezdyskusyjnym jest, że Aleksander Gieysztor znaczenie słowiańskiego imienia gromowładcy wywodzi od postulowanego rdzenia *per-, ale czy tylko? Czyni to również od takich słów jak "prać/piorę" (tu wyraźnie nie zgadza się z Brucknerem) czyli jednoznacznie związanych z omawianym tutaj Piorunem. Do tego Gieysztor podaje jako możliwe funkcjonowanie u Lechitów takich imion bogów jak Piorunic i Pioruniec. I to nie koniec, badacz ten przytacza nazwę miejscową "Piorunowy Dział" nad Popradem. Rzecz jasna usiłuje odnaleźć i Peruna. Nieco rozpaczliwie poszukując w Polsce imienia Perun podaje nazwę miejscową "Przeginia" opatrując to znamiennymi uwagami: "w Polsce plon poszukiwawczy jest jakby skromniejszy", "być może" i "strona etymologiczna tego wywodu może budzić wątpliwość".9. Andrzej Bańkowski w swoim słowniku etymologicznym języka polskiego z roku 2000 przy haśle PIORUN wskazuje na nazwy odnoszące się do postaci, a więc nie tylko zjawiska: "uderzeniowy spływ elektryczności z chmury do ziemi, któremu towarzyszy zjawisko optyczne (por. BŁYSKAWICA) i akustyczne (por. GROM, GRZMOT)' około 1420 (= łacińskie fulmen w "Wokabularzu Trydenckim"), nazwy osobowe: Piorun 1391, Piorunek 1432, Piorunowski 1426, nazwy miejscowe: Piorunkowice około 1300 na Śląsku, Piorunowo 1390 w Wielkopolsce wschodniej, na Mazowszu południowym (dziś Piorunów koło Łaska, koło Turska, koło Błonia sochaczewskiego); wymarłe per-unъ 'pracz-uderzacz', reliktowo tylko w polskim (skąd też zapożyczenie do białoruskiego, ukraińskiego), od vb. wymarłego pьr-a-ti, pere-, por. PRAĆ; *per-oun-o-s, skąd też greckie. keraunós 'piorun' (już u Homera plēgeìs keraunõi 'uderzony piorunem'), eufem. zamiast ºperaunós. Stąd też staroruski Perunъ, imię boga piorunów, replika staroszwedzkiego imienia takiego boga (staroislandzki Thor-r) […] W przekleństwach piorun (głównie małopolskich, śląskich pieron, pierón) zwykle za wzorem niemieckim, por. "niech go piorun trzaśnie!" […] ładniej brzmi starsze "bodaj to pioruny biły! (1794); polskim obyczajem piorun eufem. zamiast diabeł (np. idź do pioruna! […])". Przy okazji warto zwrócić uwagę na kaszubskie porzekadło "niech to piorën weznie" najwyraźniej odnoszące się do postaci, a nie zjawiska atmosferycznego oraz z kieleckiego: "Zwykle, gdy [Planetnicy] wielkie deszcze spuszczają i bardzo w chmurach zawichrzą, PIORUN goni za niemi aby ich pozabijać, oni zaś co tchu uciekają i kryją się w drzewach" (Kolberg).10. Poradnia językowa PWN, hasło "piorun i Perun" (22.01.2011), jeden z internautów zadał następujące pytanie: "Witam. Jaka jest etymologia pospolitego wyrazu piorun? Czy możliwe jest jego pochodzenie, jak to twierdził Bruckner [chwileczkę... Bruckner pisze o bogu Pierkyn-Piorun!!!], od imienia słowiańskiego boga Peruna?" Odpowiedź: "Słowa piorun i Perun, w języku prasłowiańskim równobrzmiące, pochodzą od prasłowiańskiego czasownika o znaczeniu 'bić, uderzać', nb. spokrewnionego z dzisiejszym czasownikiem prać." (Mirosław Bańko, Uniwersytet Warszawski, http://poradnia.pwn.pl/lista.php?id=11777). Czy odpowiedź na to pytanie w świetle powyższych informacji mogła być inna?11. Strony PWN odnoszące się do zasad pisowni języka polskiego przynoszą jeszcze bardziej niepokojące informacje. Wynika z nich, że polska pisowania "Perun" może być efektem zwyczajnego błędu lub "romantycznego poprawienia" nie na zbyt dostojnie brzmiącego imienia:Literę е oddajemy przez:1) je — na początku wyrazu, po samogłoskach i po ъ, ь, np. Елена —Jelena; дует —dujet; объехал —objechał, фельетон —fieljeton;2) e — po ж, л, ц, ч, ш, щ, np. жена —żena, Лермонтов —Lermontow, цена —cena, Чернышевский —Czernyszewskij, шелест —szelest, щека —szczeka; w nazwiskach obcego pochodzeniaеpo wszystkich spółgłoskach transkrybujemy jakoe, np. Еренбург —Erenburg, Мендельсон —Mendelson;3) ie — po wszystkich innych spółgłoskach, np. дед — died, семь — siem´, земледелец — ziemledielec [czyli Перун — Pierun ]. ( http://so.pwn.pl/zasady.php?id=629697 )
Z powyższego wynika jasno, iż forma "Perun" w języku polskim jest niezgodna z zasadami transkrypcji z języka rosyjskiego, a jej prawidłowa forma brzmi bardzo swojsko to jest "Pierun". W przypadku transkrypcji z współczesnego języka ukraińskiego będzie to już jednak forma poprawna. Mamy więc obecnie do czynienia z wieloma modyfikacjami teonimu: polski Piorun/Pierun/Pieron, ukraiński Perun i rosyjski Pierun.
Zapis słowa "Perun" w alfabecie cerkiewnosłowiańskim.
Cóż więcej dodać? Może tylko to, że niektórzy badacze na podstawie opracowanych śladów mitologicznych stwierdzają na terenie Słowiańszczyzny istnienie boga gromowładnego kodowanego imieniem Perun. Jest to więc, w przypadku terenu innego niż dawna Ruś kijowska pisownia umowna. Żaden z szanujących się badaczy nigdy nie ogłosi, że u Słowian tylko pod takim imieniem czczono Gromowładcę. Ba, uzasadnione są przypuszczenia, że badacze imię Perun wręcz źle zapisali wyrzucając z niego samogłoskę "i". Na przykład owym kodowaniem nie przejmują się zupełnie Rosjanie, dla których gromowładca nosi imię Pierun, a nie Perun czyli zupełnie tak samo jak u nas (w niektórych gwarach). No i bardzo dobrze, bo słowiańskie "e" zmiękczało - palatalizowało poprzedzająca spółgłoskę, więc najpewniej i Starorusini wymawiali to słowo jako "Pierun"+ jer twardy. Uwzględniając powyższe to najwyraźniej Perun (w wymowie twardej) może być formą współczesną, a nie odwrotnie. Tylko w takim razie dlaczego wysuwa się w Polsce dość powszechnie wnioski, że jakoby jego [Peruna] nazwa została przez Polan "sprofanowana" i dziś funkcjonuje po prostu jako "piorun" (wymowny przykład za forum internetowym Paranormalium)? Czyżby miało się tu odzywać kolejne echo narodowych kompleksów? Wypada to tylko podsumować staropolskim porzekadłem: "Boże ty widzisz i nie grzmisz!". Przypomnijmy więc: imię gromowładnego boga Polan w naszej tradycji (prócz imienia Jasz i Jesza) to przede wszystkim PIORUN, Pierun, Pieron lub Grom.
Wykorzystana literatura:- Dziady. Teatr święta zmarłych, Leszek Kolankiewicz, Słowo / Obraz Terytoria, Gdańsk 1999.- Aleksander Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 1986.- Andrzej Bańkowski, Słownik Etymologiczny Języka Polskiego, PWN 2000.- Aleksander Bruckner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wiedza Powszechna 1989.- Jacek Dobrowolski, Dziady czyli nie wszystko, Miesięcznik "Teatr" nr 11 i 12/2000.- Jan Karłowicz, Opis ziem zamieszkanych przez Polaków, Warszawa 1904.- Poradnia Językowa Wydawnictwa Naukowego PWN.
4
zagatka