Era
Mln lat temu
Wydarzenia w historii
Surowce mineralne pochodzące ze wskazanego okresu
geologicznej
świata roślin i zwierząt
Powstanie Ziemi i Układu Słonecznego — ok. 4600 mln lat temu
Archaik
ok. 4600
w ciągu paru milionów lat pierwotna mgławica się kurczy: powstaje Słońce otoczone pyłowym dyskiem
—
4600– 4500
w zderzeniach brył materii krążącej wokół Słońca (planetozymali, a potem protoplanet) powstają planety
4500– 4000
uderzenia ciał kosmicznych w formującą się Ziemię wielokrotnie przetapiają jej materię, ułatwiając rozwarstwienie na jądro, płaszcz i pierwotną skorupę; mogą już istnieć oceany
prawdopodobnie brak życia (wg niektórych hipotez mogło kilkakrotnie powstać — lub zostać przyniesione z Kosmosu — i kilkakrotnie zostać zniszczone)
— (najstarsze ziarna minerału cyrkonu jako wtrącenia w późniejszych skałach)
4000–3500
formują się zawiązki kontynentów, ok. 3,8 mld lat temu ustaje „wielkie bombardowanie”; istnieją już oceany, są dowody zachodzenia erozji
prawdopodobnie początki życia (bakterie; dowody ich istnienia są pośrednie i niepewne)
najstarsze zachowane skały; niewielkie ilości rud miedzi, żelaza i chromitów (Grenlandia, ok. 3,8–3,5 mld lat temu), Zimbabwe (3,5 mld lat temu)
3500–2500
kontynenty rozrastają się, pierwsze fazy górotwórcze, atmosfera Ziemi zapewne beztlenowa, oceany zawierają zredukowane żelazo (jony Fe2+)
przekonujące dowody istnienia życia: beztlenowe bakterie dające początek pewnym skałom osadowym (stromatolity liczące 3,5 mld lat)
złoto: RPA, Kanada, USA, Australia (gł. 2–3 mld lat temu), baryty: Australia (3,4 mld lat temu) antymon: RPA (2,9 mld lat temu)
Proterozoik
wczesny 2500– 1600
zmiany składu oceanów w związku z systematycznym utlenianiem Fe2+ do osadów Fe(OH)3; pojawienie się złóż gipsu dowodzi obecności wolnego tlenu (czerwone osady tlenków żelaza na lądzie); prawdopodobnie padają już deszcze; występują okresy zlodowaceń
wzbogacanie atmosfery w tlen przez organizmy przypominające sinice (jeden z dowodów istnienia fotosyntezy), ewolucja życia niesłychanie powolna i słabo poznana
rudy żelaza (gł. 2–2,5 mld lat temu, większość światowych zasobów): Szwecja, Norwegia, USA, Meksyk, Chile, India, Kanada, Syberia rudy niklu: Sudbury (Kanada, 1,8 mld lat temu, uderzenie meteorytu) rudy miedzi: USA, Kanada maksimum powstawania osadowych rud tytanu, cynku, ołowiu
środkowy 1600– 1000
kolejne zlodowacenia, kilka dość dobrze udokumentowanych okresów formowania się gór, niewątpliwy wzrost stężenia tlenu w atmosferze
przypuszczalnie zachodzą ważne etapy ewolucji bakterii, które poprzedzają pojawienie się eukariontów (datowanie tego procesu jest niepewne)
miedź, kobalt, uran: Zair, Zambia (ok. 1 mld lat temu) rudy żelaza i tytanu: Polska (Suwalskie, 1,3–1,5 mld lat temu)
górny 1000–545
pod koniec okresu lądy prawdopodobnie tworzą jeden superkontynent (Rodinię), klimat zmienny (występują okresy bardzo silnych zlodowaceń)
morskie organizmy wielokomórkowe (glony, pod koniec okresu tzw. fauna ediakarska); w osadach dennych ślady pełzania i grzebania
ropa naftowa: Kanada (Athabasca); sól kamienna: Afryka Zach., Australia; najstarsze, niewielkie złoża fosforytów
Paleozoik
kambr 545–495
rozpad superkontynentu na liczne fragmenty, prawdopodobnie rozmieszczone w strefie równikowej; liczne płytkie i ciepłe morza; poziom morza się podnosi i pozostaje wysoki w całym paleozoiku
„eksplozja kambryjska”: różnorodne zwierzęta o szkieletach dających łatwo rozpoznawalne skamieniałości; pierwotne skorupiaki, małże, silny rozwój trylobitów, pierwsze strunowce; wielokomórkowe glony morskie
ropa naftowa: Irkuck (Rosja), Teksas (USA) rudy miedzi: Zair, Tennessee (USA) rudy ołowiu: Missouri (USA) rudy żelaza: Pensylwania (USA) piaskowce kwarcytowe: Góry Świętokrzyskie wapienie wojcieszowskie: Sudety
ordowik 495–440
płyty Ameryki Pd., Afryki, Indii, Australii i Antarktydy połączone w prakontynent południowy — Gondwanę; w Afryce wielkie zlodowcenia; rozpoczyna się orogeneza kaledońska
rozwój i różnicowanie fauny kambryjskiej (m.in. prymitywne ślimaki), w morzach rafy koralowe dość podobne do współczesnych; na lądach być może pierwsze rośliny (mszaki?)
rudy żelaza: Bretania, Płw. Iberyjski, Appalachy ropa naftowa: obniżenie perybałtyckie i podlaskie
sylur 440–417
większa część Ameryki Pn. (z Grenlandią) i pn.-wsch. Europa (Baltika) łączą się, tworząc jeden kontynent, tzw. Euroamerykę
pierwsze rośliny lądowe z łodygami i liśćmi (psylofity), w morzach graptolity, ramienionogi, szkarłupnie, wielkoraki, ryby pancerne
ropa naftowa: Ameryka Pn. rudy niklu i cyny: Dolny Śląsk
dewon 417–354
dalsze łączenie się lądów — Syberia wraz z Mongolią i Dżungarią (z Ałtajem) tworzy trzeci (po Gondwanie i Euroameryce) wielki blok kontynentalny; znaczne części lądów zalane płytkimi morzami
w morzach m.in. bezszczękowce, ryby pancerne i liczne glony; ryby w wodach słodkowodnych; na lądach pierwsze lasy (widłaki, skrzypy i paprocie); pierwsze zwierzęta na lądzie (pająki i wije, pod koniec okresu także płazy)
ropa naftowa, gaz ziemny: USA, Kanada, Algieria, Australia sól kamienna: Kazachstan, Jakucja, Ameryka Pn. rudy żelaza: Australia cynk i ołów: Niemcy kwarcyty: G. Świętokrzyskie wapienie: Krzeszowice, G. Świętokrzyskie
karbon 354–292
Gondwana łączy się z leżącą w pobliżu równika Euroameryką, większość lądów skupia się w strefie międzyzwrotnikowej, klimat bardzo ciepły (prócz niekt. obszarów półkuli pd.)
lasy z drzewiastymi paprociami, widłakami, kordaitami, skrzypami i mszakami, maksimum powstawania pokładów węgla kamiennego; pierwsze gady i latające owady na lądach
węgiel kamienny: Appalachy, Anglia, Westfalia, Zagł. Donieckie, Górny Śląsk ropa naftowa i gaz ziemny: wzdłuż Uralurudy żelaza: Górny i Dolny Śląskgranity: Przedgórze Sudeckie
perm 292–251
praktycznie wszystkie kontynenty połączone w jeden superkontynent (Pangeę), co przyczynia się do osuszania klimatu (rozległe obszary pustynne), pojawiają się wielkie zlodowacenia, obejmujące znaczną część powierzchni planety
szybki rozwój roślin nagonasiennych (iglaste, sagowce, miłorzębowe); trwa rozwój gadów (coraz liczniejsze gady ssakokształtne); pod koniec permu wymiera ok. 90% istniejących gatunków zwierząt (m.in. paleozoicznych trylobitów)
sól kamienna i potasowa: Niż Środkowo- europejski (m.in. Kujawy), obszar przeduralski; Kansas i Colorado (USA) sól potasowa: Teksas, Kłodawa węgiel kamienny: Syberia, Indie, Kazachstan, Mandżuria, Chiny, RPA rudy miedzi: Głogów, Bolesławiec
Mezozoik
trias 251–205
na superkontynencie (Pangei), rozczłonkowanym położonym wzdłuż równika Oceanem Tetydy, pojawiają się ryfty — zaczątek nowych oceanów; klimat na całej Ziemi ciepły i suchy (brak lądolodów)
ogromny rozwój roślin iglastych, liczne są sagowce, skrzypy, widłaki, paprocie, miłorzęby; pojawiają się gady morskie i latające oraz dwunożne dinozaury, a także najprymitywniejsze ssaki
węgiel kamienny: Azja, Afryka Pd., USA, Australia (Queensland) rudy cynku i ołowiu: Niemcy, Górny Śląsk rudy żelaza: rejon Górnego Śląska, kieleckie wapienie i margle: krakowskie, Górny Śląsk marmury z Carrary (Toskania)
jura 205–142
pierwsze pęknięcia prowadzące do rozłamu Pangei na część pn. i pd. (odrywa się blok australijsko-antarktyczny), zapoczątkowujące także powstanie Atlantyku
rozkwit i panowanie gadów (morskie, latające, lądowe), pierwsze (uzębione) ptaki, ssaki nieliczne i małe; wśród roślin lądowych nadal dominują nagonasienne
rudy żelaza: Alzacja, Lotaryngia, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, okolice Kielc boksyty: Ural, Węgry, pd. Francja, Surinam węgiel kamienny: zagłębie Irkuckie, Jakucja wapienie: okolice Krakowa, Częstochowy
kreda 142–65
dalsza fragmentacja kontynentów, Ameryka Pd. odrywa się od Afryki, Indie i Madagaskar dryfują ku północy; silne zmiany poziomu mórz (okresowo b. wysoki, nawet do +350 m, powierzchnia lądów dwukrotnie mniejsza niż dziś), klimat bardzo ciepły
pojawienie się i rozwój roślin okrytonasiennych, wymiera wiele nagonasiennych; dominują wielkie gady, ale pojawiają się ssaki łożyskowe, trwa rozwój ptaków; pod koniec kredy gwałtownie wymiera ok. 75% istniejących gatunków
ropa naftowa: Wenezuela sól kamienna: rejon Zatoki Meksykańskiej kreda: Wyżyna Lubelska margle i wapienie: okolice Krakowa, Szczecina, Radomia, Lublina, Chełma
Kenozoik
trzeciorzęd: paleogen
paleocen 65–55
klimat o ponad 10oC cieplejszy niż obecnie, ale chłodniejszy niż w mezozoiku; powstanie Eurazji; Ameryka Pn. i Pd. nie są połączone
rozwój i dominacja roślin kwiatowych, gwałtowne zróżnicowanie ssaków i wzrost ich wielkości; pierwsze ssaki drapieżne i prymitywne naczelne
węgiel brunatny: Niemcy, Ameryka Pn., Bełchatów, Konin, Turoszów sól kamienna: Wieliczka, Bochnia, Żory, Rybnik siarka: Tarnobrzeg, Machów gipsy: Pińczów ropa naftowa i gaz ziemny: Karpaty, Kotlina Sandomierska
eocen 55–34
przerwanie kontaktu Eurazji z Ameryką w okolicach Grenlandii; oddzielenie Antarktydy od Australii; zderzenie Indii z Azją (45 mln lat temu)
rozprzestrzenia się roślinnośc ciepłolubna (palmy na Uralu i Antarktydzie); pierwsze ssaki kopytne, morskie i latające (nietoperze); wielkie ptaki
oligocen 34–24
klimat ciepły, stabilny; średnia temperatura oceanu wyższa o ok. 7oC niż obecnie, ale na Antarktydzie pojawia się lądolód
rozwój roślin jednoliściennych; pierwsze małpy, świnie, koty, tapiry, walenie fiszbinowe; niektóre ssaki dorastają do wielkich rozmiarów
trzeciorzęd: neogen
miocen 24–5,3
ok. 17 mln lat temu Afryka zderza się z Eurazją: powstają m.in. Alpy, 6,0– 5,3 mln lat temu czasowo wysycha M. Śródziemne („epizod mesyński”)
rozwój flory i fauny stepowej jako skutek ciepłego i suchego klimatu. największe, wielotonowe ssaki roślinożerne, szybki rozwój naczelnych
pliocen 5,3–1,8
stale się ochładza; zlodowacenie Grenlandii; Płw. Arabski zderza się z Iranem; powstaje M. Czerwone; zamyka się Przesmyk Panamski
rozszerzanie się roślinności stepowej kosztem lasów; wymarcie wielu gatunków największych ssaków; pierwsze australopiteki
czwartorzęd
plejstocen 1,8–0,011
kolejne zlodowacenia powodują obniżanie się poziomu mórz i wielokrotne łączenie się lądów pomostami (np. Azji z Ameryką); lodowce kształtują rzeźbę znacznych obszarów Ziemi
następuje wielokrotne przesuwanie się stref roślinności (zwł. tundry względem tajgi); ginie wiele gatunków roślin i zwierząt lądowych; pojawia się człowiek
lessy: Chiny, południowa Polska iły, gliny, piaski, żwiry: Polska północna i środkowa (obszary objęte zlodowaceniem) torf — Niż Polski (obszary podmokłe)
...
lexineedsoxygen