A. Flis - Kościół i demokracja w nowożytnej Europie.pdf - Archeo - MiliFan

Andrzej Flis

Uniwersytet Jagielloński

KOŚCIÓŁ I DEMOKRACJA W NOWOŻYTNEJ EUROPIE

„Kościół jak pisał Alexis de Tocqueville – chociaż miał

inne początki, inne przeznaczenie i inną niż feudalizm

naturę, w końcu połączył się z nim najściślej.” 1 Nic

więc dziwnego, iż bronił monarchii ze ślepą

determinacją, jakby to był jedyny ustrój dający się

pogodzić z Ewangelią. Nic też dziwnego, że wystąpił

przeciw republice, demokracji i prawom człowieka zanim

jeszcze zdążył się na dobre uformować. W brewe Quod

aliquantum z marca 1791 roku, skierowanym do biskupów

francuskich zasiadających w Zgromadzeniu Narodowym,

Pius VI potępił zasadę, iż nikt nie może być

niepokojony z powodu swojej religii, że każdemu wolno

na jej temat myśleć, mówić i pisać co mu się podoba.

„To prawo monstrualne – głosił – wynika dla

Zgromadzenia z wolności i równości naturalnej ludzi,

ale czyż może być coś bardziej nierozumnego niż

ustanowienie owej wolności i równości wyuzdanej? Ta

wolność (...), którą Zgromadzenie Narodowe daje

człowiekowi jako niezbywalne prawo przyrodzone, jest

sprzeczna z prawem ustanowionym przez Boga

Stworzyciela. Przecież jak powiedział św. Augustyn,

społeczeństwo ludzkie nie jest niczym innym jak tylko

ogólną umową słuchania królów, których władza pochodzi

nie z umowy społecznej, lecz od Boga.” 2

1 A. de Tocqueville, Dawny ustrój a rewolucja, Warszawa 1970, s. 78.

2 Vide: A. Theiner, Documents inedits, relatifs aux affaires religieuses de la

France, vol. 1, Paris 1857, s. 32 i nast.

Pogląd, iż demokracja i prawa człowieka sprzeczne są z

zasadami Ewangelii, głosili niestrudzenie wszyscy

papieże aż do połowy XX wieku. 3 Pius VI swoim

potępieniem Rewolucji Francuskiej zapoczątkował więc

jałową – i z góry skazaną na porażkę – ponad

stupięćdziesięcioletnią walkę papiestwa z liberalizmem;

nie można wszak było powstrzymać przemian wywołanych

rewolucją przemysłową i rozwojem kapitalizmu, epitetami

miotanymi z tronu zawieszonego nad ołtarzem Bazyliki

św. Piotra. 4

Jeden z najbardziej spektakularnych etapów walki z

demokracją wyznacza encyklika Piusa IX Quanta cura z

1864 roku, potępiająca racjonalizm, wolność prasy,

równość kultów wobec prawa, wolność sumienia, a także

system państwowy uchylający się od karania ataków na

religię katolicką. Do encykliki dołączony został

dokument nazwany „Wykazem błędów” – Syllabus errorum, w

którym ostatnim – osiemdziesiątym! – błędem

„rozpowszechnianym słowem i czynem”, potępionym przez

biskupa Rzymu był pogląd, iż papież „może i powinien

pogodzić się z postępem, liberalizmem i kulturą

nowożytną.”

Tezy wyłożone w Syllabusie stanowiły kontynuację i

systematyzację społecznej nauki Kościoła rozwijanej

przez poprzedników Piusa IX, zwłaszcza Grzegorza XVI,

który w encyklice Mirari vos z 1832 roku nazwał

liberalizm „szkaradną doktryną, a wolność sumienia –

„błędem i niedorzecznością, a nawet szaleństwem.” O

tym, jak konsekwentny był Grzegorz XVI w ignorowaniu

przemian ówczesnego świata, świadczy jego brak zgody na

3 Jeszcze w 1953 roku ówczesny biskup Rzymu Pius XII przypominał katolikom

przy różnych okazjach , że wolność sumienia stanowi "błędny pogląd, który nie

ma prawa do istnienia”.

4 W encyklice Quanta cura z 8 sierpnia 1864 roku, papież Pius IX określił

liberałów jako “ludzi niegodziwych, którzy bryzgają jak fale wzburzonego morza

pianą swych kłamstw i obiecują wolność, choć są niewolnikami zepsucia.”

wprowadzenie innowacji technicznych w Państwie

Kościelnym, z koleją żelazną i oświetleniem gazowym

włącznie, przez co potencjalnie najzamożniejsze państwo

włoskie doprowadził do ruiny ekonomicznej.

W drugiej połowie XIX wieku wyłoniła się we Francji

grupa katolików, która uważała, iż Kościół powinien

wyjść na spotkanie nowoczesnego świata i „ochrzcić”

instytucje liberalne, tak jak niegdyś uczynił to z

cywilizacją greckorzymską, średniowiecznym ruchem na

rzecz autonomii wspólnot miejskich czy też humanizmem

doby Odrodzenia. Oczekiwania te rozmijały się stale z

oficjalnym stanowiskiem Stolicy Apostolskiej, czego

spektakularnym przejawem było chociażby potępienie

ruchu skupionego wokół czasopisma Le Sillon,

usiłującego pogodzić chrześcijaństwo z ideami

demokracji i praw człowieka, słowem – z ustrojem

politycznym zrodzonym w następstwie Rewolucji

Francuskiej. I tak, w liście do biskupów Francji z 1910

roku, papież Pius X podkreślał, iż nie widzi

konieczności wprowadzenia zmian społecznych, że

„wystarczy odnowić struktury zniszczone przez rewolucję

i adoptować je (...) do nowego środowiska, (...) bowiem

prawdziwymi przyjaciółmi ludu nie są ani

rewolucjoniści, ani nawet nowatorzy, lecz

tradycjonaliści.” 5

Przywiązanie do stanowoteokratycznego ładu

społecznego, który przeminął bezpowrotnie wraz ze

średniowieczem – do którego biskupi Rzymu odwoływali

się niestrudzenie jeszcze w XIX i XX wieku – uczyniło z

papiestwa skansen Europy, a katolików pragnących

pozostać w łączności ze Stolicą Piotrową spychało na

margines życia publicznego. Co więcej, ślepy

konserwatyzm, umiłowanie monarchii i lęk przed

zmianami, skłaniały sterników Kościoła nie tylko do

5 List do episkopatu francuskiego z 25 sierpnia 1910 roku.

ataków na liberalizm i socjalizm, ale także do

lekceważenia aspiracji narodowych, za którymi stały

niekwestionowane racje historyczne. Kuria rzymska –

zwrócona ku przeszłości i pogrążona w średniowiecznym

śnie o potędze – przeoczyła nie tylko narodziny

burżuazji i klasy robotniczej, lecz również procesy

narodotwórcze wstrząsające XIXwieczną Europą.

Prowadziło to do kuriozalnych enuncjacji i egzotycznych

sojuszy. I tak, doktryna legitymizmu popychała papieży

do potępiania powstań katolickich Polaków przeciwko

prawosławnej Rosji, a Kongregację Krzewienia Wiary do

produkowania apeli nawołujących krnąbrnych Irlandczyków

do posłuszeństwa wobec protestanckiej Anglii. Kiedy zaś

interesy Państwa Kościelnego stawały się zagrożone,

biskupi Wiecznego Miasta nie wahali się wzywać na pomoc

obcych wojsk – francuskich, hiszpańskich, austriackich

– by przeciwdziałać zjednoczeniu Włoch, które pomimo

wszelkich przeszkód wchłonęły w końcu terytorium Rzymu

w 1870 roku.

PORAŻKA LEGITYMIZMU

Druga połowa XVIII wieku była w nowożytnych dziejach

Kościoła okresem jego najdalej posuniętego uzależnienia

od władzy świeckiej i zarazem największej obojętności

rządzących wobec religii, traktujących katolicyzm jako

instytucję wychowawczą i policyjną służebną wobec

państwa. I tak, monarchowie absolutyzmu oświeconego

dysponowali swobodnie majątkiem kościelnym, konfiskując

go bez skrupułów kiedy wymagały tego interesy kraju.

Uchylali orzeczenia władz kościelnych (appellatio ab

abusu) oraz poddawali kontroli bulle papieskie,

uzależniając ich ogłaszanie od swojej zgody (placetum

regium). Reorganizowali i kasowali zakony i organizacje

religijne. Wreszcie, ustalali programy nauczania

seminariów duchownych oraz szkół katolickich,

nadzorując ściśle ich realizację. Słowem, traktowali

kościoły lokalne, w taki sam sposób jak podległe ich

władzy agendy państwowe. Symbolem tej epoki stał się

józefinizm w Austrii, polityka markiza de Pombal w

Portugalii, czy też reformy Piotra Leopolda w Toskanii.

Bronią Kościoła w walce z monarchią oświeconą stał się

legitymizm – stworzony w dobie kontrreformacji –

polegający na odwoływaniu się do odwiecznie

istniejących, niezmiennych praw ustrojowych. Legitymizm

katolicki stawiający prerogatywy Kościoła nad

prerogatywami państwa, zderzał się z legitymizmem

monarchistycznym, dla którego najwyższą zasadę

polityczną stanowiła absolutna suwerenność władcy –

suwerenność niczym nieograniczona, a więc także prawami

papieża i biskupów.

Po Rewolucji Francuskiej sprzeczności między

legitymizmem świeckim i religijnym zeszły na dalszy

plan w obliczu wspólnego wroga, jakim stała się rosnąca

w siłę burżuazja i głoszone przez nią idee liberalne.

Ideologia oświeceniowa uderzając w Kościół siłą rzeczy

zagrażała królowi – pomazańcowi bożemu. Ale i

odwrotnie, rzucając wyzwanie monarchii, godziła również

w hierarchię katolicką, stanowiącą religijny filar

królestwa. Inaczej mówiąc, rozpad świeckiego segmentu

ustroju feudalnego nieuchronnie prowadzić musiał do

upadku jego segmentu sakralnego i vice versa. W tej

sytuacji Kościół poniechał swoich dawnych sporów z

monarchią i z determinacją przeciwstawił się dążeniom

mieszczaństwa do emancypacji politycznej. Nic więc

dziwnego, iż w cytowanym brewe z marca 1791 roku, Pius

VI potępił uchwaloną przez francuskie Zgromadzenie

Narodowe Deklarację Praw Człowieka i Obywatela – a

zwłaszcza zawarte w niej zasady równości i wolności

A. Flis - Kościół i demokracja w nowożytnej Europie.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: