MARY BERG DZIENNIK Z GETTA WARSZAWSKIEGO prze�o�y�a Maria Salapska Czytelnik � Warszawa 1983 Przek�ad z orygina�u: �Warsaw Ghetto. A Diary by Mary Berg", edited by S. L. Shneiderman, New York 1945 � Copyright for the Polish edition by S.W. �Czytelnik'*, Warszawa 1983 Opracowanie graficzne: Jan Bokiewicz ISBN 83-07-01043-8 Wst�p Dziennik Mary Berg, pierwszy autentyczny dokument z dziej�w warszawskiego getta, zosta� opublikowany w j�zyku angielskim przez L. B. Fishera w Nowym Jorku, w kwietniu 1945 roku, i przyj�ty przez ameryka�skich czytelnik�w jako �wiadectwo masowych mord�w dokonywanych przez Niemc�w na �ydach w Polsce. �wiadectwo wystawione przez naocznego �wiadka. W licznych recenzjach, jakie ukaza�y si� w ameryka�skiej prasie, wielokrotnie podkre�lano talent i niezwyk�y zmys� obserwacyjny m�odej kobiety, kt�ra potrafi�a w tak przekonywaj�cy spos�b przedstawi� tragiczny obraz walki, oporu i �mierci �yd�w w Polsce okupowanej przez nazist�w. Wkr�tce jej dziennik ukaza� si� r�wnie� w j�zyku francuskim, w�oskim, du�skim, hiszpa�skim, portugalskim i hebrajskim. Przek�ady drukowano tak�e w odcinkach w codziennej prasie na ca�ym �wiecie. Do dzi� ksi��ka ta uwa�ana jest za jeden z najwa�niejszych dokument�w opisuj�cych codzienne �ycie warszawskiego getta, a tak�e bierny op�r przejawiaj�cy si� w dzia�alno�ci rozmaitych nielegalnych organizacji kulturalnych i socjalnych oraz w przygotowaniach do walki zbrojnej. Niew�tpliwie jest to ksi��ka wyj�tkowa, je�li chodzi o przedstawienie wysi�k�w m�odych ludzi, ich �ycia po�r�d narastaj�cego g�odu i zagra�aj�cej zewsz�d �mierci. Jako m�oda dziewczyna, Mary Berg (Miriara Wattenberg), c�rka znanego ��dzkiego antykwariusza dziei sztuki, wykazywa�a uzdolnienia plastyczne i literackie. Gdy wojska nie- 9 mieckie napad�y na Polsk�, mia�a pi�tna�cie lat. Wraz z rodzin� przebywa�a na wakacjach w Ciechocinku. Jak przyznaje, zacz�a prowadzi� dziennik pod wp�ywem chwilowego impulsu, poczynaj�c od 1 sierpnia 1939 roku. Wattenbergowie niezw�ocznie wr�cili do �odzi, kt�ra wkr�tce zosta�a przy��czona do Rzeszy. Dzi�ki temu, �e matka Mary by�a obywatelk� ameryka�sk�, ca�a rodzina korzysta�a z pewnych przywilej�w, jakie nazi�ci stosowali wobec os�b posiadaj�cych obywatelstwo kt�rego� z neutralnych kraj�w, a mieszkaj�cych w Polsce. Gdy Niemcy skonfiskowali nale��ce do Wattenberg�w dzie�a sztuki i zarekwirowali ich obszerne mieszkanie w �odzi, rodzina przenios�a si� do Warszawy w nadziei, �e tu b�dzie j� chroni� ameryka�ski konsul. Nadzieja ta okaza�a si� jednak iluzj�, bowiem wraz z innymi �ydami mieszkaj�cymi w Warszawie Wattenbergowie zostali zamkni�ci za ogrodzeniem z kolczastego drutu, jakie otacza�o nowo utworzone getto. Przez trzy lata Wattenbergowie �yli w piekle getta, cho� od pocz�tku nale�eli do ma�ej grupki uprzywilejowanych po�r�d prawie 600 000 �yd�w st�oczonych w getcie, kt�rego powierzchnia by�a stale zmniejszana przez w�adze niemieckie. W getcie Mary szybko przy��czy�a si� do aktywnej �ydowskiej m�odzie�y, kt�ra nie chcia�a podda� si� rozpaczy. Bra�a udzia� w nielegalnej dzia�alno�ci gminy, pracowa�a w rozmaitych organizacjach samopomocy, ucz�szcza�a na kursy grafiki i architektury, gdzie zyska�a uznanie za swoje projekty. �piewa�a nawet w m�odzie�owym k�ku teatralnym pod nazw� ��dzki Zesp� Artystyczny, symbolicznie okre�lanym skr�tem �ZA � jak�e wymownym w j�zyku polskim. 19 czerwca 1942 roku Mary zosta�a wraz z rodzin� internowana na Pawiaku, gdzie znalaz�o si� r�wnie� kilkudziesi�ciu obywateli innych pa�stw � �yd�w i nie-�yd�w. Dzia�o si� to w przededniu masowej deporatcji �yd�w z getta do Treblinki, bowiem nazi�ci chcieli odizolowa� i wykluczy� z deportacji cudzoziemc�w � g��wnie Brytyjczyk�w i Amerykan�w � kt�rych mieli zamiar wymieni� na znaczniejszych spo�r�d nazist�w uwi�zionych przez aliant�w. 6 Podczas sze�ciu miesi�cy, jakie Mary Berg sp�dzi�a na Pawiaku, robi�a w swoim dzienniku zapiski dotycz�ce tragedii rozgrywaj�cych si� za murami wi�zienia, na ulicach, a tak�e spisywa�a relacje �ydowskich i polskich wi�ni�w przywo�onych na Pawiak z getta i ze strony �aryjskiej". Z okien wi�zienia obserwowa�a masowe egzekucje i deportacje, w tym likwidacj� Domu Sierot Janusza Korczaka, kt�ry znajdowa� si� na Dzielnej, naprzeciw wi�zienia. Mary zapisa�a wie�ci, jakie do niej dotar�y, tzn., �e dr Korczak wraz z dzie�mi zosta� wyprowadzony na cmentarz na G�siej, gdzie wszystkich zastrzelono na miejscu. Z p�niejszych relacji wynika jednak, �e Korczak z dzie�mi zgin�� w Treblince. 17 stycznia 1943 roku wys�ano z Pawiaka pierwszy transport internowanych cudzoziemc�w. Odby�o si� to tu� przed intensyfikacj� masowych deportacji z getta, wobec kt�rych podj�te zosta�y pierwsze pr�by zbrojnego oporu przez �OB � �ydowsk� Organizacj� Bojow�. W tym pierwszym transporcie znalaz�a si� Mary Berg, jej rodzice i m�odsza siostra. Po wyczerpuj�cej podr�y przez Niemcy i Francj� przybyli do Vittel. (W tym samym Vittel w jaki� czas p�niej zosta� internowany znany poeta pisz�cy w j�zyku hebrajskim i jidysz � Icchak Kacenelson � kt�rego p�niej deportowano z Vit-tel do obozu �mierci w Polsce.) 14 marca 1944 roku rodzina Wattenberg�w przyby�a do Nowego Jorku na szwedzkim statku s/s �Gripsholm". By�em w t�umie reporter�w, kt�rzy czekali na przybycie z okupowanej przez nazist�w Europy pierwszego transportu obywateli ameryka�skich wymienionych za niemieckich je�c�w. Podczas mego spotkania z Wattenbergami dziewi�tnastoletnia Mary powiedzia�a mi, �e uda�o si� jej wywie�� dwana�cie ma�ych notesik�w z zapiskami w j�zyku polskim, kt�re robi�a podczas pobytu w warszawskim getcie. A wi�c notatki te by�y pierwszym autentycznym �r�d�em informacji o okupacji niemieckiej w Polsce w og�le, a szczeg�lnie o getcie w Warszawie. Ze zgroz� odczytywa�em drobniutkie literki na g�sto zapisanych stronach notes�w. Z obawy, �e notatki mog�yby mieckie napad�y na Polsk�, mia�a pi�tna�cie lat. Wraz z rodzin� przebywa�a na wakacjach w Ciechocinku. Jak przyznaje, zacz�a prowadzi� dziennik pod wp�ywem chwilowego impulsu, poczynaj�c od 1 sierpnia 1939 roku. Wattenbergowie niezw�ocznie wr�cili do �odzi, kt�ra wkr�tce zosta�a przy��czona do Rzeszy. Dzi�ki temu, �e matka Mary by�a obywatelk� ameryka�sk�, ca�a rodzina korzysta�a z pewnych przywilej�w, jakie nazi�ci stosowali wobec os�b posiadaj�cych obywatelstwo kt�rego� z neutralnych kraj�w, a mieszkaj�cych w Polsce. Gdy Niemcy skonfiskowali nale��ce do Wattenberg�w dzie�a sztuki i zarekwirowali ich obszerne mieszkanie w �odzi, rodzina przenios�a si� do Warszawy w nadziei, �e tu b�dzie j� chroni� ameryka�ski konsul. Nadzieja ta okaza�a si� jednak iluzj�, bowiem wraz z innymi �ydami mieszkaj�cymi w Warszawie Wattenbergowie zostali zamkni�ci za ogrodzeniem z kolczastego drutu, jakie otacza�o nowo utworzone getto. Przez trzy lata Wattenbergowie �yli w piekle getta, cho� od pocz�tku nale�eli do ma�ej grupki uprzywilejowanych po�r�d prawie 600 000 �yd�w st�oczonych w getcie, kt�rego powierzchnia by�a stale zmniejszana przez w�adze niemieckie. W getcie Mary szybko przy��czy�a si� do aktywnej �ydowskiej m�odzie�y, kt�ra nie chcia�a podda� si� rozpaczy. Bra�a udzia� w nielegalnej dzia�alno�ci gminy, pracowa�a w rozmaitych organizacjach samopomocy, ucz�szcza�a na kursy grafiki i architektury, gdzie zyska�a uznanie za swoje projekty. �piewa�a nawet w m�odzie�owym k�ku teatralnym pod nazw� ��dzki Zesp� Artystyczny, symbolicznie okre�lanym skr�tem �ZA � jak�e wymownym w j�zyku polskim. 19 czerwca 1942 roku Mary zosta�a wraz z rodzin� internowana na Pawiaku, gdzie znalaz�o si� r�wnie� kilkudziesi�ciu obywateli innych pa�stw � �yd�w i nie-�yd�w. Dzia�o si� to w przededniu masowej deporatcji �yd�w z getta do Treblinki, bowiem nazi�ci chcieli odizolowa� i wykluczy� z deportacji cudzoziemc�w � g��wnie Brytyjczyk�w i Amerykan�w � kt�rych mieli zamiar wymieni� na znaczniejszych spo�r�d nazist�w uwi�zionych przez aliant�w. Podczas sze�ciu miesi�cy, jakie Mary Berg sp�dzi�a na Pawiaku, robi�a w swoim dzienniku zapiski dotycz�ce tragedii rozgrywaj�cych si� za murami wi�zienia, na ulicach, a tak�e spisywa�a relacje �ydowskich i polskich wi�ni�w przywo�onych na Pawiak z getta i ze strony �aryjskiej". Z okien wi�zienia obserwowa�a masowe egzekucje i deportacje, w tym likwidacj� Domu Sierot Janusza Korczaka, kt�ry znajdowa� si� na Dzielnej, naprzeciw wi�zienia. Mary zapisa�a wie�ci, jakie do niej dotar�y, tzn., �e dr Korczak wraz z dzie�mi zosta� wyprowadzony na cmentarz na G�siej, gdzie wszystkich zastrzelono na miejscu. Z p�niejszych relacji wynika jednak, �e Korczak z dzie�mi zgin�� w Treblince. 17 stycznia 1943 roku wys�ano z Pawiaka pierwszy transport internowanych cudzoziemc�w. Odby�o si� to tu� przed intensyfikacj� masowych deportacji z getta, wobec kt�rych podj�te zosta�y pierwsze pr�by zbrojnego oporu przez �OB � �ydowsk� Organizacj� Bojow�. W tym pierwszym transporcie znalaz�a si� Mary Berg, jej rodzice i m�odsza siostra. Po wyczerpuj�cej podr�y przez Niemcy i Francj� przybyli do Vittel. (W tym samym Vittel w jaki� czas p�niej zosta� internowany znany poeta pisz�cy w j�zyku hebrajskim i jidysz � Icchak Kacenelson � kt�rego p�niej deportowano z Vit-tel do obozu �mierci w Polsce.) 14 marca 1944 roku rodzina Wattenberg�w przyby�a do Nowego Jorku na szwedzkim statku s/s �Gripsholm". By�em w t�umie reporter�w, kt�rzy czekali na przybycie z okupowanej przez nazist�w Europy pierwszego transportu obywateli ameryka�skich wymienionych za niemieckich je�c�w. Podczas mego spotkania z Wattenbergami dziewi�tnastoletnia Mary powiedzia�a mi, �e uda�o si� jej wywie�� dwana�cie ma�ych notesik�w z zapiskami w j�zyku polskim, kt�re robi�a podczas pobytu w warszawskim getcie. A wi�c notatki te by�y pierwszym autentycznym �r�d�em informacji o okupacji niemieckiej w Polsce w og�le, a szczeg�lnie o getcie w Warszawie. Ze zgroz� odczytywa�em drobniutkie literki na g�sto zapisanych stronach notes�w. Z obawy, �e notatki mog�yby wpa�� w r�ce nazist�w, Mary pisa�a je s...
morobobek