Aestimativa Vis.pdf

• Opisdziała«instynktownych

• Filozoﬁcznaanalizainstynktów

• Wyja±nienieczynno±ciinstynktownych

AESTIMATIVAVIS ( władzazmysłowejoceny )—instynktzwierz¦cykieruj¡cy

spontanicznieibezbł¦dniedziałaniamizwierz¡twdziedziniezachowania

iprzekazywania»ycia.

Walkaoutrzymanie»yciajednostkiigatunkujestpodstawow¡czynno±ci¡

jestestwnaturyo»ywionej.Abywtejwalcezwyci¦»y¢,zwierz¦musiwykona¢

bardzowielecelowych,skoordynowanychdziała«,którenazywamydziałaniami

instynktownymi.Mo»najepodzieli¢nadwiegrupy:a)maj¡cenaceluzachowa-

nieprzy»yciujednegotylkoosobnika;b)maj¡cenaceluzachowaniegatunku.

Opisdziała«instynktownych. W±ródczynno±ciinstynktownychpodpo-

rz¡dkowanychzachowaniu»yciajednegotylkoosobnikawyró»niamynast¦pu-

j¡cedziałania:zdobywaniepokarmu,obrona,w¦drówkaizabawa.Pokarmjest

podstawowymczynnikiemzachowuj¡cym»ycie.Kolejnymjestobronaprzed

wrogami.Tuwidzimyposługiwaniesi¦wielomaczynno±ciamicelowymi,ró»-

nie(wzale»no±ciodnaturyzwierz¦cia)przyporz¡dkowanymiobronie»ycia.Do

takichczynno±ciobrony»ycianale»¡:ucieczka(sarny,jelenie,kozice,zaj¡ce,pta-

ki,ryby,gadyitd.)lubznieruchomienie(poniewa»drapie»cajestnastawionyna

ruch,niektóreowadypodczaszdr¦twieniapadaj¡na±ciółk¦le±n¡,gdzietrudno

jeznale¹¢;chronieniesi¦dojamidziuplizauwa»amynietylkouwieluzwierz¡t,

aletak»euowadów,paj¡ków).W¦drówkizwierz¡tmaj¡tensamcel—zacho-

wanie»ycia.Zewn¦trznympowodemw¦drówekjestnierazzmianatemperatury

czywarunkówklimatycznych.WAlpach±wistakiizaj¡cealpejskieschodz¡na

zim¦kilkasetmetrówni»ej.WAmerycePółnocnejbizonyodbywałyprzezzi-

m¦w¦drówkipopreriach,anawiosn¦wracałyzpowrotemdoswychsiedzib.

Zezwierz¡todbywaj¡cychw¦drówkinajbardziejznanes¡ptaki.Mimo»elec¡

porazpierwszy,znaj¡tras¦swegolotu.Niektóreznich,jakrybołówkarajska,

zamieszkuj¡capodbiegunoweokoliceAmerykiPółnocnej,nazim¦odbywaol-

brzymiprzelotdopodbiegunowychokolicAmerykiPołudniowej,przebywaj¡c

wlocieok.dwana±cietysi¦cykm.Nawiosn¦wracadoswegomiejscapoby-

tu.Dow¦druj¡cychzwierz¡tnale»¡ryby,owady,np.szara«czaitp.W¦drówki

zwierz¡tujawniaj¡,jakwielejestczynno±cicelowych,niewyuczonych,odrazu

sprawniewykonywanych.

Zadziwiaj¡ces¡czynno±ciinstynktowne,zmierzaj¡cedoopiekinadpotom-

stwem,stworzeniaimwarunkówodpowiednichdlarozwoju.Tutajtroskarodzi-

cówjestbardzoszczegółowa.Przykłademtegojestnp.móljukki(wymieniany

przezBergsonaw Ewolucjitwórczej ),którego»yciejestbardzosilniezwi¡zane

zt¡ro±lin¡.Owady-molerozwijaj¡si¦zpoczwarekakuratwtedy,kiedyjukka

zaczynakwitn¡¢;jejkwiatyrozwijaj¡si¦iwi¦dn¡wczasiejednejnocy.Tejwła-

±nienocysamicamola,dopierocowyl¦głazpoczwarki,zbierazkwiatówjukki

pyłekitworzyzniegokulk¦,któr¡zapomoc¡przednichodnó»yutrzymuje

nadgłow¡.Takzaopatrzonalecidodrugiegokwiatu,nakłuwako«cemswego

odwłoku±ciank¦słupkaiskładaswejajawjegown¦trzu,pomi¦dzyzawi¡z-

kaminasion,poczymotwórwierzchołkowysłupkazatykaprzyniesion¡przez

aestimativavis PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 1

siebiekul¡pyłkukwiatowego.Samicaskładawewn¦trzusłupkaczterydopi¦-

ciujaj,zktórychponiedługimczasiewykluwaj¡si¦g¡sienice.Dlawy»ywienia

ka»dejznichpotrzebaok.dwudziestunasion,wsłupkuza±znajdujesi¦ok.

dwie±cieichzawi¡zków.G¡sienicemaj¡wi¦cpoddostatkiempokarmu,przy

czymok.stonasionpozostajenietkni¦tych,atowystarczydlarozwojugatunku

ro±liny,która,zwa»ywszynakrótkiczaskwitni¦cia,niemogłabysi¦rozwin¡¢

bezpomocyswegomola.

Równieceloweczynno±ciinstynktowne,maj¡cenaceluzachowaniepotom-

stwa,znajdujemyuniektórychgatunkówos,np.osmyka(cerceristuberculata),

któryznosijajaiskładajew»ywymcielesłonikakomo±nikaoczlika(cleonus

ophtalmicus).Wyl¦gaj¡casi¦g¡sienicamaodrazupokarmwpostaci±wie»ego

„mi¦sa”,któresi¦niepsuje.Osmykmusisłonikasparali»owa¢,dlategochwy-

taj¡cgo,odsłaniajegochitynow¡pokryw¦,naciskaj¡codnó»amiinakłuwaj¡c

zwojenerwowe»¡dłemparali»uje»ywegosłonika,któregoorganizmstajesi¦

spi»arni¡dlawyl¦gaj¡cejsi¦g¡sienicy.Osmykdobrze„wie”,»ewła±niewtym

miejscuusłonikasplotynerwówznajduj¡si¦najbli»ej,wi¦cbez»adnegowaha-

niajednympchni¦ciem»¡dłaparali»ujeoﬁar¦.Czynno±citejniktgonieuczył.

yciegromadne,jakiespotykamynietylkow±ródtakichowadów,jakter-

mity,mrówkiipszczoły,aletak»ew±ródzwierz¡t(słonie,antylopy,zebry,»u-

bry,bobryitp.),umo»liwiarozwój»yciagatunkowego.yciegromadne,wraz

zcałympodziałempracy,zmierzaj¡cedozachowaniairozwoju»ycia,wstop-

niunajbardziejcharakterystycznymspotykamyumrówek,pszczółitermitów.

Swychnajrozmaitszychfunkcjiowadytenieucz¡si¦odnikogo.Jakwykazały

próby,gdymłode,wykluwaj¡cesi¦owadyoddzielanoodstarszych,ka»dyosob-

nikodrazuznałsw¡rol¦,jak¡winienodegra¢w»yciugromadnym.Wreszcie

budownictwo,któresłu»ygłówniesprawom»yciagatunku,atylkodrugorz¦d-

niejestnausługachobronywłasnego»yciaprzednapastnikiem,wskazujewiele

celowychinstynktownychczynno±ci.Budowanor,»eremiczygniazddokonuje

si¦wgprawﬁzycznych,niekiedywstopniuwybitniezadziwiaj¡cym.

Filozoﬁcznaanalizainstynktów. Istniejewieleﬁlozoﬁcznychteoriidoty-

cz¡cychinstynktu.Otowa»niejszeznich:

Teoriaodruchów.FilozoﬁaKartezjuszasprowadzaławszystkieczynno±ci

zwierz¡tdofunkcjiczystomechanicznych.Zwierz¦byłobyczyst¡maszyn¡,

tylkobardziejskomplikowan¡.NapodobnymstanowiskustałJ.Loeb,który

czynno±ciinstynktownesprowadzałdotropów:chemotropizm,fototropizm

itp.Analogicznestanowiskoutrzymuj¡:Spencer,Minkiewicz,Bathe,Pawłow

ibehawiory±ci.

Teoriainteligencji.Naprzeciwnymstanowiskustoiszkołasensualistyczna

Condillaca,atak»eDarwin,Richet,Maréchal,Nussbaumiinni,uwa»aj¡cy»e

instynktytłumacz¡si¦pierwotn¡inteligencj¡,co±nawzórczłowieka.

Teoriaewolucjonistyczna.Lamarck,wpewnymstopniuDarwiniinni,

uwa»aj¡,»einstynktzostajeprzekazanyodprzodkówpokoleniomnast¦pnym.

Wci¡guwieluwiekówutrwalasi¦oniniejakopetryﬁkuje.

Bergsontłumaczyinstynktrównie»drog¡ewolucji.„P¦d»yciowy”rozpry-

skujesi¦jakracaiprzybierakolejnestadiaewolucji.Jednymznichjestinstynkt

kieruj¡cy»yciem,wczuwaj¡cysi¦wposzczególneetapyewolucji.Spełniaon

podobn¡rol¦w»yciuzwierz¡t,cointuicjauczłowieka.

aestimativavis PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 2

Teoriainnatyzmumatrzywersje:wrodzones¡pewneobrazy,którewpo-

szczególnychmomentach»yciazwierz¦„czyta”izkonieczno±cipost¦pujetak,

jakpoznaje(Conimbriceses,MainedeBiran,Haan,Frank);obrazypoznawcze

nies¡wrodzone,leczwrodzones¡pewneasocjacjetychpoznawczychobrazów.

Zwierz¦,wzale»no±ciodswojejnatury,takanieinaczejasocjujedanyobraz,

którysamonabyło(Mercier,Frobes,Lindworsky,VandeWoeystyneiinni);

wrodzones¡niepoznawczeobrazy,leczafektylubkoniecznekojarzenieda-

nychafektów,któretakanieinaczejdeterminuj¡zwierz¦dodziałania(Donat,

Schneider,Lossadaiin.).

TeoriaP.SiwkaSJ.,wyja±niaj¡canapodstawietekstuTomaszazAkwinu

zkomentarzado Deanima (II,lect.XIII,n.398)funkcjeinstynktownedrog¡

tzw.s¡dunaturalnego(iudiciumnaturaleparticulare),któryzwierz¦posiada

wposzczególnymprzypadku,naskutektego,»eschwytanyprzedmiotjest

wjaki±sposóbu»ytecznydlapodmiotupoznaj¡cego.Determinacjaczynno±ci

pochodzizbardzodokładnychwyobra»e«tychczynno±ci.

Wieleteoriiprzedstawionychprzezró»nesystemyﬁlozoﬁcznemasłabe

strony.Itak,niemo»nasi¦zgodzi¢zmechanicystycznymtłumaczeniemKarte-

zjuszaczyte»tropizmemLoebaiinnych,albowiemwdziałaniuinstynktownym,

mimodu»ejdeterminacji,widzimywielk¡plastyczno±¢,którejniemo»nawy-

tłumaczy¢»adnymiprawamiczystomechanicznymi.Tegorodzajuplastyczno±¢

działaniainstynktownego,dostosowaniesi¦doró»nychszczegółówkonkretne-

goprzedmiotuikonkretnychwarunkówdziałania,zmiejscaprzekre±lateorie

mechanicystycznegodeterminizmuidomagasi¦udziałupoznania.Zreszt¡za-

ło»enie,»ezwierz¦jestmaszyn¡iniczymwi¦cej,jestczystodogmatyczne.

Zdrugiejjednakstronyprzyznawaniezwierz¦ciuinteligencjipodobnej

dotej,jak¡posługujesi¦człowiek,jestrównie»uj¦ciembł¦dnym,bowiem

inteligencjaczłowiekapojmujeprzedmiotpodk¡tembytu,coniezachodzi

wdziałaniuinstynktownymzwierz¡t.

Teoriaewolucjonistycznaodziedziczeniunabywanychsprawno±ciopiera

si¦naniesprawdzonychprzesłankachiniewyja±niafaktu»yciazwierz¡tdo

chwilinabyciatychsprawno±ci.Je±lizwierz¦musiałobystopniowonabywa¢

sprawno±ci,toprzecie»zanimprzezdługieszeregipokole«nabyłobyje,padłoby

oﬁar¡drapie»cówiniezachowałoby»ycia.Mo»liwo±¢dziedziczeniacechnie

wyja±niaadekwatniekwestiiinstynktu.

TeoriaBergsonajesttylkopewn¡cz¦±ci¡ogólnejbergsonowskiejteorii

ewolucji,teoriiciekawej,jednakdowolnej.

Teorieinnatystów(owrodzono±ciwra»e«,asocjacjiwra»e«lubuczu¢)s¡

teoriamiskonstruowanymiapriori.Pozatymzawieraj¡wielewewn¦trznych

sprzeczno±ci.Dlaczegotylkozwierz¦tamiałybyposiada¢idee,afektyczyich

kojarzeniewrodzone,aludziebylibytegopozbawieni?Je±liistniej¡tewrodzo-

neelementy,musiałybyonewyst¦powa¢wliczbieprawieniesko«czonej,aby

mogłytłumaczy¢najrozmaitszewnajrozmaitszychczasachwykonanereakcje

instynktowne.Pozatymteoriawrodzonychafektówiichkojarze«wyja±niała-

bywnajlepszymwypadkutylkonieliczne,najprostszeprzejawyinstynktowne,

aniemogłabytłumaczy¢skomplikowanychczynno±ciwymagaj¡cychrzeczywi-

stegokonkretnegopoznania.

TeoriaSiwkajestnajbli»szaprawdy,aczkolwieknietłumaczysprawyin-

stynktówdoko«ca.Odwoływaniesi¦dowyobra»e«czynno±cijestdowolne.

aestimativavis PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 3

Zreszt¡,sk¡dtegorodzajuwyobra»eniaczyideeczynno±cimiałybywzwie-

rz¦ciupowsta¢?Czybyłybytowyobra»eniaodtwórcze?Nie,botoideekieruj¡

czynno±ci¡maj¡c¡dopieronast¡pi¢.Wobectegomusieliby±mynagruncietej

teoriiprzyj¡¢jakie±wyobra»eniawrodzonedlamaj¡cychnast¡pi¢czynno±ci.

Wyja±nienieczynno±ciinstynktownych. Czynno±ciinstynktowneukazuj¡

si¦w»yciuzwierz¡twichcelowymdziałaniu.Celowo±¢tawyst¦pujewyrazi±cie

natleszczegółowejdeterminacjidziałaniazwierz¦ciawokółjakiego±przedmio-

tu.Faktcelowo±ci,czyliaktualnegozd¡»aniadozdeterminowanegodobra,na-

sun¡łwieluwspółczesnympsychologomkoncepcj¦instynktów-pop¦dów,czy-

liprzejawówstronypo»¡dawczejzwierz¦cia.Stanowiskotakiejestwpewnej

mierzesłuszne,gdy»wszelkiedziałaniedokonujesi¦podwpływemczynników

emocjonalnych,po»¡daniebowiemrz¡dzibezpo±redniozewn¦trznymiruchami

zwierz¦cia.Czysamopo»¡danietłumaczyjednakwszystko?Po»¡daniewzi¦te

zarównowformieuczuciowej,jakiwolitywnej,jestprzecie»pewnymd¡»e-

niemdoczego±okre±lonegoprzezpoznanie.Poznaniezatemle»yupodstaw

czynno±ciinstynktowych.Konieczno±¢jakiego±rodzajupoznaniawczynno-

±ciachinstynktownychukazujesi¦dobitnienatlenaturydziałaj¡cej.Działanie

jakiej±naturyjestzgodnezni¡sam¡iniemo»esi¦jejsprzeciwia¢.Skoronatura

zwierz¦cajestnatur¡poznaj¡c¡,zatemidziałaniepoznaj¡cejnaturymusiby¢

zgodnezni¡sam¡,czylimusiby¢opartenapoznaniu.Gdyzwrócimyuwag¦

naczynno±ciinstynktowne,tozauwa»ymy,»ewypełniaj¡onewszelkiewarunki

czynno±cispecyﬁczniezwierz¦cej,bowiemtylkozwierz¦tomjakotakimprzy-

sługuj¡,wobectegoczynno±citewypływaj¡zjakiego±zwierz¦cegopoznania.

Chodziwi¦coto,czytegorodzajunajrozmaitszeczynno±ciinstynktowne,

opartewgruncierzeczynapoznaniu,dadz¡si¦sprowadzi¢dosiebie,czyte»

nie.Je±libyniedałysi¦sprowadzi¢dosiebie,wówczasmusiałybypochodzi¢

zró»nych¹ródełpoznawczych.Je±linatomiastwswympoznanius¡dosiebie

sprowadzalne,towyłaniaj¡si¦zjednegotylko¹ródłapoznania,zjednego

zmysłupoznawczego,jakiego±zmysłuinstynktu.

Gdysi¦przypatrzymyczynno±ciominstynktownymuzwierz¡t,tood

razuzauwa»ymypewienstałyaspektichwykonania:zd¡»aj¡onecelowo

dotego,codlanaturyzwierz¦cia(naturyjednostkowejlubgatunkowej)jest

stosowniejszeinajlepsze.adnaztychczynno±ciniewychodzizwierz¦ciu

naszkod¦(najwy»ejistniejepewnepodporz¡dkowaniedobrajednostkidobru

gatunku).Wobectegoczynno±cites¡stosownedlanaturywykonuj¡cegoje

zwierz¦cia.Stosowno±¢taiu»yteczno±¢wyst¦pujewkonkretnychwypadkach.

Zatemmo»nastwierdzi¢,»eczynno±ciinstynktownefunkcjonuj¡podk¡tem

konkretneju»yteczno±cizwierz¦cia.

Je±liu»yteczno±¢dostrzegamyjakoracj¦iprzedmiotformalnyfunkcjiin-

stynktownych,tou»yteczno±¢sprowadzaj¡cadosiebiewszystkieinstynktowne

czynno±ci±wiadczy,»eistniejetylkojedno¹ródłopoznawczeprzejawówin-

stynktownych,jedenbowiemprzedmiotgatunkujeaktyimo»no±ci.Czynno±ci

instynktowne,wypływaj¡cezpoznaniakonkretneju»yteczno±ci,sprowadzaj¡

si¦zatemdojednejtylkowładzypoznawczej,którejprzedmiotemjestpoznanie

tejkonkretneju»yteczno±ci.

Poznaniekonkretnejest¹ródłemkonkretnegodziałania,cech¡za±konkretu

jestszczegółowadeterminacja,wobectegozarównopoznanie,jakidziałanie

konkretnejestwszczegółachzdeterminowane.Zwł.zdeterminowanemusi

by¢konkretnepoznanie,je±lijegonast¦pstwemjestkonkretne,wtakichoto

szczegółowychwypadkach,działanie.Determinacjakonkretnapoznanianie

b¦dziewi¦cpolegałanastwierdzeniutylkoogólnym,»edanyprzedmiot

jestu»ytecznylubnieu»ytecznydlanaturypoznaj¡cej,lecznastwierdzeniu

wszczegółach,wjakisposób,zapomoc¡jakich±rodkówwtychotowypadkach

u»yteczno±¢tawyst¡pi.Wszczegółowympoznaniuinstynktumusinast¡pi¢

pewnaszczegółowadyspozycja,ujmuj¡cakonkretniestosuneku»yteczno±ci

podmiotudoprzedmiotuiviceversa.

Wjakisposóbzwierz¦poznajekonkretniet¦u»yteczno±¢przedmiotudla

swejnatury?Odpowied¹ogólnakryjesi¦wanaliziepoznaniazmysłowego.

Zwierz¦przezsw¡władz¦instynktuczytawewra»eniupoznawczymto,czego

innezmysłynies¡wstanieodczyta¢.Instynktjakowładza(zmysł)poznaw-

czasuponuje,takjakwszelkieinnezmysływewn¦trzne,istnieniewra»e«po-

znawczychpochodz¡cychodprzedmiotu,którymmo»eby¢zarównowłasnyor-

ganizm,wydzielaj¡cyhormonypowoduj¡cegł¦bokieprzemianyworganizmie

zwierz¦cym,percypowaneprzypomocyzmysłuustrojowego,czyte»przed-

miotyb¦d¡stanowiłyrzeczytranssubiektywne,postrzeganezapomoc¡innych

zmysłówzewn¦trznych.Jakkolwiekprzedmiotpoznaniazmysłowegoł¡czysi¦

zpodmiotempoznaj¡cymzapomoc¡wra»e«(postaci—obrazywra»one),które

znaturyswejreprezentuj¡przedmiotpoznawany,tojednakwra»e«niewytwa-

rzasamprzedmiot,leczpodmiotpoznaj¡cypodwpływemdziałaniaprzedmiotu

poznawanego.Wra»eniepoznawczejestpewn¡syntez¡przedmiotupoznawa-

negoipodmiotupoznaj¡cego.Wytworzenietychwra»e«dokonujesi¦przez

podmiot,aleniejesttowytwórdowolny,gdy»całatre±¢,całareprezentacjatego

wra»eniapochodziodprzedmiotu.Wjednymwra»eniupoznawczym,powsta-

łymwwyniku(przyczynowo±¢sprawcza)działaniapodmiotu,którypoznaje

jaki±przedmiot(przyczynowo±¢wzorczaisprawczo-narz¦dna,taostatniajako

warunekoddziaływaniaprzedmiotuswoimijako±ciaminapodmiotpoznaj¡-

cy),wtymjednymwra»eniu-obraziezmysłowymwyra»adwojakiekonkretne

podobie«stwo:a)przedmiotu;b)podmiotu.

Podobie«stwoprzedmiotuwewra»eniujestcałkiemwyra¹ne.Celemisen-

semwra»eniazmysłowegojestprzedstawieniemo»liwienajdokładniejprzed-

miotu.Wra»eniejestbowiemsamymprzedmiotem,intencjonalnieistniej¡cym

wpodmiociepoznaj¡cym,dlategoﬁlozoﬁanazywaje„formavicaria”—form¡

zast¦pcz¡samejrzeczy,chc¡cprzeztowyrazi¢to»samo±¢(odstronytre±ci!)

rzeczytranssubiektywnejiwra»enia.Jakiekolwiekwra»eniepoznawczeb¦dzie

±wiadomiepostrzegane(awi¦cprzezzmysłwspólnywramachzmysłówze-

wn¦trznych),zawszewewra»eniutymjegokonkretniepostrze»onatre±¢b¦dzie

reprezentatywnietasama,cotre±¢samejrzeczy(wcechachuj¦tych,gdy»nie

wszystkiecechypostrze»enieujmuje,idlategorzeczwswejtre±cimaichwi¦cej

ni»wra»enie).

Wka»dymwra»eniupoznawczymistniejerównie»pewnepodobie«stwo

dopoznaj¡cegopodmiotu,wra»eniatebowiempowstaj¡wła±niewpodmiocie.

Ichprzyczyn¡sprawcz¡jestpodmiotpoznaj¡cy,któregoones¡,wsensie

±cisłym,skutkami.Wka»dymskutkuwyra»aj¡si¦cechyprzyczyny,czyli

ka»dyskutekjestpodpewnymwzgl¦dem(jakoskutek)podobnydoswej

przyczyny,którawyra»aswepi¦tnonaskutkach,wwynikuczegomo»emy

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: