Doliński „Ekspresja emocji. Emocje podstawowe i pochodne”
EKSPRESJA EMOCJI
Ekspresja emocji to wszelkie sygnały i zmiany w wyglądzie organizmu, ruchy i dźwięki emitowane przez jednostkę, będące dla kogoś innego wskazówką przeżywania przez tę osobę określonej emocji. Ekspresja emocji niekoniecznie musi być intencjonalna.
Ewolucyjne podstawy ekspresji emocji
Poszczególne ekspresje wyprzedzają w czasie odmienne reakcje behawioralne. Poza znaczeniem biologicznym (wysunięcie do przodu głowy w złości ułatwia atak), ekspresje pełnią funkcję komunikacyjną.
R.J. Andrew twierdzi, że początkowo ekspresja nie miała charakteru emocjonalnego, lecz była przystosowawczym odruchem organizmu optymalizującym jego funkcjonowanie.
Inne osobniki danego gatunku nauczyły się czerpać z tych sygnałów wiedzę o intencjach danego osobnika. Stopniowo ekspresja nabrała znaczenia komunikacyjnego, stała się przedjęzykową formą sygnalizowania intencji.
Poza komunikowaniem emocji otoczeniu, ekspresja umożliwiała wywoływanie analogicznej reakcji lub innej ekspresji u odbiorców.
Jeśli ekspresja jest wytworem ewolucji, to powinna być wrodzona…
Badania nad dziećmi głuchymi i niewidomymi od urodzenia – mimo braku kontaktu z bodźcami wzrokowymi i słuchowymi płakały, śmiały się etc.
Jeśli ekspresja jest wytworem ewolucji, to powinniśmy umieć odczytywać emocje z twarzy ludzi różnych kultur…
Badania Ekmana nad plemieniem Fore (bez kontaktu ze światem zewn.) – uniwersalność emocji.
Jedyny problem z rozróżnieniem strachu i zaskoczenia, ale ten sam problem mieli Amerykanie.
Twarz w ekspresji poszczególnych emocji
Uśmiech – mięsień jarzmowy większy, wystarczy go pobudzić, a on unosi kąciki ust. Nad tym mięśniem mamy kontrolę wolicjonalną. Nie mamy kontroli nad mięśniami otaczającymi oczy, one napinają się tylko podczas prawdziwie przeżywanych emocji. Brak pracy tych mięśni pozwala na odróżnienie uśmiechu sztucznego od autentycznego (w sztucznym śmieją się tylko usta), a jednak mało kto potrafi je rozróżnić.
Poza tym, w uśmiechu (podczas pozyt. Emocji) rozszerzają się źrenice, czego również nie kontrolujemy.
Ekman – 50 uśmiechów
Złość – pomniejszenie źrenic (ze źrenic praprzodkowie mogli odczytać dobre lub złe intencje); opuszczone brwi, rozszerzone nozdrza, zwężone wargi (jeszcze zanim uświadomimy sobie swoją złość), potem rozchylenie ust i ukazanie zaciśniętych zębów.
Czasem pojawia się też zaczerwienienie twarzy (niekontrolowana złość lub kontrola złości bliskiej wybuchu).
Strach itp. – podniesione i ściągnięte do siebie brwi, zaokrąglone oczy, czasem wręcz wytrzeszczone, podłużne zmarszczki na czole wyraźnie krótsze od jego szerokości
Zaskoczenie – zmarszczki na czole dłuższe niż w przypadku strachu, oczy wytrzeszczone, ale bez napięcia dolnej powieki (strach), usta nie są tak napięte i mają owalny wygląd.
Smutek – opuszczenie kącików ust przy jednoczesnym zachowaniu pozycji podbródka (intencjonalnie tylko 10% ludzi potrafi to zrobić!); wewn. Końce brwi uniesione do góry, charakterystyczne również spoglądanie w dół.
Wstyd – może towarzyszyć rumieniec, który wg Lewisa oznacza świadomość przekroczenia pewnych norm i obietnicę naprawy wyrządzonej szkody. Rumieniec pojawia się na twarzy – najbardziej widocznej dla innych części ciała (komunikacja), ewent. U kobiet rozlewa się na dekolt.
Poczucie winy – świadomość przekroczenia norm jak we wstydzie, ale jest to emocja bardziej prywatna, wysyłanie sygnałów jest mniej istotne, a czas ekspresji dłuższy.
Łzy niejednoznaczne – występują przy wielu różnych emocjach
Fałszywa mimika powstaje dlatego, że nie wszystkie mięśnie biorące udział w ekspresji emocji możemy wolicjonalnie kontrolować.
Prawdziwą i fałszywą ekspresją kierują inne ośrodki mózgowe: uszkodzenie dróg piramidowych zakłóca mimikę fałszywą, ale ekspresja spontaniczna pozostaje nienaruszona. Drogi pozapiramidowe są konieczne dla spontanicznego wyrażania emocji, ich uszkodzenie pozwala uśmiechnąć się na polecenie, ale nie pozwala się śmiać.
Większość ekspresji fałszywych ma dłuższy czas przebiegu niż ekspresje spontaniczne.
Dla ekspresji intencjonalnej charakterystyczna jest także asymetria w wyrazie twarzy (wpływ półkul na dowolne ruchy twarzy).
Sylwetka, gest i głos w ekspresji emocji
Charakterystyczne postawy w poszczególnych emocjach (przygarbiona, skulona w smutku, odchylona do tyłu przy zaskoczeniu, wina i wstyd – przykurczenie, ludzie wydają się mniejsi itp.)
Emblematy – świadomie wykonywane przez ludzi gesty, mające ściśle określone znaczenie w poszczególnych kręgach kulturowych.
Wiele emblematów ma podkreślać przeżywane albo udawane przez człowieka emocje.
Natężenie głosu zwiększa się w stanie podenerwowania, szczególnie w złości i strachu. Smutek powoduje obniżenie tonu głosu. Mowa jest cichsza i powolniejsza, w przeciwieństwie do szybkiego tempa mówienia w wypadku złości i strachu.
Rozwojowe aspekty ekspresji emocji
Ludzie bardzo szybko uzyskują zdolność do ekspresji emocji i odczytywania ich z twarzy innych ludzi.
Najwcześniejszą ekspresją jest płacz noworodka, wskazujący na ogólny negatywny stan afektywny. Niedługo potem pojawia się ekspresja stanu pozytywnego. Pod koniec pierwszego roku życia odczytujemy wyrazy mimiczne innych ludzi, głównie bliskich, i na tej podstawie regulujemy własne zachowanie.
Kulturowe aspekty ekspresji emocji
Co wypada, a co nie wypada – różnice kulturowe, szczególnie w zakresie złości (Eskimosi versus Arabowie).
Brak zezwolenia społecznego na okazywanie bólu i strachu w kulturach, które posiadają obrzędy inicjacyjne (prowadzi to do zaburzeń).
Kultury kolektywistyczne – raczej wstyd, emocje negatywne, gdy przebywają sami lub gdy coś złego dotyka ich grupę, wyraźniejsza jest też reakcja na łamanie przez kogoś zasad.
Kultury indywidualistyczne – raczej poczucie winy.
Na różnice w ekspresji ma wpływ różnica w interpretacji zdarzeń (Hindusi versus Nowojorczycy).
Kulturowym normom podlega też deklarowanie odczuwanego nastroju.
EMOCJE PODSTAWOWE I POCHODNE
Ekspresja twarzy jako podstawa klasyfikacji
Paul Ekman – uniwersalność ponadkulturowa wzorców ekspresji. Początkowo podawał za podstawowe: strach, złość, smutek, radość, wstręt i zaskoczenie. Na skutek krytyki dotyczącej zaskoczenia (czy to w ogóle jest emocja?), usunął je z listy emocji podstawowych. Emocje pochodne miałyby powstawać na drodze mieszania się emocji podstawowych.
Caroll Izard – oprócz uniwersalności ekspresji wziął pod uwagę specyficzność substratu neuronalnego oraz odróżnialną jakość subiektywną w określaniu emocji podstawowych. Na jego liście znalazły się: wstyd, poczucie winy, zaskoczenie, zainteresowanie i pogarda.
Podstawowe, czyli nie tylko ludzkie – podejście ewolucyjne
Robert Plutchik – emocje podstawowe to takie, które można zaobserwować u różnych gatunków i które mają znaczenie adaptacyjne. Wg niego emocje podstawowe to: strach, złość, smutek, radość, akceptacja, wstręt, antycypacja i zaskoczenie. Do samych terminów nie należy się przywiązywać, bo można te emocje określać różnie w różnych językach.
Propozycja Plutchika zbliżona do tego, co mówił Darwin.
Podstawowe, czyli prototypowe – podejście psychologów lingwistów
Najszybciej i najczęściej wymieniane emocje są najbardziej typowe (Rosch). Skoro są typowe, to można je uznać za podstawowe (prototypowe). Te wymieniane rzadziej i wolniej to emocje pochodne.
Do głowy najszybciej przychodziły ludziom: miłość, strach, smutek i szczęście.
Bardzo rzadko wymieniali wstręt, uważany dotąd za emocję podstawową.
Jak powstają emocje pochodne?
Miałyby powstawać jako mieszanka emocji podstawowych.
Wg Plutchika:
Radość + akceptacja = przyjaźń, miłość
Strach + zaskoczenie = trwoga
Strach + wstręt = niepokój
Radość + strach = poczucie winy
Złość + wstręt = wrogość
Radość + złość = duma
Teoria Plutchika nie spełnia wymogów uniwersalności kulturowej, nie wyjaśnia też w jaki sposób emocje podstawowe łączą się w pochodne.
Temper twierdzi, że emocje pochodne powstają wskutek pojawiania się emocji podstawowych w specyficznych sytuacjach.
Okazuje się, że pośród wszystkich rozbieżności w poglądach na temat emocji podstawowych i pochodnych, najmniej wątpliwości budził strach. Niemal jednogłośnie został on zakwalifikowany do emocji podstawowych.
Kotija