Izolacja więzienna.pdf

WŁASCIWOŚCI IZOLACJI WIĘZIENNEJ

ara pozbawienia wolności oznacza w praktyce skazanie człowieka na izolację w środowisku

zamkniętym. Zamknięte środowisko więzienne można - ze względu na jego obiektywne

właściwości - uznać za takie, w którym występuje wysokie prawdopodobieństwo powstania sytuacji

zdecydowanie niekorzystnych z punktu widzenia człowieka. Próbę bardziej szczegółowego opisu

trudności, jakie stwarza jednostce środowisko więzienne, podjął M. Ciosek [C i o s e k, 1987].

Autor powiązał trudności sytuacji izolacji więziennej z czterema aspektami środowiska, jakie

wyszczególnia T. Tomaszewski [T o m a s z e w s k i, 1977], a mianowicie z aspektem:

stymulacyjnym, funkcjonalnym, przestrzenno-czasowym oraz społecznym środowiska. Omówimy

je teraz kolejno.

Pierwszy z wymienionych - aspekt stymulacyjny środowiska więziennego, odnosi się do faktu, że

każda sytuacja jest mniej lub bardziej złożonym układem bodźców działających na człowieka.

Aspekt stymulacyjny może być punktem wyjścia do podziału sytuacji na sytuacje z niedostateczną

stymulacją, sytuacje nadmiernie stymulujące oraz sytuacje pod względem bodźcowym adekwatne

do możliwości indywidualnych konkretnego człowieka. Zredukowana ilość oraz mała różnorodność

bodźców istniejących w środowisku więziennym pozwala na stwierdzenie, że jest ono

środowiskiem niedostatecznie stymulującym przeciętnego więźnia. O występowaniu ograniczonej

stymulacji sensorycznej w zakładzie karnym decyduje kilka okoliczności.

Jedną z nich jest architektura zakładów karnych, która ma z założenia uniemożliwiać kontakt

uwięzionych ze światem zewnętrznym i jednocześnie ograniczać w sposób maksymalny dopływ

bodźców z zewnątrz.

Barwy otoczenia są tą właściwością środowiska, która w normalnych warunkach rzadko bywa

przedmiotem koncentracji uwagi i kontemplacji. Cecha ta jednak okazuje się ważna, ponieważ

wpływa na ogólne samopoczucie człowieka, jego nastrój i reakcje psychomotoryczne [S t o l p e r,

1977]. Wiadomo, że pewne barwy np. czerwona, pobudzają funkcjonowanie układu nerwowego,

inne zaś np. zieleń, przeciwnie - tonizują jego działanie i uspokajają. Trudno zaprzeczyć, że

więzienia i ich najbliższą przestrzeń - wewnętrzne podwórka i place spacerowe - cechuje

zauważalne ubóstwo barw. Budynki więzienne mają często kolor brudnej cegły, a cele i korytarze

są na ogół barwy białej albo mają różne odcienie szarości. Ubóstwo barw w środowisku

więziennym jest zdaniem J. Sikory czynnikiem, który w sposób zdecydowanie negatywny wpływa

na procesy emocjonalno-motywacyjne oraz stan układu nerwowego więźniów [S i k o r a, 1971].

Z ubóstwem stymulacyjnym środowiska więziennego należy wiązać występowanie nudy -

przykrego i na dłuższą metę destrukcyjnego stanu emocjonalnego. Do jej rozprzestrzeniania

przyczyniają się właśnie szarość i monotonia przestrzeni więziennej, brak istotnych zmian w

środowisku, zrutynizowanie zachowań i zdarzeń oraz stała koncentracja na upływie czasu.

Powtarzanie działań często bezsensownych - nie tylko z punktu widzenia więźnia - oraz nuda

występują dzień po dniu, tydzień po tygodniu, rok po roku we wszystkich więzieniach świata,

nawet w tych z najlepszym żywieniem i najlepszymi warunkami życia. Do nudy prowadzi prawie

nieuchronnie również surowa dyscyplina, która jest jednak czymś nieodzownym, by przy

ograniczonej przecież liczbie personelu zapewnić porządek w więzieniu i działanie instytucji.

Drugi z wymienionych - aspekt funkcjonalny środowiska więziennego, wiąże się z przekonaniem,

że sytuacja jest pewnym układem wartości i możliwości, który może pozostawać w mniejszej lub

większej zgodności z indywidualnym systemem wartości i subiektywnym układem możliwości. Z

indywidualnym systemem wartości i możliwości przeciętnego więźnia są zazwyczaj niezgodne

dolegliwości izolacji więziennej. Często cytowaną listą takich dolegliwości więziennych jest lista

autorstwa G.M. Sykesa [S y k e s, 1958].

Pierwszą i najbardziej oczywistą dolegliwością jest pozbawienie wolności, a tym samym

ograniczenie swobody działania i możliwości kontaktów z bliskimi i znajomymi. Swoboda ta

ograniczona jest nie tylko do terenu zamkniętego murami, ale także wewnątrz tego terenu przez

istniejący system przepustek i krat. Istotnym aspektem utraty wolności są odczucia związane z

sytuacją naruszającą więzi z dotychczasowym otoczeniem, a więc świadomość, że wyrządziło się

krzywdę najbliższej rodzinie i stąd obawa o jej los, oraz lęk przed jej negatywną oceną, a dalej

obawa o opinię sąsiadów i znajomych oraz ewentualny wstyd wobec nich, żal za utraconą pracą itp.

[P a n e k, 1968].

Drugą dolegliwością więzienia jest pozbawienie możliwości udogodnień materialnych i

usługowych. Dolegliwość ta bywa w subiektywnym odczuciu skazanych oceniana bardzo różnie, a

zależy to zapewne od sytuacji materialnej, jaką miał skazany przed uwięzieniem. W warunkach

izolacji, zresztą nie tylko więziennej, istotnego znaczenia nabierają potrzeby w zakresie żywienia.

Poważne uchybienia w tym zakresie wzbudzają nie tylko indywidualną frustrację, ale stwarzają

podłoże do zbiorowych wystąpień przeciwko istniejącemu porządkowi [W a l i g ó r a, 1984].

Bardzo uciążliwe są także niekorzystne warunki mieszkaniowe, takie jak np. zła wentylacje, wilgoć,

brak światła, hałas oraz przeniesienia z celi do celi [L e w a n d o w s k i, 1975].

Kolejną i, jak się sądzi, najbardziej przykrą dolegliwością więzienia jest pozbawienie skazanego

możliwości kontaktów heteroseksualnych. Długotrwały pobyt w jednopłciowej społeczności

kształtuje, szczególnie u młodych więźniów, nieadekwatny obraz samego siebie, a w pewnych

przypadkach prowadzi do nieodwracalnych zaburzeń w sferze seksualnej [G i z a, M o r a s i e w i c

z, 1968].

Czwartą wyszczególnioną przez G.M. Sykesa dolegliwością więzienną jest pozbawienie skazanego

autonomii, a więc możliwości dokonywania wyboru i podejmowania decyzji. Surowy regulamin i

napływające rozkazy czynią z więźnia bezwolny i bezsilny przedmiot oddziaływań innych - także

dlatego, że nie podaje mu się powodów takich czy innych decyzji. Dodatkowo, przynajmniej dla

niektórych skazanych osób istotną dolegliwość stanowi duże ograniczenie w zakresie możliwości

decydowania o swojej aktywności fizycznej i ruchu.

Ostatnią w omawianym wykazie dolegliwości jest pozbawienia skazanego poczucia bezpieczeństwa

lub świadomość stałego zagrożenia utraty tego poczucia. Życie wśród innych więźniów jest dla

wielu skazanych źródłem stałego napięcia i lęku przed staniem się ofiarą i obiektem ataków

współtowarzyszących lub przed utratą swojego mienia. Takiemu poczuciu sprzyjać może

przeludnienie cel i brak możliwości okresowego - to paradoksalne - wyizolowania się od innych w

sytuacji izolacji.

Nietrudno zauważyć, że wymienione dolegliwości więzienia oznaczają poważne ograniczenie

możliwości realizacji przez jednostkę potrzeb o charakterze fizycznym bądź psychicznym.

Ograniczenie to doprowadza do często występujących w środowisku więziennym sytuacji trudnych:

deprywacji (np. potrzeba seksualna), frustracji (np. potrzeba kontaktu), zagrożenia (np. potrzeba

bezpieczeństwa) oraz rozmaitych sytuacji konfliktowych.

Trzeci z wymienionych - aspekt przestrzenno-czasowy środowiska więziennego, odnosi się do

faktu, że każda sytuacja rozgrywa się w jakimś miejscu i ma swoje przestrzenne i czasowe granice.

Na tle tego wymiaru ulubionym przedmiotem dociekań i badań wielu autorów stał się problem

nadmiernej koncentracji ludzi na stosunkowo niewielkiej przestrzeni oraz upływ czasu i

przeżywanie go przez skazanych.

Najwszechstronniejszą próbą opisu zjawiska przeludnienia środowiska więziennego i jego skutków

jest, jak dotąd, model wymagań interakcji społecznych V.C. Coxa, P.B. Paulusa i G. McCaina [C o

x, P a u l u s, M c C a i n, 1984]. Autorzy tej koncepcji przyjęli, iż przeludnienie odnosi się do

takich stopni zagęszczenia przestrzeni życiowej, które są dla konkretnych osób poziomami

budzącymi emocje i stany psychiczne negatywne. Rezultatami tak rozumianego przeludnienia mają

zaś być: podwyższone ciśnienie krwi, napięcie wewnętrzne, złe samopoczucie, zmiany nastroju,

naruszenia regulaminu, agresja i samoagresja, a nawet objawy zaburzeń psychicznych.

Upływ czasu i jego przeżywanie przez skazanych jest zjawiskiem szczególnym. Uwięzieni

dotkliwie odczuwają jego nadmiar i zazwyczaj nie wiedzą, co z nim uczynić. Czas staje się

problemem, bo nie jest już źródłem, którego można używać, ale czymś, co trzeba przeżyć,

przedmiotem, z którym trzeba coś zrobić. Ludzie pozbawieni wolności muszą nadmiar czasu, który

odczuwają, wypełnić tak, by znów upływał w miarę szybko i niepostrzeżenie. Ponieważ uwięzienie

w poważnym stopniu ogranicza swobodę działania, od którego przecież głównie zależy bieg czasu,

oraz możliwość samodzielnego wywoływania zdarzeń, stąd czas w zakładzie staje się jakby

nierealny, nierzeczywisty i wyraźnie inny niż ten upływający po drugiej stronie bramy. Głęboką

analizę czasu więziennego znaleźć można m.in. w pracy M. Lewandowskiego pt. Pęknięcie ziemi

[L e w a n d o w s k i, 1975].

I wreszcie ostatni z wymienionych - aspekt społeczny środowiska więziennego. Ten wiąże się z

przekonaniem, że w bardzo wielu sytuacjach istotnym ich elementem są nie elementy

przedmiotowe, ani pojedynczy człowiek, lecz inni ludzie. Fakt ten ma doniosłe znaczenie dla

zachowania poszczególnych osób jako podmiotów sytuacji. Rzeczywistość społeczna zakładu

karnego stanowi najważniejszy, a jednocześnie najtrudniejszy do opisania aspekt środowiska. W

polskiej literaturze penitencjarnej poświęcono mu szczególnie dużo miejsca i uwag,

sprowadzających się zasadniczo do trzech problemów.

Pierwszym z nich jest opis i wyjaśnienie mechanizmów funkcjonowania całej społeczności

więziennej. Całości, na którą składa się z jednej strony personel, a z drugiej więźniowie. Propozycje

takiego całościowego spojrzenia znaleźć można w pracach A. Krukowskiego [K r u k o w s k i,

1971, 1972] i M. Kosewskiego [K o s e w s k i, 1977].

Kolejną grupę problemów stanowią mechanizmy powstawania organizacji nieformalnych,

funkcjonujących w zakładach penitencjarnych, szczególnie w zakładach dla młodocianych [W ł o d

a r e k, 1969; J a r z ę b o w s k a - B a z i a k, 1972; J e d l e w s k i, 1972; M o r a w s k i, 1970; D r

w a l, 1980; K o s e w s k i, 1985; M o c z y d ł o w s k i, 1991; S z a s z k i e w i c z, 1997].

Ostatnią zaś grupę problemów stanowią wzory zachowania zalecane i surowo przestrzegane przez

te zorganizowane grupy nieformalne, tworzące własną tzw. podkulturę więzienną. W skład tej

podkultury wchodzą: system ról więziennych, przekazywane ustną tradycją zwyczaje, piosenki i

gwara więzienna [M o r a w s k i, 1965, 1968, 1969; M i c h a l s k i, M o r a w s k i, 1971] oraz

normy nieformalnego kodeksu postępowania więźnia [K o s e w s k i, 1977].

Zarysowane wyżej, niestety, wyłącznie ujemne właściwości izolacji więziennej nie wyczerpują

jeszcze listy negatywnych zjawisk towarzyszących karze pozbawienia wolności.

NASTĘPSTWA IZOLACJI WIĘZIENNEJ

oza opisanymi wcześniej właściwościami i płynącymi stąd problemami, izolacja więzienna

pociąga za sobą także określone następstwa w postaci procesów: stygmatyzacji, degradacji,

depersonalizacji oraz prizonizacji [C i o s e k, 2003].

Proces stygmatyzacji rozpoczyna się faktycznie już w fazie dochodzenia i aresztu, kiedy to daje się

jednostce do zrozumienia, że należy bądź może należeć do przestępczej mniejszości społecznej.

Postępowanie organów wymiaru sprawiedliwości zakończone wyrokiem skazującym oznacza

pierwszy etap instytucjonalnego naznaczenia. Utrata wolności jest dla wielu osób skazanych

dowodem ich moralnego odrzucenia i potępienia przez wolne społeczeństwo. Kolejny etap

stygmatyzacji odbywa się już w instytucji zamkniętej, która posiada właściwe jej prawa i środki

dalszego etykietyzowania tych, którzy znaleźli się w jej obrębie. Przez cały okres uwięzienia, a

nierzadko również po wyjściu na wolność, przypomina się człowiekowi fakt, że raz utracił status

normalnego obywatela i został zaliczony do kategorii przestępców. Osąd i opinia innych więźniów

może z czasem ukształtować u niego taki sposób widzenia siebie, który dopuszcza możliwość

pełnienia roli, którą mu przypisano. Doprowadza to w konsekwencji do poczucia solidarności z

grupą skazanych i do identyfikowania się z nią. Dzieje się tak prawdopodobnie zwłaszcza u tych

skazanych, którzy przyjmują za własne reguły nieformalnego postępowania więźnia i integrują się z

subkulturą więzienną.

O naznaczającej roli sytuacji zamkniętych świadczą w sposób pośredni wyniki znanego i

pomysłowego eksperymentu [J a n k o w s k i, 1978]. Eksperyment ten dotyczył sposobu

funkcjonowania młodych ludzi, nie mających uprzednio żadnego doświadczenia z działalnością

wymiaru sprawiedliwości, w warunkach upozorowanego więzienia. Spośród wielu interesujących

wyników podkreślmy tylko ten, że umowne naznaczenie i zaliczenie kogoś do kategorii

"strażników" lub "więźniów" miało daleko idące konsekwencje. Już w pierwszym dniu

eksperymentu zaznaczyła się wyraźna odrębność grypy "dozorców" i grupy "więźniów. Jedni i

drudzy bardzo szybko weszli w wyznaczone im role i to tak dalece, że niektórzy z nich utracili

poczucie realności i sztuczności sytuacji. Z powodu narastającego niezadowolenia "więźniów",

odczuwanych przez nich dolegliwości, próby buntu, a także innych niepokojących zmian w ich

zachowaniu przerwano eksperyment po 6-ciu dniach jego trwania. Należy przypuszczać, że

naznaczenie takie w warunkach rzeczywistego więzienia prowadzi do ukształtowania się poczucia

więzi społecznej i solidarności między skazanymi, które pomagają im znosić liczne sytuacje trudne,

jakie niesie z sobą izolacja więzienna.

Proces standaryzacji jest procesem, któremu podlegają wszystkie bez wyjątku osoby skazane na

karę pozbawienia wolności. Wynika on bezpośrednio z zawartych w regulaminie więziennym form

postępowania ze skazanymi. Nakazują one uniformizację ubioru określają szczegółowymi

przepisami ilość i rodzaj mienia prywatnego więźnia oraz przewidują dla wszystkich jednakowy

sposób zaspokajania potrzeb podstawowych.

Proces degradacji wiąże się z tym, że człowiek pozbawiony wolności staje się przedmiotem

degradacji tak ze strony administracji, jak i silniejszych więźniów. Na proces degradacji składają

się sytuacje poniżenia, upokorzenia i znieważenia godności własnej. Obowiązująca forma

meldowania się więźnia i przyjęty sposób zwracania się personelu więziennego do niego ("ty",

"wy") jest dla wielu skazanych upokarzającą dolegliwością więziennej rzeczywistości.

Proces depersonalizacji wiąże się ściśle z wymienionymi już zjawiskami: stygmatyzacji,

standaryzacji i degradacji. Postępowaniu procesu depersonalizacji sprzyjają takie konsekwencje

izolacji, jak: zawieszenie na przyszłość planów osobistych dotyczących życia rodzinnego czy

zawodowego, pozbawienie możliwości podejmowania dobrowolnej decyzji i brak potrzeby

planowania działań codziennych, które formułuje ściśle administracja zakładu. Depersonalizacja

oznacza ostatecznie mniej lub bardziej trwałe zmiany w osobowości więźniów, które dotyczą

głównie obrazu samego siebie. System penitencjarny zmusza do zmiany oceny samego siebie w

nowej sytuacji i określenia swoich nowych ról społecznych.

Proces prizonizacji to termin wprowadzony przez D. Clemmera na oznaczenie procesu asymilacji

przez skazanego norm nieformalnie istniejącego kodeksu postępowania więźnia. Koncepcja

prizonizacji oparta została na spostrzeżeniu, że skazany nabywa w miarę czasu trwania izolacji

coraz większej wiedzy na temat specyficznych norm i wartości obowiązujących w społeczności

więźniów i wykazuje coraz wyższy stopień ich przyswajania. Więzień uczy się specyficznych dla

środowiska więziennego postaw i sposobów zachowania, rytuałów i zwyczajów dotyczących

jedzenia, ubierania się, pracy czy odpoczynku, języka więziennego i sposobu zorganizowania

zakładu karnego.

Wszystko, co zostało do tej pory napisane na temat następstw izolacji więziennej ma wyraźnie

negatywny wydźwięk. A jednak trzeba dodać, że nie wszystkie oceny skutków bardzo długiego

pobytu w więzieniu są tak pesymistyczne. Oto E. Janiszewska-Talago przytacza wyniki badań

wielu autorów (np. Banister, Goeman, Albrecht czy Vemet), które zaprzeczają szeroko

rozpowszechnionej w literaturze opinii o zgubnym wpływie długiego pobytu w więzieniu na

poziom sprawności intelektualnej i osobowości uwięzionych [J a n i s z e w s k a - T a l a g o,

1980].

Szczególnie znaczące, choć dwuznaczne są tu wyniki dwuletnich badań psychiatrycznych i

psychologicznych opracowanych przez W. Ślugę i F. Smitha. Wyniki badań psychiatrycznych

dowodzą, że po 4-6 latach pozbawienia wolności pojawia się u więźniów syndrom izolacji lub

odosobnienia. Jego wystąpieniu sprzyjają wiek, pewne cechy osobowości i oczywiście czas izolacji.

Im jest on dłuższy, tym obserwuje się słabszy mechanizm obrony nerwowej i tym intensywniejsze

są objawy syndromu. Tymi objawami są zaś: ogóle zaburzenie psychiczne polegające na spadku

sprawności intelektualnej, zmniejszenie się zdolności koncentracji uwagi, stereotypia oraz utrata

poczucia rzeczywistości. Zgoła odmienne wyniki przyniosły badania psychologiczne. Nie tylko nie

potwierdzono spadku ogólnej inteligencji, ale nawet przeciwnie - zanotowano istotną statystycznie

poprawę sprawności intelektualnej. Nie stwierdzono też ogólnego upadku czy zubożenia

psychicznego, ani niekorzystnych zmian osobowości. Zaobserwowano jedynie osłabienie reakcji

psychomotorycznej i postępujący proces introwertyzacji więźniów.

Jednak tak optymistyczne brzmiące wyniki badań należą do rzadkości i wydają się być raczej mało

prawdopodobne.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: