PODSTAWOWE ZAGADNIENIA PSYCHOLOGII KULTUROWEJ.doc

PODSTAWOWE ZAGADNIENIA PSYCHOLOGII  KULTUROWEJ – ZAJĘCIA 2

TEKST 1 – PARADYGMATY PSYCHOLOGII I SUWERENNOŚĆ PSYCHOLOGII KULTUROWEJ

Trzy paradygmaty psychologii:

·          paradygmat – ogólny sposób uprawiania danej nauki,

·          współcześnie 3 podejścia paradygmatyczne:

o         poznawcze – funkcjonowanie psychiki pod kątem przetwarzania informacji, aktywizacji istniejących zasobów poznawczych, ich obciążenia itp.

o         biologiczne – geneza i wskaźniki procesów psychicznych w funkcjonowaniu układu nerwowego i innych systemów „organizmów żywych”; twarda nauka przyrodnicza

o         kulturowe – wyjaśnienie zjawisk psychicznych „na zewnątrz”, w środowisku rozumianym nie energetycznie, lecz w sferze symboliki i znaczenia

·          w tych trzech podejściach przełamuje się psychologia społeczna:

o         socjobiologia (szerzej: psychologia ewolucyjna) – prawo ogólne: dążność do przenoszenia genów na kolejne pokolenia, zachowania społeczne są temu podporządkowane; wyjaśnienia zachowań w kategoriach przejawów tendencji do propagacji własnych genów; stopień generalizacji twierdzeń wykracza poza nasz gatunek, a kultura oże być najwyżej drugorzędnym czynnikiem (funkcjonalnym wobec zaprogramowania biologicznego, a czasem zakłócającym biologiczną adaptacyjność zachowań)

o         poznanie społeczne – umysł ludzki traktowany jako procesor przetwarzania wszelkich informacji, charakterystyczna metoda – eksperyment laboratoryjny; kultura – zbędny bagaż pojęciowy („niechętne” prace Hamiltona nt. korelacji iluzorycznej, genezy stereotypów, bytowatości grup[1]

o         psychologia kulturowa – nauka humanistyczno-społeczna, a nie biologiczna; zachowania społeczne ludzi są zawsze zakotwiczone w tej otoczce sensu i znaczenia., są więc kulturowe i jako takie różnią się między populacjami; zadanie:  opis systematyzujący różnice populacyjne i ich wyjaśnienie (skrypty, praktyki kulturowe)

Człowiek nie jest najbardziej społecznym z gatunków, ale kultura wyodrębnia nas wyraźnie: to, co społeczne nie musi być kulturowe; to, co kulturowe, nie musi implikować relacji społecznej.

Społeczne to tyle co ponadgatunkowe, kulturowe to tyle co ludzkie:

·          człowiek nie potrafi rozwinąć się ani funkcjonować poza kulturą (niemowlęta porzucone w puszczy)

·          język psychologii międzykulturowej dot. innych zjawisk, zawsze są osadzone one w określonym kontekście, poza nim mogą okazać się bezużyteczne (kontekst często podnoszony do rangi stylu życia, np. kultura narzekania)

Społeczne to formalne, kulturalne to treściowe:

·          psychologia społeczna zajmuje się formalnymi aspektami bodźców i oddziaływań społecznych

·          w psychologii między/kulturowej termin bodziec z jego fizykalnymi/energetycznymi parametrami ma marginalne znaczenie w porównaniu ze znaczeniem znaku/symbolu

Cztery podejścia znaczące dla psychologii między/kulturowej:

·          zw. z teorią ewolucji – transmisja wykraczająca poza dziedziczenie biologiczne

·          materialistyczno – funkcjonalistyczne – właściwe dla antropologów upartujących w kulturze przedłużenia i przekształcenia natury, jej adaptacyjną nadbudowę

·          psychoanalityczne – kultura jako projekcja ludzkiej psyche, a także represji oraz (warunkowo) sposobem ich twórczego przekształcenia

·          semiotyczno – aksjologiczne – kultura należy do sfery duchowej, jest autonomiczna względem natury, a nawet ją przezwycięża.

Dychotomiczne ujęcia kultury:

·          materialistyczne-idealistyczne – przetworzonemu środowisku materialnemu, zbiorowości, przeciwstawia się systemy idei i znaczeń nadawanych światu

·          obiektywne-subiektywne – kultura istnieje w postaci zewnętrznych wobec ludzi artefaktów lub rozpatrywana jest na poziomie psychiki uczestniczących w niej jednostek.

Memetyka i czy zwierzęta posiadają kulturę?

·          ojciec memetyki – Richard Dawkins

o         gr. mimem – naśladownictwo

o         mem – nośnik i replikator informacji kulturowej (analogia do genu – nośnika i replikatora informacji genetycznej); pakiet bardzo rozmaitych informacji – piosenek, zwyczajów, umiejętności, sposobów wykonywania czynności itp.

o         Mechanizm propagacji – naśladownictwo -> walka kultur -> globalizację można rozpatrywać w kategoriach rozprzestrzeniania się pewnych memów jako obyczajów kulturowych

o         Największe szanse propagacji mają memy charakteryzujące się:

§          Wydajnym powielaniem

§          Wiernością przekazu

§          Długą trwałością kopii

o         Blackmore:

§          Adaptacyjna rola kultury

§          Mechanizm ekspansji memów – rozumne naśladownictwo – potrzebny duży mózg

§          Doborem kulturowym steruje zasada selekcji najlepszych naśladowców, którzy przenoszą geny odpowiedzialne za przyswajanie memów, selekcja ta jest funkcjonalna ze względu na główne zadania biologiczne

§          Koewolucja genów i memów – rozwój mózgu ludzkiego szedł w kierunku zapewniającym utrwalenie zdobyczy memetycznych wcześniejszych pokoleń

o         Niektórzy autorzy, badacze naczelnych, piszą jednak o kulturze poza naszym gatunkiem (np. White o kulturze szympansów)

o         Tomasello:

§          By mówić o kulturze i kulturowej transmisji – warunki:

·          Powstają i są przechowywane oraz przekazywanie międzypokoleniowo artefakty dziedzictwa,

·          Transmisja jest kumulatywna, innowacje rozprzestrzeniają się, a następnie są udoskonalane, prowadząc do ewolucji kultury

·          Artefakty są wyposażone w znaczenie wykraczające poza aspekt materialny obiektów

·          Nabywanie sensu (znaczenia) artefaktów oraz odpowiadających im intencjonalnych zachowań jest przedmiotem długiego procesu kulturalizacji młodego pokolenia danej grupy

·          Dzięki kulturalizacji narastają różnice międzygrupowe, a zmniejszają wewnątrzgrupowa.

§          Intencjonalność zachowań kulturowych, a nie nabywanie ich na drodze „ślepej imitacji”

o         Pojęcie memu jako replikatora jest cennym wzbogaceniem analizy kultury, a zwłaszcza jej dynamiki zwanej kiedyś dyfuzją.

Funkcjonalizm:

·          Jedna z najważniejszych szkół antropologii kulturowej

·          Bronisław Malinowski – Teoria funkcjonalna

·          Akcentuje pochodność kultury względem ludzkich potrzeb, a także jej dopasowanie (funkcjonalność) wobec niszy ekologicznej, w której jest umieszczona; kultura jest więc „nadbudową” niszy ekologicznej, w której przyszło nam żyć

·          Model ekokulturowy Johna Berry’ego – ludzkie kompetencje i cechy psychiczne uzyskują taki profil, który maksymalizuje adaptację i przetrwanie w danej niszy ekologicznej.

Kultura jako ujarzmienie Natury oraz symboliczna projekcja ludzkiej psyche:

·          Freud:

o         Kultura jako dyscyplinariusz represjonujący siły popędowe:

§          Kultura jako źródło cierpień – antyhedonistyczna walencja kultury, poskramianie libido, zahamowanie agresji

§          Kultura otoczenia jako superego i ja idealne

§          Postać Chrystusa jako nadludzki ideał cierpienia i wybaczenia – imperatyw, którego wg Freuda nie da się zrealizować pozostając w zdrowiu psychicznym

o         Kultura jako projekcja konfliktów zawartych w kondycji ludzkiej: kompleks i mit Edypa -> przypadek małego Hansa i historia króla Edypa (przebieg wydarzeń nieuchronny i niezależny od woli głównych bohaterów)

o         Możliwość kulturowo twórczej sublimacji nierozwiązanych problemów infantylnego seksualizmu, przynajmniej u geniuszy :]

·          Jung:

o         Psychologia zwiazana z kulturą za sprawą archetypów zbiorowej nieświadomości i symboliki, w  jakiej się one wyrażają w wytworach artystycznych

·          I Freud, i Jung traktują kulturę jako rzeczywistość pochodną (epifenomen) wobec psyche i nie dostrzegają relacji między nimi innych niż uniwersalne; wszystkie archetypy jungowskie są scharakteryzowane przez atrybuty uniwersalne: płci, wieku i ról płciowych

·          Rodzina patriarchalna vs rodzina matrylinearna czyli Freud vs Malinowski – ramka str. 28

Kultura jako usensownianie ludzkiej egzystencji – podejście semiotyczne i aksjologiczne:

·          Kultura jako sposób na życie i na przeżycie vs kultura nadająca sens śmierci (-> Bauman) -> religie jako most łączący to, co ulotne z tym, co trwałe

·          Kultura rzeźbi a nie represjonuje naturę człowieka

Walter Lonner – powstanie w 1970r. Journal of Cross-Cultural Psychology

Dziedziny wiążące psyche i kulturę:

·          Psychologia międzykulturowa typu cross lub trans – nauka porównawcza weryfikujaca stopień uprawnionych generalizacji praw psychologicznych formułowanych w głównym nurcie (cross – aspekt porównawczy, bez kontaktu między badanymi grupami)

·          Psychologia międzykulturowa typu inter – zajmuje się procesami psychologicznymi zachodzącymi w trakcie interakcji osób pochodzących z odmiennych kultur i akulturacją psychologiczną

·          Psychologia kulturowa i indygeniczna – wywodzą pytania i problemy badawcze z lokalnej analizy kulturowej i antropologicznej; z zasady ograniczona do obszaru jednej grupy etniczno-narodowej i ma na celu zidentyfikowanie specyficznego profilu psychologicznego, jaki ukształtował się w ramach określonej kultury etnicznej; subtelna różnica – akcent w podejściu kulturowym pada nie tyle na etniczne uwarunkowania psychiki, co na ogólniejsze determinanty z zakresu kultury symbolicznej

Psychologia głównego nurtu:

·          Termin zaczerpnięty od Schwedera

·          Badania w jej ramach są programowo kulturowe (prowadzone w różnych krajach ale bez uwzględnienia różnic kulturowych, drobny wyjątek: badania nad relacjami międzygrupowymi)

·          Zakłada ona istnienie wspólnego wszystkim ludziom centralnego, abstrakcyjnego , uniwersalnego i na stałe umocowanego procesora jako modelu umysłu

·          Główne zadanie – badanie właściwości i zasad funkcjonowania tego procesora

·          Operuje platońską koncepcją nauki czystej, chwytającej istotę rzeczy, nieskażoną przez szum czy zakłócenia otaczającej i przypadkowej rzeczywistości (kultura jest dla GN szumem!)

·          Chce się zaliczać do nauk przyrodniczych i wzoruje się na nich; drogą zwiększania trafności wewnętrznej dąży do ideału nauki uniwersalnej, podającej twierdzenia o wszystkich ludziach na Ziemi -> paradoks: im większa t. wewnętrzna tym większa izolacja od realnych warunków, w których ludzie żyją

·          Podstawowa metoda badawcza – eksperyment laboratoryjny -> wprowadzanie bodźców asemantycznych, stosowanie białego szumu, bezsensownych sylab (trigramy- Ebbinghaus) -> np. badania nad poprzedzaniem afektywnym (Zajonc)

·          Wnioski:

o         Znalezienie bodźców doskonale asemantycznych jest zadaniem bardzo trudnym („(…) użyj znaków odległej kultury” -> heurystyka premiowania ignorancji (analfabetyzmu kulturowego))

o         Możliwość generalizacji wyników na cały gatunek ludzki jest nadal niedoścignionym ideałem

o         Wątpliwe, czy wiązanie tego, co psychologicznie ważne z tym, co na skutek analfabetyzmu kulturowego jest bezsensowne stanowi strategię godną rekomendowania; psycholog tworzy inny świat, mający mało wspólnego z tym realnym (niska trafność ekologiczna).

Psychologia międzykulturowa typu cross:

·          Cel: dążenie do weryfikacji wszelkich twierdzeń, które badacze GN przyjęli, bez odpowiednich dowodów za absolutne

·          Podejście uniwersalistyczne – poszukuje spraw ogólnych drogą mozolnej weryfikacji, zwłaszcza w kulturach odległych od pierwotnego miejsca powstania teorii i wstępnych, potwierdzających ją wyników (Berry, Poortinga, Segall i Dasen)

·          Etic – to, co ogólne

·          Emic – to, co lokalne, ograniczone kontekstem

·          Każde postępowanie badawcze zaczyna się od lokalnej hipotezy, a więc jest to de facto emic; gdy dochodzi do importowania danej teorii na inny teren, przyjmuje ona postać narzuconego (imposed) etic; drogą kolejnych przekształceń i operacjonalizacji w odmiennych kontekstach kulturowych oraz uzyskiwanych tam wyników badań powstają wersje emic, a z ich podsumowania można ostatecznie wyłonić pochodne (derived) etic, jako cel naukowej wędrówki

·          Kultura pełni więc w podejściu PCK funkcję moderatora (amplifikatora/czynnika redukującego) czystych zmiennych psychologicznych, którymi zajmuje się psychologia GN

·          Ekman:

o         Dwa poziomy w regulacji ekspresji emocji:

·          Neuronalny program twarzowy – wspólny wszystkim ludziom, mimowolny i ujawniający się automatycznie, przede wszystkim w sytuacjach prywatnych

·          Kulturowe reguły wyrażania – znaczna zmienność między grupami etnicznymi, regulują zachowania niewerbalne przede wszystkim w sytuacjach publicznych (kontrolowane maskowanie – neutralizacja, zaprzeczenie lub akcentuacja rzeczywiście doświadczanych emocji)

o         „Sprawdzaj swoją hipotezę tam, gdzie jest największe prawdopodobieństwo jej obalenia”

·          Kultura – skuteczna nakładka na to, co stanowi naturę ludzką, wspólną nam wszystkim, naginając autentyczne życie emocjonalne jednostki

·          Metody badawcze – głównie werbalne skale pomiarowe, badania porównawcze prowadzone przede wszystkim z użyciem narzędzi psychometrycznych, właściwa jakość uzyskiwana w dwóch etapach

o         Tłumaczenia zwrotnego między oryginałem a innymi językami (uzyskanie równoważności semantycznej – trafności treściowej)

o         Sprawdzania ekwiwalencji struktury czynnikowej – czy zachowana została niezmienniczość (inwariancja) pomiarów i pojęć, pozwalająca na dokonywanie porównań między badanymi kulturami

o         Ekwiwalencja oznacza przyjęcie narzędzi badawczych kulturowo neutralnych, pozwalających na pomiar różnic między populacjami w interesującej nas zmiennej

Psychologia kulturowa i indygeniczna:

·          Cel PK: odkrywanie różnorodności psychicznej ludzi w kontekście światów, które tworzą; nacisk na pluralizm powoduje, że to, co dla GN stanowi „szum”, który trzeba wyeliminować, dla PK staje się sygnałem rzeczywistych różnic w znaczeniu

·          Psychika i kultura pozostają ze sobą w nierozdzielnym związku, nie ma czystości procesów psychicznych

·          PK zakłada intencjonalność podejmowanych przez ludzi działań, w intencjonalnym środowisku kulturowym, a nie reagowanie na bodźce sytuacyjne lub przetwarzanie informacji

·          Schweder:

o         Podejmuje zagadnienie relacji między intencjonalnością rozwiązań kulturowych oraz jednostkowych działań, które polegają na wspieraniu lub utrudnianiu tych drugich

·          Cole:

o         Sięgnął do szkoły historyczno-kulturowej Wygotskiego, zgodnie z którą rozwój poznawczy człowieka nie przebiega w postaci spontanicznego procesu dojrzewania, lecz za pośrednictwem obiektów i praktyk (umiejętności) wykonywanych za ich pomocą

o         Podstawowe tezy:

§          Kontakt jednostki z otoczeniem odbywa się za pośrednictwem artefaktów kulturowych (narzędzi, symboli), które są wytworami kulturowymi o określonych właściwościach i na podstawie „instruktażu obsługi” wymagającego przekazania  kompetencji eksperta adeptowi

§          Psycholog kulturowy rozpatruje badanych przez siebie ludzi w kontekście, na który składają się same artefakty oraz nabywane z ich udziałem praktyki wraz z kryteriami stadiów wykonania od poziomu początkowego do mistrzostwa

§          Diagnoza zdolności intelektualnych sprowadza się do badania kompetencji w posługiwaniu się tymi artefaktami dla wykonywania za ich pomocą zadań kulturowych

§          Psycholog kulturowy wykonuje swe funkcje, korzystając ze sztuczek (praktyk) właściwych dla środowiska badanej populacji!

·          Kitayama, Markus, Nisbett:

o         Cele PK:

§          Dąży do określenia zróżnicowanych znaczeń i praktyk kulturowych tudzież psychologicznych struktur i procesów, z którymi są połączone

§          Stara się odkryć systematyczne prawidłowości u podnóża różnorodności kulturowo ukształtowanych psyche

...