Sefer Elijahu. Żydowska apokalipsa Eliasza.pdf

Studia Judaica 7: 2004 nr 1(13) s. 123-137

123

Anna Kuśmirek

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

SEFER ELIJAHU – ŻYDOWSKA APOKALIPSA ELIASZA

WPROWADZENIE I PRZEKŁAD

1. TRADYCJE APOKALIPTYCZNE

ZWIĄZANE Z PROROKIEM ELIASZEM

Postać Eliasza odgrywała specyficzną rolę w starożytnej literaturze

żydowskiej, szczególnie w: Księgach Machabejskich i Księdze Mądrości

Syracha . Z czasem stała się jedną z głównych postaci, obok Mojżesza

i Henocha, której ponowne przyjście jest oczekiwane. Z jego imieniem łą-

czone są też księgi apokaliptyczne, zarówno żydowskie, jak i chrześcijań-

skie. Prorok Eliasz w kontekście końca świata pojawia się później wielo-

krotnie w folklorze i sztuce żydowskiej.

Prorok Eliasz z Tiszbe w Gileadzie to postać, która działała za czasów

izraelskiego króla Achaba (IX p.n.e.) i jego żony Jezabel. Opisy jego dzia-

łalności tradycja przekazała w 1 i 2 Księdze Królewskiej. Księgi te zawie-

rają opisy cudów Eliasza w Sarepcie Sydońskiej (rozmnożenie zapasów

oliwy i mąki, wskrzeszenie syna wdowy – 1 Krl 17,1), wystąpienie w obro-

nie własności prywatnej (epizod związany z winnicą Nabota) a przede

wszystkim walkę proroka z kapłanami kultu Baala i Asztarte (ofiara na

Karmelu, gdzie Eliasz odnosi zwycięstwo nad kapłanami fenickimi – 1 Krl

18,1n). Ścigany następnie przez Jezabel posila się cudownym pokarmem

i doznaje teofanii na górze Horeb (1 Krl 19,1n). W przekazie tym Eliasz

jest ukazany jako naśladujący gesty Mojżesza, wracającego na Synaj, np.

sprowadza ogień z nieba (2 Krl 1,9-10), wyznacza swego zastępcę i znika

w tajemniczy sposób (1 Krl 17,1 – 2 Krl 2,11). Właśnie w tych opisach

124

ANNA KUŚMIREK

należy szukać korzeni późniejszych tradycji żydowskich związanych

z Eliaszem, który uratował naród izraelski od utraty wiary w jednego Boga.

Jest on przedstawiany jako wzór proroka ludowego i przyrównywany do

Mojżesza. Podobnie jest, jeśli chodzi o śmierć Eliasza. Otacza ją podob-

na tajemnica, jak śmierć Mojżesza na górze Nebo. Relacja o wzięciu pro-

roka Eliasza do nieba na wozie ognistym (2 Krl 2,11) jest motywem, który

szczególnie zaważył na późniejszym rozwoju tradycji żydowskich mi-

stycznych, a także apokaliptycznych. Powstało m.in. przekonanie, że po-

wróci on kiedyś, aby ogłosić „Dzień Pański”, które wyraźnie widać w tek-

ście proroka Malachiasza: „Oto Ja poślę wam proroka Eliasza, zanim

przyjdzie wielki i straszny dzień Pana. I zwróci serca ojców ku synom,

a serca synów ku ojcom, abym, gdy przyjdę, nie obłożył ziemi klątwą”

(Ml 3,23–24, por. teksty nowotestamentowe Mt 11,14; Mk 9,11n; Łk

1,16n).

W Księgach Machabejskich (powstałych ok. 120 p.n.e.), przekazują-

cych opis powstania Machabeuszy, prorok Eliasz zostaje opisany przez

przywódcę Matatiasza, jako ten, kto „w nagrodę za swoją wielką gorliwość

o Prawo został zabrany do nieba” (1 Mch 2,58). Następnie spotykamy in-

formacje o pojawieniu się proroka w momencie, kiedy świątynia, po zde-

wastowaniu przez Syryjczyków, została odrestaurowana „a kamienie zło-

żyli na oznaczonym miejscu na świątynnej górze, na tak długo, aż się ukaże

prorok i nimi rozporządzi” (1 Mch 4,46). Podobnie wymieniona jest po-

stać proroka, kiedy Mattatiasz syn Szymona jest wyznaczony na jego spad-

kobiercę: „...Żydzi i kapłani postanowili, iż Szymon będzie ich władcą

i arcykapłanem na wieki, tak długo, aż powstanie wiarogodny prorok” (1

Mch 14,41). W tradycji żydowskiej fragmenty te odnoszą się do powrotu

Eliasza, który będzie oczekiwany przed zbawieniem narodów. Postać

i działalność proroka Eliasza została przedstawiona szeroko w swego ro-

dzaju poetycznej wizji historii Izraela napisanej przez autora Księgi Mą-

drości Syracha (ok. 150 przed Chr.). Pojawiają się w niej motywy i obra-

zy, które weszły na stale do opisów literatury apokaliptycznej.

2. APOKALIPSA ELIASZA

Rozwój tradycji związanych z prorokiem Eliaszem wpłynął także na

powstanie literatury apokaliptycznej przypisywanej Eliaszowi. Na temat

istnienia Apokalipsy Eliasza dowiadujemy się z Stichometrii Nikifora,

chrześcijańskiej listy ksiąg biblijnych i apokryfów, datowanej na połowę

SEFER ELIJAHU – ŻYDOWSKA APOKALIPSA ELIASZA

125

VI w., która podaje taką informację: „proroka Eliasza, 316 stichoi”. 1 Po-

dobne referencje można odnaleźć w innej wczesnochrześcijańskiej liście

zwanej Listą 60 ksiąg , która wymienia także Apokalipsę Eliasza .

Zachowały się dwie wersje Apokalipsy Eliasza : chrześcijańska, zna-

na z fragmentów koptyjskich i cytatów greckich, oraz żydowska zwana

Sefer Elijahu ( Księga Eliasza ) w języku hebrajskim. 2 Między obiema apo-

kalipsami zachodzą pewne paralele, zarówno co do treści, jak i czasu po-

wstania. 3 Prawdopodobnie obie apokalipsy, zachowana w wersji koptyj-

skiej i ta w języku hebrajskim, wywodzą się ze wspólnego żydowskiego

źródła. Uczeni przyjmują jednak, że żadne z tych pism nie reprezentuje

wiernie pierwotnej żydowskiej księgi związanej z imieniem Eliasza. 4

Koptyjska Apokalipsa Eliasza jest dłuższa i zawiera bogatszy mate-

riał. Głównym jej przesłaniem jest zachęta do postu i modlitwy oraz opi-

sy wydarzeń związanych z przyjściem Antychrysta oraz Mesjasza. Autor

przedstawia w swym dziele kolejno takie sceny, jak: pojawienie się Anty-

chrysta, męczeństwo Tabity, Eliasza, Henocha i 60 sprawiedliwych, upa-

dek Antychrysta, tysiącletnie królestwo Mesjasza.

Ważnym elementem w koptyjskiej Apokalipsie Eliasza jest wzmian-

ka o powtórnym przyjściu Eliasza i Henocha, którzy zostaną zabici, ich

ciała będą pochowane, ale po trzech i pół dnia zmartwychwstaną i pojawią

się bezpośrednio przed paruzją Mesjasza, by zabić syna grzechu. W aktual-

1 Dwa łacińskie dokumenty powołują się również na Apokalipsę Eliasza , jeden z nich

ukazuje opis tortur w piekle (zob. D. d e Bruyne, „Revue Benedictine” 1908, s. 149–160.

Podobne objawienie ukazuje Elijah R. Joszua b. Lewi w: Chronicles of Jerahmeel (red.

M. Gaster, 1899, s. 34nn). Por. Encyclopaedia Judaica , Jerusalem 1972, vol. 3, kol. 179.

2 Według starożytnych świadectw z Apokalipsy Eliasza pochodzi cytat z 1 Kor 2,9

(Orygenes, Komentarz do Mateusza 27,9 ) . Podobne uwagi czynią inni Ojcowie Kościoła,

poza Hieronimem, który był wiekim przeciwnikiem wszystkich ksiąg apokryficznych ( Epi-

stula LVII [ad Pammachium], 9). Ten sam wiersz jest cytowany we Wniebowstąpieniu Iza-

jasza 11,34, określany jako z 1 Koryntian i prawdopodobnie niezależnie u P s e u d o - F i -

lona ( Antiquitatum biblicarum liber 26,13), Klemensa Aleksandryjskiego ( Pro-

trepticus 10:94) i innych. W podobny sposób niektóre starożytne świadectwa przypisują po-

chodzenie z tego źródła cytatowi w Ef 5,14. Por. E. Schürer, Geschichte des jüdischen

Volkes im Zeitalter Jesu Christi , Leipzig 1909, Bd. 3, s. 361nn.

3 Koptyjska wersja doczekała się kilku edycji, po raz pierwszy została opublikowana

przez G. Seindorffa w 1899 r. Zob. G. Steindorff, Die Apokalypse des Elias, eine unbe-

kannte Apokalypse und Bruchstücke der Sophonias-Apokalypse, Leipzig 1899, niemieckie

tłumaczenie Apokalipsy Eliasza dokonane przez P. Riesslera, Apocalypse des Elias , w:

Altjüdisches Schrifttum außerhalb der Bibel , Heidelberg 1928, 6. Ausg. 1988, s. 114-125.

4 S. Mędala, Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej , Kraków 1994,

s. 143.

126

ANNA KUŚMIREK

nej formie wersja koptyjska składa się z materiału żydowskiego i chrześci-

jańskiego, który odwołuje się do motywów biblijnych, np. z Księgi Wyjścia.

Hebrajska Sefer Elijahu przekazuje treść objawienia, którego archa-

nioł Michał udzielił Eliaszowi na górze Karmel – dotyczy ona końca świata.

Ona będzie przedmiotem dalszych analiz oraz przekładu.

3. PRZEKŁAD I ANALIZA

Przekładu księgi dokonano, korzystając z edycji tekstu sporządzonej

i opatrzonej przypisami przez M. Buttenwiesera w 1897 r. powstała ona

podstawie rękopisu ze zbioru zw. Münchener Codex No. 222 z XV w. znaj-

dującego się na fol. 65b, wiersz 15 do fol. 68b, wiersz 7. 5 Wykorzystano

równeż wcześniejszą edycję tej księgi zamieszczoną w zbiorze midraszy

pt. Bet ha-Midrasch 6 opublikowanym przez A. Jellinka w latach 1853-

1857. Przedstawiony przez niego tekst pochodzi z 1743 r. i jest określany

jako Saloniker Druck. Pod wpływem edycji A. Jellinka wprowadzono pew-

ne niewielkie poprawki w stosunku do tekstu M. Buttenwiesera, dotyczą-

ce przede wszystkim podziału na akapity, znaków interpunkcyjnych we-

wnątrz tekstu i wyróżnień czcionki.

Według M. Buttenwiesera 7 kodeks ten to zbiór przede wszystkim

małych aggad oraz tekstów o podobnym charakterze. Nosi on podtytuł Sefer

Hamaasim : ({y#(mh rps). Zawiera również teksty apokaliptyczne, prócz

Sefer Elijahu także: Pirke Maszijach (hebr. tytuł występuje w l. pojedyn-

czej na początku: xy#m qrp, zmieniony w podpisie w: xy#m rps) i Nista-

rot rabi Szimoni ben Jochai (hebr. yxy }b }w(m# rl wlgn# twrtsnh), które

w edycji Jellinka następują zaraz po Sefer Elijahu i są prezentowane we

wspólnym bloku od tytułu do zakończenia. 8

Po dokładnej analizie, szczególnie słów rozpoczynających kolejne

fragmenty oraz ich umiejscowieniu w manuskrypcie monachijskim nr 222,

M. Buttenwieser stwierdza, że trzy teksty są tylko zewnętrznie powiązane

i że pierwotnie Sefer Elijahu , była odrębną księgą. 9

5 M. Buttenwieser, Die hebräische Elias-Apokalypse und ihre Stellung in der

apokalyptischen Literatur des rabbinischen Schrifttums und der Kirche, Leipzig 1897, s.

M. Buttenwieser opublikował z tekstem hebrajskim także tłumaczenie niemieckie.

6 Sefer Elijahu , w: A. Jellinek, Bet ha-midrasz, Bd. III, Leipzig 1853-57, repr. Je-

rusalem 1967, s. 65-68.

7 Zob. M. Buttenwieser, jw., s. 9.

8 Por. tamże, s. 9nn.

SEFER ELIJAHU – ŻYDOWSKA APOKALIPSA ELIASZA

127

W tłumaczeniu zostały wprowadzone niewielkie zmiany w odniesieniu

do hebrajskiego tekstu apokryfu przytoczonego przez M. Buttenwiesera.

Nie stosuje on podziału tekstu na akapity. Natomiast A. Jellinek oprócz ta-

kiego podziału używa również większej i pogrubionej czcionki na począt-

ku niektórych akapitów dotyczących wizji Eliasza, rozpoczynających się

słów: whyl) rm). Z edycji M. Buttenwiesera został zachowany początek

i koniec Księgi Eliasza .

M. Buttenwieser wskazuje, że w kilku miejscach tekst rękopisu jest

niezrozumiały, i niepełny, dlatego uzupełnia go fragmentami z edycji Jel-

linka, zaznaczając to nawiasami kwadratowmi. Ta sama zasada została

zastosowana przy formach czasownika rm ), np. [rm)]n# , ponieważ w ma-

nuskrypcie występuje on często jako skrót. Reguły te zastosowano również

w tłumaczeniu polskim. W kilku miejscach, których tekst pozostaje nadal

niejasny, w przekładzie polskim postawiono wielokropek. Zasadniczym

odstępstwem od oryginału jest zmiana akapitów, które zostały podzielone

zgodnie z logiką tekstu, oraz wprowadzenie znaków interpunkcyjnych.

Słowa, które dodano dla lepszego brzmienia, również umieszczono w na-

wiasach kwadratowych.

Cytaty biblijne występujące w tekście oryginalnym są poprzedzone

zwrotem hebrajskim [rm)]n# tłumaczonym: „jak jest powiedziane” oraz

uzupełnione określeniem „[w Piśmie]”, po czym następuje cytat zaznaczo-

ny w przekładzie cudzysłowem. Użyte cytaty biblijne zostały tutaj przetłu-

maczone z tekstu Sefer Elijahu z zachowaniem specyfiki hebrajskiego tek-

stu; nie pochodzą z polskich tłumaczeń Biblii.

Nazwy geograficzne, które występują w tekście oryginalnym, stara-

no się oddać zgodnie z polską pisownią, podobną zasadę przyjęto przy pi-

sowni imion hebrajskich, które utrwaliły się w języku polskim dzięki prze-

kładom Biblii, np. Daniel, Gabriel, Michał, Abraham, Jakub, lub używa-

nych w tekstach historycznych, jak Artakserkes, czy Cyrus. Inne zostały

oddane w uproszczonej transkrypcji, a w sytuacjach niejasnych przyjęto

wersję M. Buttenwiesera (por. interpretację imienia władcy perskiego

tr#kh – wymowa ha-Kesrat lub Kisrat oraz )rskh – wymowa ha-Kesra

lub Kisra, lub też pozostawiono tylko zapis spółgłoskowy np.: tlmrh

Hrmlt, )lymrt Trmila, czy swl+ryq jqm – Mks Kirtlos).

Sefer Elijahu została napisana w języku hebrajskim misznaickim,

w którym zaznaczają się silne wpływy języka aramejskiego. Widoczne jest

to w odmiennej pisowni, w zmianach morfologicznych oraz leksykalnych.

Przekaz tekstu Sefer Elijahu jest zapisem spółgłoskowym, bez wo-

kalizacji. Dlatego też, aby oddać brzmienie wyrazu, posługiwano się

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: