przemoc emocjonalna wobec dzieci w rodzinach z problemem alkoholowym.pdf

moja NADZIEJA Mielec

Witold Skrzypczyk

Profilaktyczno-Rozwojowy

Ośrodek Młodzieży i Dzieci PROM w Łodzi,

Studium Terapii Uzależnień w Instytucie Psychologii Zdrowia

Przemoc emocjonalna wobec dzieci

w rodzinach z problemem alkoholowym

Kim jest ta postać, co śmiała się przez łzy,

Gdy pierwsze kroki stawiałam?

Myślę, że to Ty.

Gdy pierwsze słowo z ust mych uleciało, ku Twojemu sercu,

Powiedziałam – Mamo.

Jesteś wspaniała, chociaż w to nie wierzysz, ciepła pełna cała,

Chociaż mnie uderzysz.

Głaszczesz moje włosy, jak promienie słońca głaszczą zboża kłosy.

Ty mi bajki opowiadałaś,

A kiedy płakałam i Ty płakałaś.

A gdy śpiewałam, serce Twe matczyne

Radośnie wybijało kołysankę swej dziecinie.

Czemu alkohol zmienia Cię w potwora?

Czy pamiętasz, jak wspaniale było jeszcze wczoraj?

Teraz matki swej nie widzę, ciepła jej nie czuję.

W nocy płaczę, w dzień się wstydzę,

Coś mnie w sercu ściska, kłuje.

Czekam chwili Twej trzeźwości,

Czekam w dzień i w nocy,

Czekam w wielkiej samotności,

A Ty ku mnie nie chcesz kroczyć...

(fragment listu 16-letniej córki do matki alkoholiczki)

Dzieci w rodzinach z problemami alkoholowymi są szczególnie narażone na różne for-

my wykorzystywania i zaniedbywania. „Mali zakładnicy” (jak często określane są w lite-

raturze te dzieci) stanowią w Polsce ogromną i wewnętrznie zróżnicowaną grupę wyma-

gającą zabiegów terapeutycznych. Poniższy artykuł prezentuje wyniki eksploracyjnych

badań dzieci funkcjonujących w rodzinach z problemami alkoholowymi. Przedmiotem

analizy badawczej stanowiły listy pisane przez dzieci do rodziców w trakcie turnusów

terapeutycznych w latach 1993–1994. Autor na podstawie tego materiału wyodrębnił

typowe zdarzenia traumatyczne doświadczane przez dzieci alkoholików, oraz stany emo-

cjonalne przez nie przezywane. Wyniki badań wskazują, iż najczęstszym rodzajem zda-

rzeń jest przemoc (fizyczna i emocjonalna), a także bycie świadkiem przemocy.

Skrzypczyk / Przemoc emocjonalna wobec dzieci...

W Polsce brak jest ścisłych danych do-

tyczących liczby dzieci wychowujących

się w rodzinach z problemem alkoholo-

wym. Z danych szacunkowych wynika,

że może ich być nawet około 1,5 mln

(Sierosławski 1997).

Życie dzieci wychowywanych w rodzi-

nie z problemem alkoholowym to zazwy-

czaj pasmo różnorodnych zdarzeń trau-

matycznych. Nie jest to tylko przemoc fi-

zyczna. Dzieci w rodzinie alkoholowej

często doświadczają nadmiernego kryty-

cyzmu, oszukiwania i niesprawiedliwego

traktowania ze strony rodziców, są

świadkami i ofiarami przemocy emocjo-

nalnej i fizycznej oraz bywają świadkami

i ofiarami nadużyć seksualnych. Więk-

szość z nich próbuje się przystosować do

zamkniętej w czterech ścianach własne-

go domu traumatycznej rzeczywistości.

Niektóre robią to tak skutecznie, że

oprócz współczucia otrzymują od osób

z ich społecznego otoczenia wyrazy po-

dziwu i uznania. Bywa, iż – paradoksal-

nie – pozbawia je to pomocy z zewnątrz

i tak utrudnionej ze względu na specyfi-

kę funkcjonowania rodziny alkoholo-

wej i kulturowe normy chroniące suwe-

renność rodziny.

„Mali zakładnicy” – to często używany

przez specjalistów termin określający

dzieci alkoholików. Zakładnicy alkoholi-

zmu jednego lub obojga rodziców bywają

też zakładnikami społeczeństwa, które

nie daje im szans na wyjście z tak trudnej

sytuacji, często ignorując, ukrywając lub

nie zauważając tragedii dziejącej się

obok (Robinson 1998).

Pracując z dziećmi alkoholików zaczą-

łem sobie uświadamiać potrzebę ujaw-

niania i demaskowania wpływu, jaki wy-

wierają rodzice uzależnieni od alkoholu

na swoje dzieci. Istnieje potrzeba zarów-

no opracowań naukowych, jak i prac po-

pularyzatorskich mówiących o proble-

mach dzieci z rodzin alkoholowych. Pu-

blikacje tego rodzaju pozwoliłyby lu-

dziom pracującym na co dzień z dziećmi

i młodzieżą zrozumieć problemy tej spe-

cyficznej grupy. W 1996 r. opublikowa-

łem listy dzieci alkoholików do rodziców

w formie niewielkiej książeczki zatytuło-

wanej Listy * . Pełniejszy wgląd w proble-

matykę traumatycznych zdarzeń, których

doświadczają dzieci alkoholików, to ko-

lejny krok w kierunku zrozumienia ich

sytuacji. Analiza listów, której rezultaty

przedstawiam w tym artykule, miała na

celu lepsze poznanie i opisanie trauma-

tycznych sytuacji przeżywanych przez

dzieci w rodzinach z problemem alko-

holowym. Jestem przekonany, że wiedza

ta pozwoli na lepsze rozumienie ich pro-

blemów i dzięki temu działania pomo-

cowe kierowane do tej grupy będą bar-

dziej skuteczne.

Charakterystyka badań

Badaniami objęte zostały dzieci wy-

chowujące się w rodzinach z problemem

alkoholowym, uczestniczące w turnu-

sach terapeutycznych organizowanych

przez Profilaktyczno-Rozwojowy Ośro-

dek Młodzieży i Dzieci PROM w Łodzi

przy współpracy z Ośrodkiem Terapii

Uzależnień Instytutu Psychiatrii i Neuro-

logii w Warszawie i Państwową Agencją

Rozwiązywania Problemów Alkoholo-

wych w Warszawie. Integralną częścią

programu terapeutycznego jest pisanie li-

stów do rodziców. W wyjątkowych przy-

padkach, kiedy dziecko nie chce zaadre-

sować listu do ojca lub do matki, może

napisać list do innej bliskiej osoby. Pisanie

listów jest zadaniem kończącym pierw-

szą część programu terapeutycznego,

w której uczestnicy zajmują się proble-

mem alkoholowym w swoich rodzinach

i jego konsekwencjami. Dzieci piszą listy

głównie w celu odreagowania doświad-

czeń traumatycznych oraz wyrażenia

emocji nie ujawnianych niekiedy przez

* Publikacja wydana w 1996 r., zawiera listy dzieci alkoholików do rodziców pisane na turnusach terapeutycznych

jako jedno z zadań służących odreagowaniu zdarzeń traumatycznych (Skrzypczyk 1996).

Skrzypczyk / Przemoc emocjonalna wobec dzieci...

długie lata życia w ustawicznym stresie.

Listy są traktowane jako zadanie terapeu-

tyczne i osoby prowadzące zajęcia zdecy-

dowanie nie zalecają wysyłania ich do ro-

dziców, nawet wtedy, kiedy dziecko bar-

dzo tego chce. Każdorazowo prosimy

dzieci o zgodę na wykorzystanie ich li-

stów w badaniach lub opublikowanie.

Duża część listów, których autorzy wyra-

zili taką zgodę, może być udostępniona

do wyżej wymienionych celów i znajduje

się w archiwum ośrodka PROM. Aby za-

pewnić dzieciom większą otwartość, listy

są pisane anonimowo, tzn. oprócz wieku

i płci osoby piszącej nie zawierają żad-

nych danych umożliwiających rozpoznanie.

Przedmiotem moich analiz były listy na-

pisane przez grupę 80 dzieci podczas ich

pobytu na turnusach terapeutycznych,

które odbyły się w latach 1993–1994. Ze

względu na fakt, że niektórzy z uczestni-

ków pisali po dwa listy (osobno do ojca

i osobno do matki), mogłem poddać ana-

lizie relacje zawarte w 111 listach. Ogól-

ną charakterystykę grupy badanej przed-

stawiają tab. 1 i 2.

Tabela 1. Płeć i wiek osób badanych

Płeć dziecka

Liczba dzieci

% ogółu

Średnia wieku

Chłopcy

28,7

15,5

Dziewczynki

71,3

17,8

Razem

100,0

16,6

Tabela 2. Adresaci listów

Adresaci listów

Liczba listów

Ojciec

Matka

Oboje rodzice

Opiekunka

Koleżanka

Pan Bóg

Ogółem

111

Skrzypczyk / Przemoc emocjonalna wobec dzieci...

Podstawową techniką badawczą była

analiza treści listów pisanych przez dzieci

do rodziców, uzupełniona analizą kart zgło-

szeń na turnus terapeutyczny oraz analizą

relacji dzieci w trakcie grupowych spotkań

na turnusach terapeutycznych.

Analiza treści listów polegała na zakla-

syfikowaniu wypowiedzi zawartych w li-

stach do ustalonych kategorii zdarzeń

traumatycznych oraz do kategorii stanów

emocjonalnych, które są efektem doświad-

czania zdarzeń traumatycznych. Powyższe

kategorie analizowałem, uwzględniając: płeć

dziecka, sprawcę zdarzeń traumatycznych

(rodzic uzależniony, rodzic nie uzależniony,

inna osoba) liczbę kategorii zdarzeń oraz

stanów emocjonalnych opisywanych przez

jedno dziecko. Klasyfikacja wypowiedzi do

poszczególnych kategorii odbywała się

przy udziale sędziów kompetentnych

(pięciu ekspertów – dwóch psychologów,

dwóch pedagogów i lekarz psychiatra).

Zdarzenia traumatyczne

przeżywane przez dzieci alkoholików

Na podstawie analizy treści listów wyod-

rębniłem następujące kategorie zdarzeń

traumatycznych opisywanych przez dzieci:

1. Oszukiwanie – okłamywanie dzieci

przez rodziców, niedotrzymywanie obiet-

nic oraz uczucie zawodu doświadczane-

go przez dzieci, wynikające z różnicy

między oczekiwaniami w stosunku do ro-

dziców a przeżywaną rzeczywistością.

2. Nadmierny krytycyzm – nieadekwatne

ocenianie zachowań dziecka, nadmiernie

krytyczna postawa wobec dziecka oraz

stawianie dziecku bardzo wysokich wy-

magań.

3. Niesprawiedliwe traktowanie – pono-

szenie przez dzieci nieadekwatnych

w stosunku do przewinień konsekwencji,

których pośrednią lub bezpośrednią

przyczyną było picie alkoholu przez któ-

regoś z rodziców.

4. Bycie świadkiem przemocy – obserwo-

wanie przejawów przemocy emocjonal-

nej, intelektualnej bądź fizycznej w sto-

sunku do ważnych osób z otoczenia

dziecka.

5. Przemoc emocjonalna – doświadcza-

nie przez dziecko przemocy emocjonal-

nej przejawiające się w szczególności de-

precjonowaniem przez rodziców zdolno-

ści i umiejętności dzieci, przedmiotowym

ich traktowaniu oraz w awanturach

i kłótniach, których częstym elementem

były wyzwiska i używanie wulgarnych

słów w stosunku do dziecka.

6. Przemoc fizyczna – doświadczanie

przez dziecko przemocy fizycznej: uży-

wanie siły wobec dzieci, karanie fizyczne

i doznanie urazów fizycznych, których

sprawcami byli rodzice.

7. Porzucenie – pozostawienie dzieci bez

opieki przez dłuższy czas, odejście rodzi-

ca od rodziny (dzieci) bez podania przy-

czyn i wyjaśnienia zaistniałej sytuacji,

także w wyniku często niezrozumiałej dla

dzieci sytuacji rozwodu rodziców (w tym

opisy świadczące o długim braku kontak-

tu rodzica z dzieckiem).

8. Nadużycia seksualne – gwałty, molesto-

wanie seksualne, obnażanie się przy dziec-

ku, odbywanie stosunków seksualnych

w zasięgu wzroku lub słuchu dziecka itp.

W ramach analizy w poszczególnych

kategoriach przeżywanych przez dziecko

zdarzeń traumatycznych wyodrębniłem

sprawców tych zdarzeń. Interesowało

mnie szczególnie to, czy sprawcą zdarze-

nia był rodzic uzależniony od alkoholu,

nie uzależniony rodzic, czy też inna osoba

z otoczenia dziecka.

Skrzypczyk / Przemoc emocjonalna wobec dzieci...

Tabela 3. Zdarzenia traumatyczne doświadczane przez dzieci

z uwzględnieniem osoby sprawcy

Liczba zdarzeń

Kategoria zdarzeń traumatycznych

których sprawcą był:

ogółem w

poszczególnych

kategoriach

rodzic

uzależniony

rodzic

nie

uzależniony

inna

osoba

Oszukiwanie

Nadmierny krytycyzm

16*

Niesprawiedliwe traktowanie

Bycie świadkiem przemocy

Przemoc emocjonalna

Przemoc fizyczna

Porzucenie

Nadużycia seksualne

Razem

233

178

*W iększa liczba sprawców niż relacjonowanych zdarzeń traumatycznych wynika z faktu, iż

sprawcami jednego zdarzenia byli czasami oboje rodzice.

Rozkład zdarzeń traumatycznych doświad-

czanych przez dzieci uwzględniający wy-

żej wymienione kategorie sprawców zda-

rzeń przedstawia tab. 3.

Wśród relacjonowanych przez dzieci

zdarzeń traumatycznych najwięcej (52

przypadki) zostało zakwalifikowanych do

kategorii „przemoc emocjonalna”.

Sprawcami większości zdarzeń trau-

matycznych relacjonowanych przez dzie-

ci (76,4% ogółu zdarzeń) byli rodzice

uzależnieni, w 22,7% przypadków – ro-

dzic nie uzależniony, a tylko w 3,9% – in-

na osoba z otoczenia dziecka. Istotny

wydaje się udział rodzica nie uzależ-

nionego jako sprawcy w takich kate-

goriach zdarzeń, jak „niesprawiedliwe

traktowanie” (15 przypadków) oraz

„przemoc intelektualna i emocjonalna”

(17 przypadków).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: