3

Współczesne legendy miejskie

Dionizjusz Czubala,               Katowice 1993

1.      Z DZIEJOW BADAN

ZA GRANICA

Zaint. Innymi od tradycyjnych form folkloru zaczęło się w latach 20 XX wieku za sprawa badaczy rosyjskich, którzy zainteresowali się tzw. opowieściami biograficznymi, skazami (czymkolwiek by one były J ). Potem, w latach 40’, Amerykanie ( a któżby inny J ) zainteresowali się plotkami, pogłoskami, sensacjami, wieściami, i mitami współczesnymi), zdano sobie racje, ze te gatunki mogą świetnie służyć jako „bron psychologiczna” w wojnie militarnej i politycznej. Wraz z postępem badań przyjęto nazwy takie jak: Urban legend, contemporary legend, modern myth.

W POLSCE – cechy ogólne Urban legends

Simonides: nasze współczesne opowiadania mieszczą zarówno tradycyjne opowieści jak i  występują gatunki takie jak: bajka, podanie, anegdota, wśród nowych brak jakiejś formy, czy gatunku. Są to nowe treści w starej formie. Należą do nich opowieści realistyczne (ale niekoniecznie realne) o szczęśliwych i tragicznych wydarzeniach, które dzielą się na:

biograficzne

opowieści nieprawdopodobne (szczęśliwe- pełniące funkcje BAJKI, gdyż jest zbudowana wg jej prawideł: ekonomia, życzenia, happy end; oraz nieszczęśliwe - pełniące funkcje PODANIA, gdyż realizują ich podstawowa funkcje przeżycia czegoś niezwykłego)

opowieści komiczne – ANEGDOTY

Impulsem dla opow. Real. Mogą być: seriale TV, filmy, artykuły prasowe. Kiedy jakiś temat staje się popularny, działa na emocje ludzi to często bywa „opracowany” we wszystkich trzech rodzajach J

O przynaleznosci sensacji do folkloru decyduja: POPULARNOSC, KOLEKTYWNY PROCES TWORZENIA I SPONTANICZNY, PRZEWAZNIE USTNY SPOSÓB PRZEKAZU.Watki te rozprzestrzeniaja się szybko i obrjmuja WSZYSTKIE KREGI SPOLECZNE, niejednokrotnie maja miedzynarodowy charakter. NIE ROZNIA SIĘ, POD WZGLĘDEM PELNIONYCH FUNKCJI OD OPOWIADAN TRADYCYJNYCH, realizuja te same immanentne potrzeby ludzkie.

URBAN  LEGEND- sa w stanie przekroczyc wszystkie bariery wiekowe, spoleczne, a opowiadajacy nie zdaja sobie sprawy, ze opowiadaja o rzeczac, które de facto nie mialy miejsca, ze sa one jedynie nowymi legendami, a jedynie ich przedmiot i realia sa nowe; ze bohaterami sa wykonawcy innych zawodow; opowiada się je w innych miejscach; a ich nosnikami sa media masowe. Ponadto cechuje je :duzy zasieg, krotka zywotnosc, ale również ograniczona ilosc schematow fabularnych.  Jest zjwiskiem mitologii spolecznej.

2.      METODOLOGIA

·        Nie wypracowano jeszcze wzorca, który w sposób bezbledny moglby sluzyc do opracowan, ale często kategoryzuje się je podlog : NAZWY (angielskiej) WATKU ( The vanishing hitchhiker; aligators in the sewers ); MIEJSCA POJAWIENIA SIĘ PIERWSZEGO PRZEKAZU.

·        Idealnie byloby zbierac je w naturalnych sytuacjac ( rauty, bankiety, puby, rozmowy w sklepie, w szkole etc. )

·        Badacz powinien prowokowac sytuacje gdzie ludzie z roznych czesci (miasta, kraju, swiata) wypowiadaja się o jednym zdarzeniu » wiele WARIANTOW

·        Zaleca się rejestrowac gesty, mimike (opowiadajacego/sluchaczy) oraz komentarze i pytania sluchaczy

·        Pytac opowiadajacych skad znaja dane historie (tytul gazety, ”ale nie być zdziwionym, jak im się nie uda”)

·        Nie eliminowac znanych już opowiesci, gdyz można w ten sposób poznac nowe detale

·        Zwracac uwage na stosunek opowiadajacego do opowiesci (elementy lokalnego patriotyzmu, konserwatyzmu; co opowiadaja kobiety, a co mezczyzni)

·        Wazni sa wytrawni gawedziarze oraz reakcje na ich historie (Big fish)

·        By nie otrzymywać wciąż uproszczonych kopii tego co już mamy zaleca się LITERALNY ZAPIS (tylko tak można wychwycic szczegoly). Należy je wydawac w maksymalnej ilosci wariantow, bez poprawek, które mialyby na celu podniesc ich walory czytelniczej, winny być opatrzone notami.

3.      TERMINOLOGIA

Istnieje nazewniczy pluralizm, który zdradza bezradnosc badaczy ( pogloska, plotka, nowina, sensacja,legenda faktu ....), ale istnieja ogolne proby def.

PLOTKA (GOSSIP/RUMOR, traktowane synonimicznie)-informacja o osobie, albo wydarzeniu; przekazywana ustnie; nie posiadajaca “oficjalnej weryfikacji”; przekazywana po to by w nia wierzyc; jest krotka i anonimowa; ma krotka zywotnosc. Jest ona sposobem na tlumaczenie rzeczywistosci. Jest KROTKA.

LEGENDY MIEJSKIE (URBAN/CONTEMPORARY LEGENDS)- te same tresci co plotki, ale w rozwinietej formie; dla niej istotna jest tresc, a nie zasieg rozpowszechnienia (jak przy plotce); sa traktowane jako wydarzenia prawdziwe; wykazuja się wariantywnoscia; nie sa stricte oralne, bo wazna role w ich upowszechnianiu odgrywaja media. Jak widac szeroka to i otwarta definicja J

4.      PRZYKLADY URBAN LEGENDS

ZNIKAJACY AUTOSTOPOWICZ –folklor samochodowy

Zazwyczaj autostopowicz / podróżny zatrzymuje auto i prosi o podwiezienie do domu. Kierowca staje we wskazanym miejscu i wówczas okazuje się, ze pasażer zniknął. Zaniepokojony przewoźnik idzie do domowników autostopowicza i gdy mówi im o wszystkim dowiaduje się, ze ta osoba nie żyje od jakiegoś czasu, wiózł wiec ducha (scary, uuuu).

-          czasem chłopak bawi się cały wieczór z panna, ale gdy ja odwozi do domu słyszy, ze ona nie żyje/ bądź ta panna znika gdy mijają cmentarz

-          bywa, ze ktoś wiezie ducha, który przepowiada przyszłość (często sa to przepowiednie ogólne np.: Polak zostanie Papieżem). Ciekawe, ze przepowiadacie poruszają sprawy aktualne w Polsce i ludzie potem mogą mówić, ze “to przepowiedział autostopowicz, którego wiózł Zbyszek”

-          te same motywy występują w USA, Mongolii i Japonii. W Mongolii ponadto kierowcy widują na drodze niebieskie ogniki, które ścigają się z samochodami.

●     SAMOCHOD NAPIETNOWANY SMIERCIA ( The death car)

Samochód w którym zginął ktoś. Auto przeszło smrodem trupa i nikt go kupić nie chciał, pomimo bardzo niskiej ceny.

-          tez globalny charakter (zwlaszcza n wschodzie Europy)

*                             *                            *

WAZNE: ludzie probuja uwiarygodnic swe opowiesci: ja w to wierze, bo były ogloszenia w gazecie o bardzo tanim aucie, w dobrym stanie(Oswiecim)/ widzialem to auto, jak się przz dwa lata rozkaldalo i nikt go nie chcial (katowice). Powoluja się tez na kolege, pana z kiosku etc. By wzmocnic wiarygodnosc.

Widać, ze te dwa wątki różnią się. Pierwszy wyrasta z tradycyjnego     folkloru: ma LICZNE POWIAZANIA Z PRZESZLOSCIA, silnie akcentowany ELEMENT TRANSCENDENTNY (zmarły ingerujący w nasze życie) – współczesne są tylko realia. Drugi jest całkowicie wspolczesny, stad jego podwyższona wiarygodność.

Wydziela się wiec dwie kategorie urban legends: tradycyjne       (ponadnaturalne/supernatural) oraz wspolczesne (contemporary). Choć oczywiście istnieją i takie, które są  na pograniczu tych dwóch gatunków ( np. o niebezpiecznym zakręcie czy tez niewyjaśnione katastrofy samochodowe)

●               SENSACJE O AIDS –folklor medyczny[1]

·        ludzie nie chodza do: fryzjerow, manicurzystek dentystow, bo ktos mowi ze ci specjaliscimaja zakazone narzedzia/sami sa chorzy (dotyczy to wszelkich grup spolecznych i wiekowych)

·        w szpitalu zakarzone strzykawki, chore noworodki, które zakarzaja caly personel medyczny

·        narkomani, którzy ( w ramach zemsty za swój los i brak akceptacji / gwalt/ dyskryminacje np. rasowa) zarazaja strzykawkami, lub zwabiajac kazdego chetnego do lozka (dziewczyna idzie do lozka z chlopcem, a rano zostawia mu lisci witamy w klubie AIDS) lub tez: byl narkoman, ktory gdy sie dowiedzial, ze jest chory zrobil przyjecie i zaprosil znajomych, czestowal ich zupa do ktorej dolal swej krwi i z zemsty zarazil 30 osob; Azjatki swiadomie zarazajace bialych gosci burdeli; -

·        mowi się o handlu krwia zakazonych w wiezieniach, jako ze wiezienia nie sa przygotowane na trzymanie chorych, wiec wypuszczaja ich (mordercow, gwalcicieli)

·        AIDS traktowana jest jako kara za rozpasany swiat, za swobode seksualna i za domy publiczne, dziwki etc.

·        globalny char: clopiec pracowal w burger kingu, zachorowal, a ze nie chcial sam umrzec wiec wlal swa sperme do majonezu; analiza; oficjane wyniki badan; pustkiw burger kingu.

*                            *                            *

Plotki te rejestrowane są przez dziennikarzy i folklorystów. Ale, folklorysta zakłada, ze ma do czynienia z mitologia, dziennikarz jest zaś ofiara tej mitologii, bo ulotne wieści traktuje jako relacje z prawdziwych zdarzeń. Folklorysta dekonspiruje je, zaś dziennikarz je wzmacnia, kreując rzeczywistość. Folklorysta jest obserwatorem fenomenu, zaś dziennikarz współtwórca. Ponadto zasłyszane historie opracowuje, a ostateczny ich wygląd zależy od jego talentu i celu, jakim dany artykuł ma służyć. Te dwa sposoby ujmowania plotek / legend nie wykluczają się, a są w stosunku do siebie komplementarne. Środki masowego przekazu transmitują U.L. (szybko, do wielu osób) w ten sposób powstają nowe warianty i dzięki temu folkoloryści maja co robic J. MEDIA NIE ZABIJAJA FOLKLORU, A RACZEJ SPRZYJJA JEGO ROZWOJOWI.

Lęk i panika to pozywka dla U.L.(im bardziej grupa czuje się zagrozona tym wiecej plotek, i szybszy ich obieg). Legenda ma przestrzegac, bronic, co osiaga poprzez odchodzenie od rzeczywistosci, mitologizacje, która zawsze wyolbrzymia zagrozenie.[2]

●              LEGENDY POLITYCZNE – folklor polityczny

-          ZSSR; gdy brakowalo rzeczy w sklepach ludzie twierdzili, ze towary były potajemnie na wschod wysylane (mieso pod weglem; szynka pod pszenica); niechec do wladz (brezniewa leczy się krwia noworodkow)[3]

-          Decydenci sa bohaterami legend o tajnych, niekorzystnych porozumieniach, które podpisuja; sa również często tylko sobowtorami swoimi, podczas gdy “orginalni” leza na plazy/ nie zyja

-          Kosciol: zacyna być traktowany jako polityczny przeciwnik ( podpalanie sexshopow, dziurawienie prezerwatyw)

●              ZYCIE PO ZYCIU

-          Anna Jantar (po tym jak zginęła w katastrofie lotniczej) odnalazła się i żyje za granica (w USA/ wśród Arabów/ wyjechała do Stanów, ale tam ja nagą porwali do Arabów )

*                            *                            *

              U.L. robią wrażenie autentycznych, ale nie należą do faktografii, ale do folkloru/literatury.  Dla badacza znakiem rozpoznawczym, ze zetknął się z U.L. jest to, ze słyszy, ze jakieś zdarzenie miało miejsce w wielu miejscach naraz. Narratorzy zaś prawie zawsze traktują je jako przekazy wiarygodne w 100% (dlatego podejmują starania by je uwierzytelnić). Mówie „prawie”, bo trzeba jednak pamiętać, ze niektórzy traktują je jako rozrywkę, nie przykładając wagi do wiarygodności. Również folkloryści powinni pamiętać, ze w każdej plotce jest ziarnko prawdy, wiec nie powinni każdej U.L. traktować a priori jako fikcji[4]