Rozdział LXVI
ZASTOSOWANIE POLIGRAFU DO OCENY WIARYGODNOŚCI
Poligraf („wykrywacz kłamstw”) – najstarszy i najbardziej znany instrument, który może być zastosowany jako pomoc policji w ocenie dokładności, rzetelności i wiarygodności dowodów; jest instrumentem (urządzeniem), które rejestruje jednocześnie wiele fizjologicznych reakcji organizmu obejmujących głównie: częstotliwość uderzeń serca, ciśnienie krwi, oddychanie i reakcje elektryczne skóry.
Prowadzący badania za pomocą poligrafu musi wysnuwać wnioski co do możliwego kłamstwa bądź prawdziwości po porównaniu fizjologicznych reakcji osoby na pytania związane z przestępstwem i pytania kontrolne. Jeśli dana osoba stale reaguje silniej na pytania związane z przestępstwem niż na kontrolne, jest uznawana za kłamliwą, i odwrotnie. Z kolei gdy rozróżnienie reakcji fizjologicznych na jedne i drugie pytania nie jest wyraźne, to wynik badań określa się jako niepozwalający na wnioski.
By móc wykryć kłamstwo muszą być spełnione 3 warunki:
1. należy przeprowadzić pewne testy, zawierające pytania związane z przestępstwem i kontrolne
2. trzeba dysponować urządzeniem do pomiarów fizjologicznych reakcji osoby na postawione pytania
3. badający musi przygotować testy do wykrywania kłamstwa, przeprowadzić je, dobrze operować poligrafem i ocenić wyniki z poligrafu
Uważa się, że zastosowanie poligrafu nie może być ograniczone do wykrywania świadomego kłamania; potencjalnie może być on użyty do wykrycia informacji wychodzących poza świadomość osoby.
Poligraf jest stosowany tradycyjnie w trzech dziedzinach: do badań osób zatrudnianych, w zakresie bezpieczeństwa oraz w związku z dochodzeniami w sprawach karnych.
Techniki użycia poligrafu w dochodzeniach w sprawach karnych:
1. technika CQT (Control Qestion Technique), tj. Technika pytań kontrolnych opracowana przez Reid`a; usiłowała przezwyciężyć niedoskonałości techniki RIT (Relevant-Irrelevant Technique), składającej się z dwóch typów pytań: sytuacyjnie ważnych związanych z daną sprawą karną (np. „czy zabrałeś te pieniądze?”) i sytuacyjnie nieważnych dotyczących spraw neutralnych (np. „czy w tej chwili siedzisz?”); Reid opracował technikę, w której fizjologiczne reakcje na pytania związane z przestępstwem można by porównać z emocjonalnie pobudzającymi pytaniami kontrolnymi. Te tzw. kontrolne pytania są opracowywane już podczas przesłuchania podejrzanego przed badaniem. Są celowo niejasne i obejmują zaprzeczenia wobec drobnych wykroczeń. Wprowadzane są przez badającego w taki sposób, by maksymalnie zwiększyć ich skrajną wartość i emocjonalne podniecenie osoby prawdomównej.
2. technika GKT (Guilty Knowledge Technique), czyli uzyskiwanie wiedzy o winie albo test uzyskiwania ukrytej informacji (Concealed Information Test) – zdefiniowana jako pośredni test pomiaru kłamstwa. Jej celem jest raczej wykrycie skrywanej informacji niż kłamstwa jako takiego. Chodzi o ustalenie czy osoba ma określoną informację o przestępstwie objętym dochodzeniem, taką, o której może wiedzieć tylko osoba winna. Odnośnie do każdego przestępstwa można przygotować kilka testów, a każdy z nich powinien zawierać istotny punkt wiążący się z przestępstwem oraz kilka punktów (zwykle pięć) kontrolnych. Odpowiedzi fizjologiczne na nie są monitorowane i jeżeli badany reaguje fizjologicznie i trwale silniej na pytania związane z przestępstwem niż na kontrolne, to uznaje się, że ma informacje o nim.
W dochodzeniach w sprawach karnych stosuje się głównie technikę CQT z uwagi na łatwość zastosowania w większości spraw i ponieważ w przeciwieństwie do GKT nie wymaga ona szczegółowej wiedzy o przestępstwie.
Technika CQT jest bardziej podatna na błędy fałszywie pozytywne niż na fałszywie negatywne, tzn. że wykazuje ona tendencję do identyfikowania niewinnych osób jako winnych (błąd fałszywie pozytywny), podczas gdy jest lepsza w ustalaniu kłamstw osób winnych. Natomiast technika GKT skutkuje niewielu fałszywie pozytywnymi błędami, ale to może być kosztem większej ilości błędów fałszywie negatywnych.
Czynniki wpływające na dokładność i wyniki badania za pomocą poligrafu obejmują osobowość podejrzanych i rodzaje przeciwdziałań stosowanych przez nich celowo, by zakłócić wyniki badań. Ważnym czynnikiem są wyszkolenie, kompetencje i doświadczenie przeprowadzającego badanie.
3 cechy osobowości mogące wpływać na wyniki badań:
1. podatność na sugestię w czasie przesłuchania – delikatna psychologiczna manipulacja wobec podejrzanego jest częścią procedury techniki CQT i stopień wiary do badającego może wpłynąć na wyniki badań
2. psychopatia – są pewne dowody, że przestępcy oraz osoby o zaburzeniach osobowości słabiej reagują elektrodermicznie niż inne osoby, jeśli chodzi o pytania wywołujące kwestie moralne; nie jest jasne czy wpływa to na wyniki badań za pomocą poligrafu w sytuacjach spraw z praktyki. Stwierdzono i poparto dowodami, że łatwiej wykrywalne są kłamstwa ekstrawertyków niż introwertyków. Wykazuje się, że mózg ekstrawertyków prawdopodobnie jest aktywizowany przez pytania związane z przestępstwem, podczas gdy introwertycy ulegają łatwiej pobudzeniom ogólnym, zatem reagują silniej na pytania zarówno związane z przestępstwem, jak i kontrolne.
3. lęk lub nerwicowość – badania wykazują, że zrównoważone osoby mogą reagować w taki sposób, że badający popełni błąd fałszywie negatywny, podczas gdy osoby chwiejne emocjonalnie częściej reagują tak, że w wyniku popełniane są błędy fałszywie
Przeciwdziałania stanowią rozmyślne techniki stosowane przez pewne osoby w celu ukazania się jako prawdomówne w czasie badań za pomocą poligrafu. Zasadniczo obejmują one trzy sposoby niwelowania wyników testów:
1. osoby badane mogą próbować stłumić ich fizjologiczne reakcje na pytania związane z przestępstwem np. przez rozluźnienie, biologiczne sprzężenie zwrotne albo rodzaj roztargnienia umysłowego
2. mogą one starać się zmniejszyć stopień fizjologicznej reaktywności w czasie badań np. przez wcześniejsze przyjęcie narkotyku
3. mogą próbować zwiększyć ich fizjologiczną reaktywność na pytania kontrolne jako sposób zredukowania dyskryminacyjnej siły pytań związanych z przestępstwem. Można to osiągnąć przez zadanie sobie fizycznego bólu lub spowodowanie napięcia mięśni
Bardziej skuteczne jest zniwelowanie wyników testów przez próby zwiększenia fizjologicznych reakcji na pytania kontrolne niż przez próby zmniejszenia tej reaktywności na pytania związane z przestępstwem. Ponadto, fizyczne przeciwdziałania są najskuteczniejsze, chociaż mogą zależeć od indywidualnej osoby.
Dwa warunki wydające się zwiększać efektywność fizycznych przeciwdziałań:
1. zastosowanie wielu przeciwdziałań jednocześnie zwiększa szanse osoby zniwelowania wyników testu
2. fizyczne przeciwdziałania będą względnie nieskuteczne, jeżeli osoby te nie zostaną specjalnie poinstruowane, jak się nimi posłużyć
Poligraf najczęściej jest stosowany wobec podejrzanych o przestępstwo bądź oskarżonych. Niekiedy stosuje się te badania wobec ofiar i świadków. Technika pytań kontrolnych może być niemiarodajna, gdy stosuje się ją wobec ofiar przestępstw, ponieważ emocjonalny uraz związany z krytycznymi pytaniami może prowadzić do fałszywie pozytywnych błędów.
Lykken twierdzi, że poligraf, jak inne techniki przesłuchania oparte na podstępnej manipulacji i delikatnie psychologicznym przymusie, silnie zwiększa ryzyko fałszywego przyznania się. Jak często do takich przyznań się dochodzi, nie wiadomo.
Koncepcja T. Hanauska – celem użycia aparatu jest sprawdzenie, czy pomiędzy podejrzanym a zdarzeniem zachodzą obiektywne powiązania, które mogą uwidaczniać się w reakcjach emocjonalnych na pytania dotyczące tego zdarzenia. Występowanie określonych reakcji emocjonalnych uzależnione jest od istnienia związku emocjonalnego pomiędzy osobą badaną a faktem, którego dotyczą pytania. Kłamstwo traktowane jako element wtórny, akcesoryjny.
Początkowo w ekspertyzach poligraficznych formułowano wniosek o istnieniu związku emocjonalnego badanego z danym zdarzeniem kryminalnym. Jednakże sądy oceniające sprawozdania ekspertów zwracały uwagę na to, że oskarżony jest związany ze sprawą ponieważ został oskarżony o popełnienie zarzucanego mu przestępstwa. Dlatego biegli w swoich sprawozdaniach zaczęli pisać o stwierdzeniu rzeczywistego i bezpośredniego związku.
J. Widacki – termin „ślad emocjonalny” – u osobnika uczestniczącego w jakimś zdarzeniu powstają ślady pamięciowe tego zdarzenia; jeśli osobnik ten ukrywa swój udział w tym zdarzeniu pytanie go o udział w tym zdarzeniu wywołuje u niego ślady emocjonalne; zakłada się przy tym, że im motywacja ukrycia swego udziału w zdarzeniu jest silniejsza, tym stany emocjonalne są intensywniejsze, a ślady emocjonalne wyraźniejsze.
Pod wpływem badań W. Penfielda określenie „ślad emocjonalny” zostało zmienione przez użycie bardziej dokładnego terminu „ślad pamięciowy”. Penfield wskazywał, że w mózgu rejestrowane są najdrobniejsze szczegóły związane nie tylko ze zdarzeniami z przeszłości, ale także z towarzyszącymi im emocjami. Zdarzenia i emocje przez nie wywołane są ze sobą nierozerwalnie powiązane i razem umiejscowione w mózgu, tak że nie można wywołać jednego bez wywołania drugiego.
Istnieje potrzeba ścisłego określenia charakteru śladu ujawnianego w toku badania oraz podkreślenia jego swoistości i odrębności od innych procesów psychicznych sprawiających silne wrażenie i pozostawiających ślady w psychice ludzi niesłusznie podejrzewanych.
Badanie poligraficzne może być zastosowane w:
1. działaniach wykrywczych prowadzonych w sprawach kryminalnych do identyfikacji lub eliminacji podejrzewanych osób i ujawnienia świadków składających fałszywe zeznania
2. czynnościach operacyjnych i śledczych jako środek umożliwiający uzyskanie danych pozwalających m.in. na zdobycie nowych dowodów
3. działaniach mających na celu weryfikację wersji osobowych i przedmiotowych
4. pracy operacyjnej do kontroli wiarygodności wiadomości przekazanych przez osobowe źródła informacyjne oraz do sprawdzenia uczciwości i lojalności tajnych informatorów, w sposób nienarażający ich na dekonspirację
5. postępowaniach sądowych zarówno w sprawach karnych, jak i cywilnych w ramach czynności dowodowych
6. problemach związanych z bezpieczeństwem państwa, jako metoda pozwalająca na ograniczenie do minimum ryzyka związanego z angażowaniem nowych funkcjonariuszy, sprawdzania lojalności kadr mających dostęp do tajnych informacji oraz do ujawniania źródeł przecieku takich danych
7. walce z korupcją, w której poligraf może być nie tylko narzędziem wykrywczym, ale co jest niezmiernie istotne, środkiem spełniającym funkcje profilaktyczne, zapobiegającym tego rodzaju przestępczości w instytucjach państwowych i samorządowych, ponadto może on być wykorzystany przez niesłusznie oskarżonych o łapownictwo urzędników, którzy mogą domagać się oczyszczenia z nieuzasadnionych zarzutów w drodze zbadania ich za pomocą aparatu
8. postępowaniu wykonawczym w realizacji zadań związanych z kontrolą zachowania się i przestrzegania obowiązków nałożonych przez sąd na osoby skazane, którym zawieszono wykonanie kary oraz te, które zostały warunkowo, przedterminowo zwolnione z zakładów karnych (w USA). Wykonanie testów zaleca kurator sądowy, który wykorzystuje ich wyniki i w określonych przypadkach występuje do sądu z wnioskiem o zarządzenie wykonania kary
9. w ramach zarządzonego przez sąd przymusowego leczenia, na własny koszt osób skazanych za seksualne wykorzystywanie dzieci, którym zawiesza się wykonanie kary; wyniki badań służą do lepszego ukierunkowania procesu terapii i oceny jego skuteczności
10. medycynie sądowej, zwłaszcza psychiatrii – za jego pomocą, na przykład, można wykrywać przypadki fingowania amnezji
Badania poligraficzne mogą przyczynić się między innymi do:
1. przyspieszenia i ułatwienia rozwiązania trudnych, najpoważniejszych spraw karnych
2. podejmowania w działaniach operacyjnych i śledczych decyzji trafniejszych, lepiej przemyślanych i skuteczniejszych
3. zapobieżenia realizacji zbytecznych, prowadzących na manowce czynności operacyjnych i śledczych
4. istotnego obniżenia kosztów finansowych związanych z nakładami na walkę z przestępczością
pips