Lipszyc ''Cesarz, Japonia i my''.pdf

Tenn-to Nihon-to ware-ware, czyli...

Cesarz, Japonia i my

Z HENRYKIEM LIPSZYCEM, japonistĢ, byþym ambasadorem RP w Tokio,

rozmawia Mateusz Flak

MATEUSZ FLAK: Î s s

HENRYK LIPSZYC: Î 9 lipca [2002 r.] rozpoczyna oficjalnĢ wizytħ w Polsce para cesarska Japonii:

cesarz Akihito z maþŇonkĢ Michiko. ĺciĻle mwiĢc tenn-heika, bo tak brzmi oficjalny japoıski tytuþ

Jego Cesarskiej MoĻci, budzi inne skojarzenia niŇ termin ácesarzÑ, ktry wywodzi siħ z tradycji

europejskiej i kojarzy siħ nam z Rzymem i Habsburgami. Tenn to dosþownie ániebiaıski wþadca,

suwerenÑ, zaĻ heika jest grzecznoĻciowym tytuþem odpowiadajĢcym áJegoÑ, áJejÑ lub áIch

MoĻciomÑ. Cesarz Akihito jest zgodnie z legendĢ 125. wþadcĢ nieprzerwanej linii dynastycznej,

ktra panuje w Japonii od czasw mitologicznych aŇ do dziĻ.

Obecny cesarz jest synem Hirohito, a raczej, jak powinniĻmy zwyczajem japoıskim powiedzieę,

cesarza Shwa. Lata panowania kolejnych cesarzy wyznaczajĢ tradycyjny sposb datowania

i periodyzacji historii, tzw. neng, ktry funkcjonuje tam rwnolegle z naszym zachodnim liczeniem

czasu. Zmarþemu cesarzowi nadaje siħ imiħ ery, w ktrej rzĢdziþ, zaĻ intronizacja jego nastħpcy

rozpoczyna kolejnĢ erħ o innej juŇ nazwie, ktrĢ ustalajĢ doradcy. Po Ļmierci cesarza Hirohito

nadano mu zatem imiħ Shwa od nazwy ery jego panowania (1926Î1989), a intronizacja obecnego

cesarza daþa poczĢtek erze Heisei (árzĢdy pokojuÑ), w ktrej 14. roku teraz siħ znajdujemy.

Japoıczycy nie wymieniajĢ nawet imienia Akihito, bo w ich odczuciu brzmiaþoby to trochħ

obrazoburczo. O ŇyjĢcym cesarzu mwi siħ po prostu tenn-heika, lub w skrcie i z odrobinĢ

familiarnoĻci heika.

Rei Î etykieta, ukþon

Boscy przodkowie

Î s s ss

Î To raczej mit, ktry nie znajduje potwierdzenia w badaniach historycznych. Ale mit jest

niewyczerpanym Ņrdþem wiedzy o umysþowoĻci, strukturze spoþecznej, Ļwiecie i postrzeganiu

siebie przez tych, ktrzy te mity tworzyli i ktrym byþy one potrzebne. Takim formujĢcym

elementem ĻwiadomoĻci japoıskiej byþ kompleks rodzimych wierzeı i obrzħdw zwany dziĻ shint,

ktrego waŇnym elementem byþ obraz powstania Japonii i zaþoŇenia dynastii.

SkĢd pochodzi wspomniana liczba i komu zawdziħczamy tabele chronologiczne wymieniajĢce 125

wþadcw? PraŅrdþem pisanym sĢ tu dwie najstarsze zachowane kroniki japoıskie. Pierwsza,

áKojikiÑ, czyli áKsiħga dawnych wydarzeıÑ, jak przetþumaczyþ na jħzyk polski ten tytuþ i caþĢ ksiħgħ

profesor Wiesþaw Kotaıski, pochodzi z 712 r. i zapisana jest chiıskimi ideogramami traktowanymi

fonetycznie lub semantycznie, czytanymi po japoısku. Druga, áNihonshokiÑ (albo áNihongiÑ), czyli

áKronika japoıskaÑ, spisana zostaþa w 720 r. w jħzyku chiıskim. áKojikiÑ dajĢ bardzo wyczerpujĢcy

i na swj mitologiczny sposb logiczny opis wydarzeı od ápoczħciaÑ Japonii przez parħ demiurgw:

áIzanagi i Izanami stali na UnoszĢcym siħ MoĻcie Niebios. Izanagi zanurzyþ wþczniħ w falach

oceanu, a kiedy jĢ unisþ, z wþczni spþynħþa kropla, ktra zakrzepþa na wodzie i staþa siħ wyspĢÑ.

Rozpoznajemy w tym akcie odlegþe podobieıstwo do Genesis: tu teŇ z niczego powstaje coĻ,

z chaosu wyþania siħ ksztaþt, powstajĢ pierwsze byty. PŅniej pojawia siħ bogini sþoıca Amaterasu,

ktrej wnuk Ninigi, obdarzony cesarskimi atrybutami Î mieczem, zwierciadþem i klejnotami Î

schodzi na ĻwiħtĢ ziemiħ i podporzĢdkowuje jĢ sobie. Jego prawnuk Jimmu w marszu z poþudnia

Japonii na pþnocny wschd ujarzmia lokalnych wþadcw, przyrodħ i Î jak podajĢ kroniki Î 11

lutego 660 r. p.n.e. zostaje pierwszym cesarzem. Do dziĻ 11 lutego Ļwiħtuje siħ w Japonii jako

dzieı zaþoŇenia paıstwa.

Î s s s s

sss

ss s s s s s

Î To temat-morze, ktremu poĻwiħcono tomy rozpraw. Wiedza o poczĢtkach japoıskiej

paıstwowoĻci opiera siħ w duŇym stopniu na dokumentach chiıskich. To wþaĻnie u kronikarzy

z kontynentu znajdujemy Î przy okazji opisw dziejw wþasnego paıstwa, krlestwa, cesarstwa Î

pierwsze wzmianki o ludzie zwanym z japoıska Wa, ktry miaþ zamieszkiwaę kraj za morzem na

wschd od Chin. Te zapiski miaþy dla kronikarzy znaczenie raczej marginalne, ale badaczom

poczĢtkw japoıskiej paıstwowoĻci dajĢ waŇny opis obyczajw i organizacji Ňycia na archipelagu.

Badania historykw, archeologw i filologw pozwalajĢ sĢdzię, Ňe zorganizowana paıstwowoĻę na

wyspach japoıskich powstaþa w III-IV wieku naszej ery Î co pozostaje w ewidentnej sprzecznoĻci

z áKojikiÑ, áNihongiÑ i kronikami przedhistorycznymi. Na czele zbiorowoĻci stajĢ przywdcy

wyþonieni spoĻrd wþadcw plemiennych. W okresie Yamato (VÎVII wiek), za panowania cesarzowej

Suiko (593-628) podporzĢdkowano centralnej wþadzy wciĢŇ jeszcze silne ugrupowania rodowe.

Wtedy teŇ pojawia siħ tytuþ tenn. W kronice z czasw chiıskiej dynastii TÓang (618-905)

odnotowano, Ňe mniej wiħcej w tym samym czasie dwr japoıski zwrciþ siħ z ŇĢdaniem, aby Chiny

przestaþy okreĻlaę ich kraj mianem Wa i zastĢpiþy je nazwĢ Nihon (albo Nippon), co przekþada siħ

jako áKraj WschodzĢcego SþoıcaÑ. MoŇna zatem uznaę, Ňe IV wiek n.e. to okres panowania

pierwszych historycznych cesarzy. CiĢgþoĻę rodu cesarskiego jest udowodniona przynajmniej od

poþowy wieku VI; jeĻli przyjĢę nawet tylko tħ datħ, to japoıska dynastia jest najstarsza na Ļwiecie.

Do dziĻ jednak nie rozstrzygniħto, kogo uznaę za pierwszego historycznego cesarza, jakie byþo

pochodzenie nie tylko dynastii, ale i grupy etnicznej, ktrĢ dziĻ uwaŇamy za nard japoıski. Dwie

gþwne teorie mwiĢ o Ņrdle kontynentalnym lub morskim Î w tej drugiej ludy z mrz

poþudniowych miaþy osiedlię siħ na wyspach japoıskich. ņadna z tych wersji nie zyskaþa

zdecydowanego poparcia ani nie zostaþa caþkowicie odrzucona. W 1948 r. Egami Namio ogþosiþ

teoriħ o ludzie pochodzenia tunguskiego, ktry miaþ najechaę Japoniħ i wpþynĢę na przyspieszony

rozwj kultury i organizacji paıstwowej. Spr o pochodzenie Japoıczykw i ich dynastii na pewno

bħdzie jeszcze trwaę.

Î ssssss

s ss s

s s s s s

Shint Î dosþownie ádroga bogwÑ Î jest zespoþem rodzimych praktyk i wierzeı,

zawierajĢcych pewnĢ wizjħ Ļwiata, kosmosu, stworzenia, ktre skþadajĢ siħ na

podstawħ ĻwiadomoĻci spoþecznej Î tej mitologicznej, sakralnej Î i ktre do dzisiaj,

w formie juŇ mniej zinstytucjonalizowanej, kultywuje siħ jako jednĢ z dwch

gþwnych religii w Japonii obok buddyzmu. Shint ma wiele cech wsplnych

z praktykami innych ludw, np. syberyjskich. Znajdziemy w nim praktyki

szamaıskie, animizm, kult przyrody Î obiektem sakralnym moŇe byę gra, woda,

bstwem Î zmarþy przodek.

WaŇnĢ rolħ w tej religii odgrywa rytuaþ oczyszczenia, czystoĻę jest tu wartoĻciĢ estetycznĢ

i etycznĢ. ĺlady tego rytuaþu odnajdujemy np. w posypywaniu solĢ miejsca, na ktrym walczĢ

zapaĻnicy sumo, czy progu domu, do ktrego wracamy po zetkniħciu siħ z czymĻ nieczystym, np.

z pogrzebem. To dlatego w czasie pogrzebu, zresztĢ odprawianego zazwyczaj wedle obrzĢdku

buddyjskiego, otrzymujemy w prezencie od gospodarzy domu Ňaþobnego torebeczkħ z solĢ. Zapasy

sumo zaĻ traktowane byþy pierwotnie jako ofiara na czeĻę bstw, dlatego miejsce jej skþadania

takŇe musi byę poddane oczyszczeniu.

We wspþczesnej Japonii wiara i obrzħd sĢ stale obecne, i to nie tylko przy chramach czy

ĻwiĢtyniach albo podczas ĻwiĢt. Czasami spotkamy je w miejscach zupeþnie zaskakujĢcych: przy

wysokoĻciowcu, na moĻcie, niedaleko stacji metra, na dachu, w prywatnym mieszkaniu. Czy bħdĢ

to obiekty buddyjskie, chrzeĻcijaıskie czy szintoistyczne, to juŇ inna sprawa.

Wojownicy i esteci

Î sssss

s s s s

Î Po epoce Nara cesarstwo, a zwþaszcza kultura dworska, wchodzi w okres rozkwitu, ale towarzyszy

temu wzrost wpþyww rodw dynastycznych. Ich przedstawiciele rzĢdzĢ juŇ to jako regenci

zastħpujĢcy mþodocianego cesarza, juŇ to jako kanclerze, urzħdnicy, ktrzy za przyzwoleniem

wþadcy za niego tħ rolħ wykonujĢ. Zaczyna siħ proces, ktry doprowadzi do swoistego uwiĢdu

wþadzy cesarskiej. Powstaje szczeglny model hierarchii wþadzy, w ktrym osoba najwyŇsza w tej

piramidzie ma minimalny zakres faktycznego dziaþania. Cesarz daje siħ ubezwþasnowolnię, a pŅniej

wszyscy uznajĢ taki stan za wþaĻciwy i nikt nie Ļmie zwracaę siħ do cesarza o coĻ wiħcej niŇ

o ceremonialny gest aprobaty.

ss ss

Î Wszystkim. To fenomen niebywaþej erupcji geniuszu japoıskiego w kulturze materialnej,

architekturze, ceramice, tkactwie artystycznym, poezji; powstajĢ podwaliny japoıskiej literatury.

Kulminacja dworskiej kultury Heian jest zarazem jednym z punktw kulminacyjnych wzlotw ducha

ludzkoĻci! JeĻli Donald Keene, wybitny znawca i badacz japoıskiej kultury, nie zawahaþ siħ

przyrwnaę powstaþej w XI wieku áGenji-monogatariÑ, áOpowieĻci o Ksiħciu PromienistymÑ do

áW poszukiwaniu utraconego czasuÑ Prousta, jeĻli inni uznali damħ dworu Murasaki Shikibu,

autorkħ áOpowieĻci...Ñ, za twrczyniħ pierwszej w dziejach powieĻci psychologicznej, jeŇeli do

dzisiaj w skarbcach kultury i sztuki oglĢdamy z najwyŇszym podziwem pamiĢtki z tej epoki,

zwiedzamy zabytki architektury ĻwiĢtynnej i paþacowej, to o czymĻ to Ļwiadczy. Rħce wprost same

unoszĢ siħ w zachwycie... To jeden z cudw Ļwiata i chwaþa jego twrcom oraz tym, ktrych trosce

zawdziħczamy, Ňe ocalaþ.

Î sssss

Î Na czas Heian przypada kulminacja okreĻlonej kultury Î nie jest to kultura wieĻniaka,

rzemieĻlnika czy rybaka, to niewĢtpliwie kultura dworska, arystokratyczna. JednoczeĻnie tworzy

ona podstawy kanonu estetycznego, ktremu duch japoıski hoþdowaę bħdzie przez wiele pokoleı.

Nawet jeŇeli jej, jakby powiedzieli marksiĻci, ápodþoŇe klasoweÑ, juŇ dawno przeszþo do historii.

WartoĻci skþadajĢce siħ na ten kanon to kult piħkna, niedopowiedzenie, aluzyjnoĻę, czuþoĻę,

tħsknota za drugim czþowiekiem, przyrodĢ, caþy niezwykle wyrafinowany i subtelnymi Ļrodkami

wyraŇony rozbudowany system ukþadw miħdzyludzkich Î zalotw, miþoĻci, wzorce zachowaı

erotycznych, przywiĢzanie do rytuaþu. A z drugiej strony otwartoĻę na piħkno tego, co maþe,

nietrwaþe, ulotne, radoĻę pþynĢca z odczuwania piħkna poþĢczona z trudnym do opisania uczuciem

nostalgicznego smutku. To wszystko staþo siħ pŅniej wþasnoĻciĢ juŇ nie tylko arystokratw i dam

dworu, ale takŇe owych rybakw, rzemieĻlnikw, kupcw, wojownikw. A nawet dzisiejszych

urzħdnikw, ktrzy moŇe nawet nie wiedzĢ, do kogo nawiĢzujĢ, posþugujĢc siħ cytatami czy

maksymami z okresu, o ktrym mwimy.

s s ss

s s s s s s

s s s s s

Î Nie jest to aŇ tak dziwne. W niespokojnym europejskim Ļredniowieczu teŇ rozwijaþo siħ

malarstwo, rzeŅba, architektura. Japonia miaþa element dodatkowy: buddyzm. WĻrd wielu

zjaponizowanych form buddyzmu pojawia siħ wtedy nowa szkoþa, ktra zjednuje sobie rzesze

zwolennikw, zwþaszcza wĻrd (paradoksalnie, a moŇe nie) wojownikw Î zen. Zen okazuje siħ

niezmiernie ŇyznĢ glebĢ duchowĢ dla artystw: malarzy, tancerzy, poetw, kaligrafw, twrcw

ceremonii herbacianej, ogrodw i przede wszystkim teatru n, ktry jest kolejnĢ kulminacjĢ tej

sztuki (za chwilħ okaŇe siħ, Ňe w historii japoıskiej estetyki mamy wyþĢcznie ákulminacjeÑ). Teatr

n to przykþad teatru totalnego, teatru obrzħdu, rytuaþu, muzyki, poezji i widowiska, ktre moŇe

rwnieŇ staę siħ doĻwiadczeniem metafizycznym.

To jeden z paradoksw japoıskiej kultury: kraj jest rozrywany waĻniami rodowymi, poszarpany na

udzielne ksiħstewka, wyniszczony i gþodny, tymczasem szogunowie stajĢ siħ mecenasami

wyrafinowanej sztuki, jakŇe odlegþej od ponurej rzeczywistoĻci za ogrodzeniami paþacw.

Î s

s s s s

s s s

AI Î miþoĻę

Î Nie mam na to jasnej odpowiedzi. Co zaĻ siħ tyczy tej pozornej sprzecznoĻci... Ruth Benedict

byþa wybitnym antropologiem kultury, wykonaþa ogromnĢ, do dziĻ cenionĢ pracħ badawczĢ, ktrĢ

oparþa na wywiadach z jeıcami japoıskimi, na ich dziennikach, oraz propagandowych filmach

japoıskich z czasw wojny na Pacyfiku. Na tej podstawie sformuþowaþa tezy o wstydzie, winie itd.,

ale... o ile wiem, w Japonii nigdy nie byþa, japoıskiego nie znaþa, a przez to jej obraz Japoıczyka

byþ pozbawiony kontekstu. Z caþym szacunkiem dla tego prekursora badaı antropologicznych nad

japoıskim spoþeczeıstwem, Ňaþujħ, Ňe Ruth Benedict nie konfrontowaþa swoich badaı z obserwacjĢ

Japoıczykw poddanych presji w rŇnych momentach historycznych. Byę moŇe jej wnioski nie

byþyby tak bardzo radykalne, czarno-biaþe. Bo tak wszystko wydaje siħ nazbyt proste: mamy

ikebanħ, ceremoniħ herbaty, subtelne malarstwo tuszowe, a z drugiej strony Japoıczyka, ktry

Ļcina mieczem przeciwnika razem z koniem. I dziwimy siħ, jak to moŇliwe, Ňe ten sam czþowiek,

ktry zachwyca siħ ulotnoĻciĢ piħkna kwitnĢcej wiĻni, robi pŅniej rŇne brzydkie rzeczy?

Rozmawiamy o kulturze wyrosþej z tradycji, w ktrej byþo miejsce i na bu (sztuka wojenna,

walecznoĻę), i na bun (sztuka literacka, erudycja); na najbardziej wyrafinowanĢ poezjħ czy

kaligrafiħ i na wojownika, ktry wþadaþ mieczem jak nikt inny. To byþ ideaþ: dopiero ten, kto posiadþ

obie sztuki w najwyŇszym stopniu, zasþugiwaþ na miano prawdziwego literata i prawdziwego

wojownika.

Î sssss

Î To kolejny japoıski fenomen: dwu-, a nawet trjtorowoĻę kultury, w ktrej wyrafinowane dzieþa

koegzystujĢ z rubasznoĻciĢ, przyziemnoĻciĢ. Te dwa strumienie pþynĢ rwnolegle i przyjmujĢ rŇne

formy w zaleŇnoĻci od epoki Î czy to jest Heian, czy poczĢtek XXI wieku z wszystkimi gadŇetami

kultury masowej.

Z jednej strony wysmakowana estetyka, w ktrej dama piszĢc list do kochanka zrasza papier

delikatnymi perfumami, ktrych odcieı powinien przypomnieę mu zdarzenie sprzed... siedemnastu

lat. Ten, co oczywiste, rozpoznaje zapach, a jeĻli nie, to znak, Ňe jest gburem i nie zasþuguje na to,

by po raz drugi do niego pisaę.

Z drugiej zaĻ strony jest nurt, ktrego poczĢtki moŇna znaleŅę juŇ... w áKojikiÑ. No bo jakie byþy

poczĢtki teatru? KaŇdy podrħcznik historii teatru japoıskiego zaczyna siħ od opisu wystħpu wesoþej

bogini Amenouzume, ktra na odwrconej do gry dnem beczce podryguje obnaŇona do pasa,

stwarzajĢc w ten sposb pretekst do wywabienia bogini sþoıca Amaterasu, ktra schowaþa siħ

w pieczarze. Tħ boginkħ do dzisiaj uwaŇa siħ za protoplastkħ japoıskiego teatru, a zrobiþa coĻ,

co moŇna by nazwaę maþym porno-show... Tak jak rechotali oglĢdajĢcy jĢ bogowie, tak samo

rechoczĢ dziĻ robotnicy portowi czy urzħdnicy, ktrzy idĢ po pracy do jednego z tysiħcy klubw czy

nocnych lokali i oglĢdajĢ erotyczne wystħpy albo opowiadajĢ sobie po dwch piwach dosadne

dowcipy.

Cudzoziemcw przekonanych, Ňe w Japonii na kaŇdym kroku spotkajĢ piħkno i wyrafinowanie,

zdumiewajĢ przykþady kiczu i taniochy w najgorszym wydaniu. Moi wychowankowie, ktrzy

wyjeŇdŇajĢ na stypendium, majĢ pŅniej pretensje, Ňe opowiadaþem im bajki o cudownej

wraŇliwoĻci estetycznej Japoıczykw, a tymczasem proszħ: potworne melodie w kawiarniach,

kiczowaty wystrj wnħtrz, co to ma w ogle byę i gdzie jest wþaĻciwie ta prawdziwa Japonia?

A moŇe jej juŇ nie ma? OtŇ jest! Trzeba tylko umieę jej szukaę.

Zamkniħcie... (áfeudaþowieÑ)

Î s s

sssssss

sss

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: