Dharma.pdf

(120 KB) Pobierz
Powszechna Encyklopedia Filozofii (wersja dla WWW)
• Dharmawhinduizmie
• Dharmawbrami«skichsystemachfilozoficznych.Vai±esikainyaya
– D.(dobryczyn)aetyka
– D.(własno±¢)aontologia
– D.am¯ım¯a˙ms¯a.
• Dharmawbuddyzmie
– D.jakopodło»eporz¡dkumakro-imikrokosmosu
– D.-caks . us
– D.-cakra
– D.jakopodło»epostrzegalnego±wiata
– D.anirv¯an . a.
– D.-k¯aya
– D.iabhidharma
• Dharmaipolityka
• Dharmawd»inizmie
– D.,jakozasadaruchu
– „Naukaczterechpow±ci¡gni¦¢”
– D.jakozaleceniamoralne
DHARMA (no±nik,podło»e,podstawa,norma;odsanskr.dhr . —nie±¢,utrzy-
mywa¢,podtrzymywa¢)—wfilozofiiikulturzeind.wieloznacznepoj¦cie,ozna-
czaj¡ceogólniezasad¦normatywn¡:no±nikporz¡dkuspołecznego,kosmiczne-
goitp.lubpodło»edanegozjawiska.
Dharmawhinduizmie. Wogólnoindyjskiejkoncepcjietycznejd.toimpera-
tywmoralny,stanowi¡cypodstaw¦egzystencjiczłowieka,któryrealizujeswoj¡
powinno±¢wwymiarzekosmicznym,społecznymijednostkowym.Antytez¡
d.jestadharma(naganno±¢,nieprawo±¢),któraokre±lazachowanianiezgodne
znaturalnymnakazem.
Jakopodstawaetycznareguluj¡ca»ycieczłowiekaipodtrzymuj¡caporz¡-
dekspołeczny,d.wykształciłasi¦wpełniwokresiepowedyjskimiostatecznie
zast¡piłavedyjsk¡koncepcj¦porz¡dkukosmicznego,r . t¦,obokktórejpierwotnie
si¦rozwijała.Vedyjskazasadanormatywnar . ta(biegrzeczy,porz¡dek±wiata)
okre±lałaporz¡dkikosmiczny,rytualnyispołecznywsposóbobiektywnyica-
ło±ciowy,tj.niebior¡cypoduwag¦uwarunkowa«poszczególnychjednostekani
ichindywidualnychuwarunkowa«społecznych.Harmonia±wiataokre±lonaby-
łapozaczłowiekiem,któryrealizuj¡cwdziałaniuspołecznymlubrytualnym
zasad¦normatywn¡r . ta,doniejsi¦dostosowywał.Porz¡dektenutrzymywany
byłprzedewszystkimprzezofiary,anajegostra»ystalibogowie(gop¯ar . tasya—
stró»owieporz¡dku).Głównymstró»embyłuranicznybógVarun . a,wszechwie-
dz¡cyiwszystkowidz¡cy.Sprzeniewierzeniemsi¦kosmicznemuładowi(anr . ta)
byłoalbozaniedbanie,alboczynnewyst¡pienieprzeciwkoobowi¡zkomokre-
±lonymprzezr . t¦.Wobr¦bietegoładujednostkamusiałarealizowa¢trojakie
obowi¡zki(r . ta-traya):wobecbogów(odprawianieofiar),wieszczów(studiowa-
nie Ved ikultywowanietradycji)iprzodków(spłodzeniesyna).
Wprzypadkukoncepcjid.,człowiekrealizuj¡cimperatywmoralny(d.),
wpierwszymrz¦dziedziałałwharmoniizwłasn¡natur¡,wyznaczon¡murol¡
dharma PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 1
wspołecze«stwieizobowi¡zkami.Realizacjad.,harmonizuj¡cazwewn¦trz-
nymłademjednostki,wrezultacieprzyczyniałasi¦doutrzymywaniaharmonii
w±wiecie.Rzeczywistanaturaetycznajednostkiwypływałazładuuniwersalne-
go,gdy»mi¦dzyporz¡dkamikosmicznym,społecznymiwewn¦trznymzacho-
dziłarównowa»no±¢.Wtymsensied.nosiłacharaktersubiektywny,tj.antro-
pocentrycznyisocjocentryczny,aniejedyniekosmocentryczny(jakwwypadku
vedyjskiejr . ty).Jednocze±nies¡dzono,»ekataklizmywprzyrodzieinieszcz¦±cia
miałyswe¹ródłownieprzestrzeganiud.przezludzi(społecze«stwoAriów).
Koncepcjad.rozwijałasi¦wkontek±ciearyjskiegospołecze«stwavarn . owego
(klasowego,stanowego,warstwowego)ipierwotniedotyczyłauregulowa«spo-
łecze«stwaAriów.Tylkoonimoglipost¦powa¢zgodniezd.lubprzeciwniej
wyst¦powa¢.D.okre±lałazasadywspół»yciawspołecze«stwiearyjskimica-
ło±ciowowyznaczałanormyreligijno-rytualneorazmoralne.St¡dszczególne
u»ycietejkoncepcji:„unormowaniestanówspołecznychietapów»yciajednost-
ki”(varn . ¯ a±rama-d.),gdziezarówno„stanspołeczny”(varn . a),jaki„etap»ycia
jednostki”(¯a±rama)nabierałysensuwył¡czniewspołecze«stwiearyjskim,bra-
mi«skim.Dlategote»poj¦cied.miałokonotacjerasowe.Wzwi¡zkuztym,
zpunktuwidzeniatradycjibrami«skiejniemo»namówi¢od.powszechnej,
którabyobowi¡zywaławszystkichizawszena±wiecie.Tendencjadointer-
pretowaniad.jakozespołunormetycznychpowszechnieobowi¡zuj¡cych,tzw.
wiecznejdharmy(san¯atana-d.),pojawiasi¦dopierowerzenowo»ytnejiwi¡»e
si¦znowymiruchamiwobr¦biehinduizmu(neohinduizm).Tak»enowo»ytne
(iniewła±ciwe)jestinterpretowaniepoj¦cia„dharma”jakoind.odpowiednika
terminu„religia”.
Idead.zakładakoncepcj¦czynunacechowanegoetycznie(karman)irein-
karnacj¦(sa˙ms¯ara—„kr¡gwciele«”),jakomechanizmywi¡»¡cekonsekwencje
spełnianiad.zlosemjednostki.Jejrealizacjawi¡»esi¦zgromadzeniemzasług
moralnych(pun . ya),jakotzw.dobregokarmana(czynunios¡cegoszcz¦±ciedo-
czesneipomy±lno±¢po±mierci).Sprzeniewierzeniesi¦jejpoci¡gawin¦(p¯apa).
D.opisujecało±¢relacji,jakiepowinnyzachodzi¢mi¦dzyczłowiekiema±wia-
tem.Wzale»no±ciodurodzeniaczłowieka,d.okre±larodzajisposóbodpra-
wianiaprzeze«ofiar(yajña),atak»estosownedlaniegosakramenty(sa˙msk¯ara).
Ka»dyczłowiekmaswójjednostkowysposóbrealizowaniajednego,zło»onego
systemud.,wzale»no±ciodpochodzenia,stanuspołecznego,kasty,grupyza-
wodowejrodziców,geograficznegomiejscaurodzenia,lokalnychzwyczajówitp.
Dlategokoncepcjad.maznamionazachowawcze,utwierdzaj¡cpostawykonser-
watywneiusprawiedliwiaj¡cnierówno±cispołeczne,własneniepowodzeniaitp.
Tod.wyznaczamiejscejednostkiwspołecze«stwieorazokre±lagranicemi¦dzy
warstwamispołecznymi,kastami,grupamizawodowymiczyrodami.D.zakre-
±latak»egraniceprawowitegospołecze«stwaAriówiwyodr¦bniajezobszaru
ludówbarbarzy«skich.Niestosujesi¦donie-Ariów(mlecchów).
Zproblemem„unormowaniastanówspołecznychietapów»yciajednost-
ki”(varn . ¯a±rama-d.)wi¡»¡si¦dwiedodatkowekoncepcje,rzutuj¡cenarelacje
mi¦dzyjednostk¡a»yciemspołecznymireguluj¡cezakresdziała«dozwolo-
nychorazzabronionychwwypadkudanejjednostki.Zjednejstronyjestto
ideadziedzicznegopełnomocnictwa(adhik¯ara),przysługuj¡cegoprawadopo-
dejmowaniaokre±lonychdziała«.Wynika¢maonozdziedziczniesprawowanej
funkcjiizajmowanejpozycjispołecznejorazzzakładanychkwalifikacjiuwa-
dharma PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 2
runkowanychurodzeniem,np.pełnomocnictwobraminadoodprawianiaofia-
ry,pełnomocnictwokróladosprawowaniawładzyczypełnomocnictwokup-
cadoobrotuhandlowego.Adhik¯arawprawdzieokre±laobszardozwolonych,
cho¢nieobowi¡zkowychdziała«,alejednocze±niewyra¹niewskazujenazakres
działa«niedozwolonych,np.kupcomwolnoprowadzi¢handel,aleniemaj¡
pełnomocnictwadosprawowaniawładzy.Zdrugiejstronyindywidualneobo-
wi¡zkijednostkiokre±laichjednostkowawłasnad.(sva-d.),tj.indywidualna
powinno±¢,któranietylewytyczazakresmo»liwychdziała«,comaraczejcha-
rakterkategoryczny,nakazowyidecydujeokierunkupodejmowanychdziała«
wdanejsytuacji.Czynnikiem,którysprawia,»edanapowinno±¢(d.)stajesi¦
„własna”,jestzło»onastrukturaspołecznapowinno±citakich,jakpowinno±ci
ojca,synaitp.,wyznaczonaprzezsystemczterechstanów(varn . a),kast(j¯ata),
grupzawodowych,etapóww»yciu(¯a±rama)itd.
Czasempostulujesi¦tłum.poj¦ciasva-d.(własnad.)natermin„powo-
łanie”.Takierozumienieodwołujesi¦donowszychinterpretacjiwłasnejd.,
zwi¡zanychzneohinduizmempoXIXw.(np.BankimChandraChatterji,Auro-
bindoGhosh),wi¡»¡cychj¡zrealizacj¡ideałuczłowiecze«stwa(manus . yatva),
najprawdziwszejnatury(sva-bh¯ava)jednostkiludzkiej.Takieuj¦cie,sugeruj¡ce
„człowieczy”elementwspólnywszystkimludziom,niejestjednakprawomocne
wodniesieniudowcze±niejszychokresówkulturyind.,apojawiłosi¦wIndiach
zapewnepodwpływemideipozytywistycznychiruchówmisjonarskich.Wdys-
kusjinatematsva-d.autorzyodwołuj¡si¦cz¦stodoust¦pówz Bhagavadg¯ıty
( Pie±«Pana ,m.in.3,35),któreprzeciwstawiaj¡j¡„cudzejd.”(para-d.)iwskazu-
j¡,»e„lepszajestwłasnapowinno±¢,cho¢niedostateczna,ni»cudzapowinno±¢
realizowanadoskonale”.Te2czynniki,„własnapowinno±¢”(sva-d.)i„pełno-
mocnictwo”(adhik¯ara),nios¡zesob¡ró»norakieniebezpiecze«stwanietylko
wwymiarzespołecznymczypolitycznym,jakoczynnikizachowawcze,unie-
mo»liwiaj¡cenp.mobilno±¢grupspołecznychiograniczaj¡ceswobod¦wyboru
orazwolno±¢jednostki,aletak»ewsferzeetycznej.Wyra¹niejesttowidocz-
newinnychust¦pach Bhagavadg¯ıty (np.2,31):„U±wiadomiwszysobiewłasn¡
powinno±¢wojownikaniewahajsi¦,gdy»niemaniclepszegodlawojownika
ni»walka,uzasadnionad.”.Takieuj¦ciełatwomo»ezosta¢wykorzystanedo
usprawiedliwieniawszelkichdziała«nieetycznych,gdy»zdejmujezjednostki
indywidualn¡odpowiedzialno±¢iogranicza±wiadom¡refleksj¦nadwłasnym
post¦powaniem.Realizacjatakokre±lonejwłasnejpowinno±cizbli»asi¦niebez-
pieczniedobezmy±lnegowykonywaniaodgórnychrozkazów.
Podwzgl¦demzasi¦guogarniaj¡cegowszystkieaspektydziałaniajednost-
ki—cho¢przyzupełnieinnymuj¦ciuwspólnotyetycznej,wktórejjednostka
si¦sytuuje—poj¦cied.przypomina—jakwskazujenp.R.Gombrich—konfu-
cja«sk¡koncepcj¦ren(humanitaryzmu),realizowan¡przezjednostkowewypeł-
nianieobowi¡zków(li)owymiarzespołecznym,rytualnymczyobyczajowym.
Imperatywmoralny(d.)stanowijedenztrzechcelów(tri-varga)człowieka
±wieckiego,obokprzyjemno±cizmysłowej(k¯ama)idobrobytu(artha).Szcz¦±cie
człowiekazale»yodzrównowa»onegorozwojutychsferludzkiejegzystencji.
Przyjemno±¢zmysłowaidobrobytwyznaczaj¡celedoczesne,podczasgdy
d.okre±lacelewobr¦biekr¦guwciele«(sa˙ms¯ara),tj.w»yciudoczesnym
iwkolejnych»ywotach.Etykareligijnamówijednakoczterechcelach(catur-
-varga),wprowadzaj¡cwyzwolenie(moks . a).Ideałwyzwoleniawykraczapoza
dharma PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 3
dora¹necelejednostkoweiukazujeperspektyw¦pełnejwolno±ci,wporównaniu
zktór¡d.wydajesi¦by¢egocentryczna.
Pierwszym¹ródłemwiedzynatematd.s¡tekstyobjawione(±ruti),zgod-
niezwierzeniaminieb¦d¡cetworemludzkim,tj.literaturavedyjska.Drugie
¹ródłostanowikanonpismautorytatywnych,usankcjonowanytradycj¡(smr . ta),
oproweniencjiludzkiej,przedewszystkimd.-± ¯ astra(pismanormatywne),zktó-
rychnajbardziejznanes¡ M¯anava-d.-±¯astra (lub Manu-smr . ti , Traktatnormatywny
Manu ),literaturaquasi-naukowa(s . ad . ved¯a˙nga),traktatypolityczno-prawne(n¯ıti-
-±¯astra),podr¦cznikirytuałuvedyjskiego(±rauta-s¯utry)iobrz¦dówdomowych
(gr . hya-s¯utry),atak»eepopeje( Mah¯abh¯arata i R¯am¯ayana )ipi±miennictwomitolo-
giczne(p¯uran . y).Wartozaznaczy¢,»eautorprzekładu Manu-sm˙rti naj¦zykpol.
( Traktatozacno±ci ),M.K.Byrski,tłumaczytermin„dharma”jako„zacno±¢”.
Zespółunormowa«moralno-społecznychwyznaczonyprzezd.—wtym
5zalece«moralnych(pa«ca-±¯ılalubyama:niekrzywdzenie,prawdomówno±¢,
niekradzenie,wstrzemi¦¹liwo±¢seksualnainieposiadanie),którepowinnyby¢
wjakie±formieprzestrzeganeniezale»nieodkasty,miejsca,czasuczyokoliczno-
±ci—niepokrywasi¦zzaleceniamidekalogu(Wj20,3–7),tradycjijudeochrze-
±cija«skiejiislamskiej.Zkoncepcjid.niedasi¦wyprowadzi¢»adnegozczte-
rechpierwszychprzykaza«dekalogu,tj.tych,któreokre±laj¡relacjemi¦dzyjed-
nostk¡aBogiem.Tak»epozostałych6przykaza«tradycjijudeochrze±cija«skiej
iislamskiejokre±laj¡cychrelacjemi¦dzyjednostk¡aspołecze«stwem(jednost-
k¡ajednostk¡),pokrywasi¦jedyniecz¦±ciowozwynikaj¡cymizd.zasadami
moralnymi.Wpodej±ciudozagadnie«etycznych,istotn¡ró»nic¡mi¦dzymo-
ralno±ci¡tradycjijudeochrze±cija«skiejiislamskiejasfer¡okre±lon¡d.jestfakt,
»ezasadypost¦powaniawtymdrugimwypadkuwynikaj¡znaturyjednost-
ki,któraniedostosowujeswoichzachowa«dowzorówwyznaczonychb¡d¹
narzuconychprzezczynnik(moralnegoprawodawc¦)znajduj¡cysi¦pozani¡
czyspołecze«stwem.Poj¦cied.nabierałoszczególnychznacze«wniektórych
systemachfilozoficznych.
Dharmawbrami«skichsystemachfilozoficznych.Vai±esikainyaya. D.
(dobryczyn)aetyka.D.tonietylesamazasadamoralna,ilekonkretne
aktyowymiarzeetycznymlubichskutki.D.iadharmajakozasługa(pun . ya)
iprzewina(p ¯ apa)s¡wewn¦trznymiprzymiotamiduszy(purus . a-gun . a),postrze-
ganymibezpo±redniowogl¡dziewewn¦trznym.Wontologiivai±es . ikiuj¦tes¡
wklasyfikacjisiedmiukategoriiontologicznych(sapta-pad¯artha)jakodwudzie-
stydrugiidwudziestytrzecitypprzymiotów.Decyzjeiaktyocharakterze
moralnymmaj¡zatemswojenaturalnepodło»ewsamympodmiocieetycznym,
którywsposóbnaturalnyobdarzonyjestzdolno±ci¡rozró»nianiami¦dzydo-
bremazłem.ródłoetykiiwładzawyborumi¦dzydobremazłemnies¡
zewn¦trznewstosunkudopodmiotuetycznego.Działaj¡cetycznie,jednostka
niedostosowujesi¦doprawamoralnegole»¡cegopozani¡,lecz—osi¡gn¡w-
szyodpowiednipoziomrozwojuwewn¦trznego—realizujewewn¦trznenakazy
etyczne,któreznaturystoj¡wharmoniiznaturalnym,uniwersalnymprawem
moralnym.
Dobre(d.)izłe(adharma)działaniaczłowieka(pravr . tti)składaj¡si¦nawy-
padkow¡,którabezpo±redniokierujeobecnymiiprzyszłymilosamiczłowieka
jakokarman(czynnacechowanyetycznie).Vai±es . ikał¡czyd.iadharm¦wjedn¡
dharma PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 4
niewidzialn¡zasad¦moraln¡(adr . s . t . a).Sumaindywidualnychzasadmoralnych
poszczególnychludzimatak»ewymiarkosmiczny,gdy»nietylkodeterminuje
przyszłenarodzinyistatusspołecznyjednostek,aletak»edecydujeolosach
całego±wiata,anawetwpływanaruchatomów,przyci¡ganiemagnesu,kr¡-
»eniesokówwro±linachitp.Szkołany¯ayidopierowokresiepó¹niejszym(od
Uddyotakary,VI–VIIw.)przyj¦łat¦koncepcj¦.
Najwa»niejszymcelem,jakistawialiprzedsob¡twórcypierwotnejvai±es . iki
(Kan¯ada: Vai±es . ika-s¯utra ),jestpouczenieod.,definiowanejjakogłówny±ro-
dekdoosi¡gni¦ciaszcz¦±ciadoczesnego(abhyudaya)lubdobranajwy»sze-
go(nih . ±reyasa),którymjestwyzwolenie.D.rozumianajestjakowypełnianie
obowi¡zkówreligijnych,odprawianieofiarpublicznych(y¯aga),rytuałówiob-
rz¦dówdomowych(p¯uj¯a),go±cinno±¢itp.Dopieropook.550poChr.,wraz
zpojawieniemsi¦nurtuteistycznegowvai±es . ice(Pra±astap¯ada: Pad¯artha-dhar-
ma-sa˙ngraha ),osi¡gni¦ciedobranajwy»szegorealizowanejestprzedewszystkim
dzi¦kizrozumieniukategoriiontologicznych(tj.wypływazezrozumieniastruk-
tury±wiata),ad.stanowiczynnikpomocniczy.Ponadtod.jestju»rozumiana
jakoimperatyw,który„przejawiasi¦wnakazachBoga”(i±vara-codan¯a).
D.(własno±¢)aontologia.wiatwontologiivai±es . ikiiny¯ayida-
jesi¦rozło»y¢naelementarnefaktyotejsamejstrukturze:podło»e(dharmin)
zwi¡zanerelacj¡(sambandha)zwłasno±ci¡(d.).Elementarnefakty,wchodz¡cze
sob¡wdalszerelacjeiskładaj¡csi¦nafaktyzło»one,zachowuj¡tensammodel:
podło»e-relacja-własno±¢.Przykładowopoj¦cie„biały±nieg”jestkonwencjonal-
nymopisemelementarnegofaktu:„±nieg( p )stoiwrelacji[nacechowania] R 1 do
bieli( q )”,tj. pR 1 q .Nast¦pnie,zdanie„biały±niegtopnieje”tokonwencjonalny
opisfaktuzło»onego:„bycie-białym-±niegiem( r )stoiwrelacji[inherencji] R 2 do
topnienia( s )”,tj. rR 2 s .Ontologiataprezentujeanalitycznepodej±cieistarasi¦
wypracowa¢„map¦±wiata”,tj.obrazjakomodelrzeczywisto±ci.
Nienale»ymyli¢poj¦¢własno±ci(d.)iprzymiotu(gun . a).Własno±ci¡
(d.)mo»eby¢ka»dyfaktpierwotnylubzło»ony,czemusprzyjaspecyfika
sanskrytu,umo»liwiaj¡cegotworzeniepoj¦¢abstrakcyjnychiwłasno±ciprostymi
±rodkaminietylkoodczasownikówczyrzeczowników,alenawetcałychzda«
(równowa»nikówzda«).Własno±ci(d.)zwi¡zanes¡ró»norakimirelacjami
zpodło»em(dharmin,tj.no±nikwłasno±ci),którymmog¡by¢faktyprostelub
zło»one.Przymioty(gun . a)za±s¡±ci±leokre±lone(pierwotnieprzyjmowanoich
17,potem24)iwi¡»¡si¦wył¡czniezsubstancjami(drava);relacj¡wi¡»¡c¡jest
relacjainherencji(samav¯a).
Opisanymodelontologicznystałsi¦zczasemdominuj¡cywfilozofii
ind.Posłu»yłtak»ejakozało»eniewniektórychdowodachnaistnienieduszy
(¯atman),formułowanychnp.wyodze.Napodstawieschematu„podło»e-relacja-
-własno±¢”ibezpo±redniegopostrze»eniazjawiskpsychicznych(uczucia,akty
poznawcze,doznaniaitp.),któres¡własno±ciami(d.),wnioskujesi¦,»ete
zjawiskamusz¡mie¢swojepodło»e(d.),tj.dusz¦(¯atman).
D.am¯ım¯a˙ms¯a.D.jestimperatywemsformułowanymw Vedach iwnich
znajduj¡cymswojeuzasadnienie.Jejdefinicjabrzmi:„D.jestcelem(artha)okre-
±lonymwkategorycznymwezwaniu(codan¯a)”.D.znaturyniesłu»y»ad-
nemucelowiczywy»szemudobru(np.wyzwoleniu),leczjestobowi¡zkiem
(k¯arya)samymwsobie.Winterpretacjim¯ım¯a˙msysformułowaniavedyjskiema-
dharma PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 5

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin